ISSO INFO. 40-jarig jubileum in teken van transitie en onderwijs AL 40 JAAR. november Wij hebben het lef om te experimenteren

Transcriptie

1 ISSO INFO 53 AL 40 JAAR november 2014 Wij hebben het lef om te experimenteren 40-jarig jubileum in teken van transitie en onderwijs Een nieuwe plek in de wei. Dat was het centrale thema tijdens het ISSO jubileumcongres op 25 september jongstleden. De jaarlijkse najaarsbijeenkomst werd dit jaar aangegrepen om het 40-jarig bestaan van ISSO te vieren. En bij die gelegenheid mochten alle aanwezigen eens diep nadenken over hun nieuwe rol. Hoe ziet de installatiebranche er in 2025 uit? In elk geval, zo was aan het eind van de middag de conclusie, zullen kennis en onderwijs een nog veel belangrijker plek innemen dan nu het geval is. In samenspraak met Theo Ockhuijsen, consultant en adviseur bij BIMpuls, nam ISSO-directeur Rob van Bergen de gasten van het jubileumcongres mee naar de toekomst. We gaan op ontdekkingsreis naar ISSO 3.0, aldus Van Bergen. We moeten voor ISSO een nieuwe plek in de wei vinden. Maar, zo zei Ockhuijsen, dat geldt niet alleen voor het kennisinstituut maar ook voor het gros van alle bedrijven in de installatiesector. Iedereen moet zich afvragen waar hij of zij met de organisatie naar toe wil groeien. Er zijn voldoende groene gouden bergen, maar daarvoor zal u wel moeten veranderen, aldus de consultant. verder op pag 2 1 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

2 ISSO-info nummer 53 educatie kennispartners nieuwe uitgaven tool oproep content Egbert Wagenaar geeft het stokje door aan Roberto Traversari 4 Jaga en ClimaRad winnen ISSO Award Veranderingen rondom Energielabel 6 Opnameprotocollen voor energielabel utiliteitsgebouwen 7 Deal Stroomversnelling Koopwoningen 8 Kennis op uw smartphone of tablet 9 ISSO levert nieuwe secretaris KvINL 10 Brandstofcellen als alternatieve energiebron 11 Oplaadmogelijkheden voor vervoer 11 Welke bijscholing heeft de installatiesector nodig 12 in duurzame technieken? WTC Schiphol: duurzaam beheer en onderhoud 12 De rol van ISSO in Europa 13 Phase Change Materials 13 Inspiratiesessie over nieuwe technologieën 14 Onderhoudcontracten Rijksvastgoedbedrijf 14 Wie heeft ervaring met diepe geothermie? 15 Installatiesector versus infrasector 15 De vliegende vaart van BIM 15 Rekentool voor alle U&R c -waarden 16 Tool voor berekening levenscyclus luchtfilters 16 Eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties 16 ISSO-kleintje Riolering houvast in regelgeving 17 Publicatie over luchtgordijnen 17 Prestatie-eisen binnenklimaat 18 Controle binnenklimaat gebouw 18 Toepassing van regelgeving voor legionellapreventie 19 in koeltorens Handboek over ketels gestookt met biomassa 20 Nieuwe Kennispartner: Stabiplan 21 Nieuwe Kennispartner: Dosign Engineering 21 Hydroscope werkt aan aansluiting met BIM 22 Berekenen in BIM met Stabicad 23 Ventilatietrainingen van Rensa 23 Van der Sluis: Iedereen gaat BIMMEN 24 Nieuwe functionaliteit in BINK-software 24 TA Hydronics heet nu IMI Hydronic Engineering 24 DEKRA voor afgifte certificaten WKO-installaties 25 Vabi Elements 1.6 vergelijkt varianten 25 Instructie legionellapreventie in koeltorens algemeen 26 Instructie risico-analist 26 Instructie (legionella)veilige leidingwaterinstallaties 27 CITO-examens duurzame technieken 27 Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen 28 vervolg van pag 1 - KennIS in bouwsteentjes afbreken Van Bergen had zijn visioen voor ISSO 3.0 al enigszins op een rij gezet. Wij hebben in de afgelopen veertig jaar een gebouw met kennis - boekenkasten vol - opgebouwd. Alleen moeten wij die nu weer afbreken tot op het niveau van bouwsteentjes, zodat wij de markt op elk moment en in elke denkbare vorm toegang tot die kennis kunnen geven. We zullen verbindingen moeten maken met nieuwe media, met uiteenlopende manieren van kennisoverdracht en met de vele tools en rekenprogramma s. Daarnaast kunnen we de kennis veel meer met ons publiek, de doelgroep zelf, gaan samenstellen. De uitdaging daarbij is dat we de kennis die we met de crowd genereren op een zorgvuldige wijze valideren. In elk geval heeft ISSO het lef om te gaan experimenteren. En dat moet ook, omdat de huidige en nieuwe generaties een levenslang lerende generatie is. Kennis die je tijdens je studietijd opdoet, is binnen tien tot vijftien jaar achterhaald. De veranderingen vereisen van iedereen een permanente educatie. Onderwijs moet veranderen Het pleidooi van Rob van Bergen sloot naadloos aan bij de presentatie van Claire Boonstra, een gepassioneerd voorvechtster voor vernieuwing van ons onderwijssysteem. Sinds enkele jaren heeft Boonstra de organisatie Operation Education opgezet waarmee zij een verandering van het 2

3 onderwijs in ons land wil bewerkstelligen. Alle kennis in onze moderne maatschappij verandert momenteel zo snel, dat het voor scholen heel moeilijk is om dat tempo bij te houden. Het is vrijwel onmogelijk om nu vast te stellen wat leerlingen moeten leren om over tien jaar een baan te vinden. Daarom is er een transitie in het onderwijs nodig. In ons huidige systeem neemt de zogeheten brain fitness van mensen snel af na hun dertigste levensjaar. Terwijl we allemaal weten dat we steeds langer moeten leren omdat wat we leren steeds sneller verouderd. Naar individueel leersysteem Wat Boonstra in ons huidige schoolsysteem vooral verafschuwt, is dat we iedereen langs dezelfde lat leggen. Het is essentieel, zo betoogt zij, dat we naar een veel individueler leersysteem toegaan. Waarom werken we nog met klassen waarin kinderen van dezelfde leeftijd zitten? Waarom werken we nog met schooljaren die je moet doorlopen voordat je naar een volgend niveau wordt bevorderd? Die vragen moeten we ons stellen en wat mij betreft moeten we die systematiek ook doorbreken. Zij riep alle aanwezigen op om het huidige onderwijs eens kritischer te benaderen en zich te verdiepen in nieuwe methoden. Als tip verwees zij naar een website en een gratis boek waar meer over haar gedachtegang en filosofie te lezen is: nl en het boek is gratis te verkrijgen op KanSEn voor augmented reality Maar niet alleen het onderwijs moet zich vernieuwen. Dit geldt ook voor de technieken en regelgeving in de installatiebranche. Twee voorbeelden van deze veranderingen kwamen eveneens aan bod op het jubileumcongres. Gerben Harmsen van het bedrijf Twnkls hield een inspirerend verhaal over het gebruik van augmented reality in de installatiesector. Met deze techniek wordt het mogelijk om een nieuwe dimensie aan de werkelijkheid toe te voegen. Door een mix van ICT en 3D-modellering wordt het werk van onderhoudsmonteurs of verkopers van bijvoorbeeld zonnepanelen en trapliften makkelijker. Hij toonde dit met het voorbeeld van een Smart Sun App, dat groothandel Rexel haar klanten aanbiedt. Daarmee kan men, veel sneller dan voorheen, via een ipad zonnepanelen inmeten, offreren en visualiseren. Ook het bedrijf Oto Lift gebruikt een virtuele showroom waarmee zij op basis van augmented reality trapliften bij de mensen thuis heel snel en eenvoudig kunnen opmeten en visualiseren. De trap wordt, hoewel hij nog niet is gemonteerd, meteen zichtbaar voor de klant. En dat verkoopt! Denk in nieuwe mogelijkheden, en niet meer in bestaande, was de boodschap die Harmsen de mensen meegaf. Nieuwe kwaliteitsborging Meindert Smallenbroek, directeur Bouwen van het ministerie van BZK, mocht een doorkijkje geven naar de nieuwe regels ten aanzien van kwaliteitsborging in de bouw. De realiteit in de bouw is radicaal veranderd. De tijd van vinex-locaties en ongebreidelde nieuwbouw ligt achter ons. De nieuwe werkelijkheid is er een van vraaggestuurd, innovatief en duurzaam bouwen. En daarbij gaan we, als het aan minister Blok ligt, zo snel mogelijk over op nieuwe regelgeving voor een betere kwaliteitsborging in de bouw. De kern van deze nieuwe plannen luidt: Privaat wat kan, publiek wat moet, vertelde Smallenbroek. Het komt erop neer dat we veel minder zullen kijken of het plan vooraf wel goed is. De nadruk komt veel meer te liggen op het beoordelen van de kwaliteit die door alle partijen is geleverd. Dit is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokkenen; bouwers, installateurs, ontwerpers, opdrachtgever, maar ook de overheid. En die gezamenlijke verantwoordelijkheid zal in de regelgeving tot uiting komen. Het doel is dat de nieuwe wetgeving in 2015 door de beide Kamers wordt geloodst en dat de regelgeving dan in 2016 in werking treedt. FeestelijKE hoogtepunten De ISSO jubileumbijeenkomst kende nog enkele, feestelijke hoogtepunten. Zo mocht Chris Franchimon namens de Stichting Promotie Installatietechniek (PIT) ISSO feliciteren en deed dat met de overhandiging van een cheque ter waarde van euro voor nieuwe kennisprojecten. Een ander hoogtepunt was het afscheid van Egbert Wagenaar als voorzitter van de Raad van Begeleiding van ISSO. Na 40 jaar trouwe dienst aan het kennisinstituut wordt de bijna 73-jarige Wagenaar afgelost door Roberto Traversari (zie elders in de ISSO Info). Ook de inmiddels tot traditie verheven ISSO Award werd dit jaar uitgereikt. De winnaars waren twee concurrenten van elkaar, Jaga en ClimaRad, die in co-creatie een nieuw en uniek product hebben ontwikkeld (zie elders in deze editie). 3 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

4 Egbert Wagenaar geeft het stokje door aan Roberto Traversari 40 jaar Superman Na een opkomst als een topsporter bracht Peter t Lam, bureaumanager van ISSO, een ode aan de Superman van ISSO, zoals hij de bijna 73-jarige Egbert Wagenaar noemde. Na veertig jaar actieve betrokkenheid bij het kennisinstituut, waarvan een hele lange tijd als voorzitter van de Raad van Begeleiding, nam Wagenaar tijdens het jubileumcongres op 25 september afscheid van ISSO. Zijn voorzittersfunctie wordt vanaf heden vervuld door Roberto Traversari, adviseur en consultant bij TNO. Af en toe, zo beloofde Wagenaar in zijn dankwoord, zal hij nog wel eens bij wat mensen over de schouder meekijken. Maar ik krijg nu eindelijk meer tijd om aan m n grote hobby - motorfietsen - en mijn kleinkinderen te besteden. En ISSO heeft in Roberto Traversari een goede opvolger in huis. mentor in installatiewereld Voor Traversari is het een enorme eer, maar ook spannend, om Egbert Wagenaar op te volgen. Hij is echt de mentor in de installatiewereld, en bovendien een lopende encyclopedie met een onuitputtelijke hoeveelheid kennis. Dat maakt het een extra uitdaging om in zijn voetsporen te treden, aldus Traversari. Met de RvB blijven wij ons in de eerste plaats richten op het bewaken van de kwaliteit van de publicaties, en toetsen wij bijvoorbeeld ook de behoefte in de markt naar bepaalde onderzoeksprogramma s. Daarnaast wil ik me blijven inzetten voor een goede koppeling en sfeer tussen de RvB en de medewerkers in het ISSO-bureau. Mijn doel is om ervoor te zorgen dat de ISSO-medewerkers de leden van de RvB echt als klankbord en adviseur ervaren. Lid van verdienste Knvb Bij zijn afscheid werd Wagenaar niet alleen door Peter t Lam in het zonnetje gezet. Ook Teo Oortman, bestuurslid van de KNVB, was speciaal naar het ISSO-congres gekomen om Egbert te bevorderen tot Lid van Verdienste van de koninklijke voetbalbond. Egbert Wagenaar is namelijk al 30 jaar voorzitter en actief speler van de zaalvoetbalvereniging VNI, een club die voortkomt uit de burelen van de brancheorganisatie van de installatiebedrijven. Een ongekende prestatie die op het bondsbureau niet onopgemerkt is gebleven en met deze onderscheiding extra aandacht kreeg. 4

5 Jaga en ClimaRad winnen ISSO Award 2014 De Briza Fresh mini LBK, een co-creatie van Jaga en ClimaRad, heeft met grote meerderheid van stemmen de ISSO Award 2014 gewonnen. Dat werd op donderdag 25 september duidelijk nadat de bezoekers aan de ISSO Jubileumbijeenkomst hun stem hadden uitgebracht. Het thema voor de inzendingen dit jaar was co-creatie; marktpartijen konden laten zien dat zij in staat zijn op een innovatieve wijze samen te werken in de installatiebranche. De samenwerking tussen Jaga en ClimaRad, in veel projecten concurrenten van elkaar, was alleen al door hun partnerkeuze bijzonder. Daarnaast hebben zij een product ontwikkeld dat, volgens de jury, veel potentie heeft voor de toekomst. Het toestel kan per ruimte zowel verwarmen als koelen, op hoge of lage temperatuur, het ververst decentraal de lucht in de ruimte met warmteterugwinning en kan sturen op zowel CO2 als vochtigheid. Het is een product dat geen van onze beide bedrijven zo snel alleen had kunnen ontwikkelen, zegt Jan Verdonck van Jaga. Een dergelijke productontwikkeling zou voor een bedrijf zeker drie jaar kosten. Door onze samenwerking hebben we het product in negen maanden kunnen ontwikkelen. TwEE andere finalisten De twee andere finalisten van de ISSO Award 2014 waren Interflow, onderdeel van BAM Techniek, en Klostermann Nederland. Interflow BAM Techniek presenteerde een samenwerking tussen zo n 20 bedrijven die het zogenaamde Flex OK concept hebben ontwikkeld. Dit is een integraal wand-, plafond- en luchtbehandelingssysteem voor operatiekamers waarbij de nadruk ligt op flexibiliteit. Klostermann Nederland presenteerde de werkmethode bouwteam+ ( een innovatief proces voor de realisatie van bouwprojecten waarbij de verticale bouwkolom is gekanteld naar een horizontaal bouwproces. Omdat alle deelnemers een gelijkwaardige positie hebben, biedt dit de opdrachtgever maar ook de bouwpartners meer toegevoegde waarde, transparantie, vertrouwen, open begrotingen, reductie van faalkosten, gegarandeerde winst en optimale kennisdeling. 5 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

6 Belangrijke verschillen voor particuliere en professionele woningbezitters Veranderingen Energielabel woningen Vanaf 1 januari 2015 gaat het nodige veranderen rondom de systematiek van het Energielabel voor woningen. De belangrijkste verandering is dat elke particuliere woningbezitter zonder label in het nieuwe jaar een voorlopig Energielabel krijgt toegestuurd. Zodra de bewoner de woningkenmerken in een webtool heeft ingevoerd en dit door een erkend deskundige is gecontroleerd, ontvangt de eigenaar een definitief Energielabel. Het huidige, meer onderbouwde Energielabel wordt vanaf 2015 alleen nog in een Energie-index uitgedrukt. Dit is vooral belangrijk voor professionele woningbezitters, omdat de huurwaarde ervan afhankelijk is. Voorlopig Energielabel Vanaf 1 januari 2015 krijgt elke particuliere woningeigenaar in Nederland, die nog geen Energielabel heeft laten opstellen, een voorlopig Energielabel toegestuurd. Dit label is gebaseerd op zaken als bouwjaar en het type woningen. De brief bevat tevens een oproep van de overheid om naar de website te gaan waar de mensen hun Energielabel officieel kunnen registreren. De overheid zal de mensen erop wijzen dat dit bij alle transactiemomenten een wettelijke plicht is. Energielabel bij elke transactie De verplichting om bij elke woningtransactie een Energielabel te overleggen, moet vanaf 1 januari strikt worden nageleefd. De koper en zijn makelaar zullen bij de transactie, zo is de verwachting van de overheid, controleren of de verkoper een definitief Energielabel heeft laten vaststellen door de extern deskundige. Zodra het Kadaster bij verkoop de transactie bevestigt, kan het dossier van het Energielabel aan de nieuwe eigenaar worden overgedragen. Toegang tot het dossier krijgt de woningeigenaar via zijn DigiD. Daarmee moet de beveiliging en de privacy van de gegevens zijn gewaarborgd. De enige die gegevens aan het dossier kan en mag toevoegen, is de woningeigenaar. Dat betekent dat de verantwoordelijkheid voor de juistheid van de gegevens uitsluitend en alleen bij de woningeigenaar ligt. De erkend deskundige heeft tot taak om de gegevens te controleren en op basis daarvan vast te stellen wat het definitieve Energielabel wordt. Hij of zij kan geen gegevens toevoegen of veranderen, vertelde Gerben Roest van het ministerie van Binnenlandse Zaken tijdens het Nationaal Energielabel Congres op 8 oktober j.l. Om een erkend deskundige te kunnen worden, moeten de huidige gediplomeerde EPA-adviseurs en -opnemers een instructie volgen. Tevens zullen de nog niet gediplomeerde personen die dit werk willen doen een examen moeten afleggen. Verder krijgen alle erkend deskundigen een toelichting op de online tool en tekenen zij een integriteitsverklaring om het werk te mogen uitvoeren. Energie-index voor verhuurders Het huidige Energielabel, dat tot stand komt op basis van BRL , het Opnameprotocol in ISSO 82.1 en de geattesteerde rekentool wordt vanaf 1 januari beperkt tot de bepaling van de Energie-index. Dit getal is straks het uitgangspunt bij het toekennen van de Huurpunten. Voor het vaststellen van de nieuwe Energie-index is een Nader Woningen ( ) Wettelijke aanwijzing BEG en REG Indicatief Energielabel Webtool Erkend deskundige Energielabel Aanwijzing via WWS BRL Opnameprotocol ISSO 82.1 Geattesteerde rekentool Energie-index 6

7 voorschrift opgesteld, dat in principe tot hetzelfde resultaat moet leiden als wanneer de berekening via de methode van het Energielabel van voor 1 januari 2015 zou zijn gedaan. Hiervoor heeft het ministerie een in-ijking laten uitvoeren, om op basis daarvan nieuwe klassen te kunnen vaststellen. Op basis van deze in-ijking moet straks dezelfde woning, of hij nu een Energielabel of Energie-index heeft, hetzelfde aantal huurpunten kunnen krijgen. Uit de eerste scans die met bestaande woningbestanden is uitgevoerd, blijkt dat circa 60 procent exact hetzelfde resultaat behaalde, maar dat 34 procent van de woningen één labelstap beter of slechter scoorde. De oorzaak is dat het Nader Voorschrift nog wat nauwkeuriger en genuanceerder de berekening maakt, dan Volg 2 december het gratis webinar over de belangrijkste wijzigingen rondom de systematiek van het Energielabel. Meld u aan via wat men voorheen met de bepalingsmethode volgens ISSO 82.1 kon doen. Daarom is de getalswaarde van de Energieindex die via het Nader Voorschrift naar voren komt, niet vergelijkbaar met de getalswaarde die via de huidige bepalingsmethode werd berekend. Verder blijkt dat bij een paar procent van de woningen de nieuwe methode zelfs tot twee labelstappen verschil kan leiden. Vernieuwde ISSO-publicatie 75.1 Opnameprotocollen voor energielabel utiliteitsgebouwen Sinds 1 juli 2014 moet voor elk utiliteitsgebouw een energielabel worden opgesteld. Dat mag alleen gebeuren door gecertificeerde bedrijven en door vakbekwame Epb- en/of Epn-adviseurs. Zij dienen te werken volgens de opnameprotocollen uit de vernieuwde ISSOpublicatie Handleiding energieprestatie utiliteitsgebouwen. Na 1 juli 2014 moet voor elk utiliteitsgebouw (op basis van ISSO-publicatie 75.1) een energielabel worden opgesteld. Dat dient door vakbekwame EPB- en/of EPN-adviseurs te gebeuren aan de hand van een van de twee opnameprotocollen, te weten de basis- of de detailmethode. Deze staat in ISSOpublicatie 75.1 die wettelijk is aangewezen in combinatie met de Boordelingsrichtlijnen (BRL en) en Behalve voor EPB- en EPN-adviseurs is ISSO-publicatie 75.1 een uitstekende informatiebron voor institutionele vastgoedbeheerders. Basis- en detailmethode De basismethode die in de publicatie beschreven wordt, is vergelijkbaar met de methode die tot 1 juli 2014 is gebruikt voor het bepalen van het energielabel voor bestaande, minder energiezuinige utiliteitsgebouwen. De methode vol- isbn doet nu aan de recast van Energy Performance of Buildings Directive (EPBD). Aan de hand van de EPC-berekening wordt door de EPN-adviseur gecontroleerd of alle energiebesparende maatregelen die zijn aangenomen bij de EPC-berekening ten behoeve van de bouwaanvraag, daadwerkelijk gerealiseerd zijn. Ook is met de methode te controleren of de energiebesparende maatregelen op de juiste manieren zijn aangebracht. Toegevoegd aan de vernieuwde publicatie is de door ISSO ontwikkelde detailmethode voor nieuwbouwen zeer energiezuinige utiliteitsgebouwen. Handleiding energieprestatie utiliteitsgebouwen e nergielabel kennisinstituut voor de installatiesector publicatie 75.1 Handleiding energieprestatie utiliteitsgebouwen energielabel methode 2013 Publi. cover 75.1-Herzien2014.indd :51 HOE verkrijgbaar? Het boek is in te zien en voor 70,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op 7 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

8 Samenwerking met 175 partijen Deal Stroomversnelling Koopwoningen Van de Deal Stroomversnelling Koopwoningen wordt iedereen beter: honderdduizenden huiseigenaren krijgen voordelig en snel een comfortabele woning, zonder extra energierekening. En de bouwsector krijgt er de komende jaren zo n banen bij. De Deal Stroomversnelling Koopwoningen geeft huiseigenaren de kans hun rijtjeswoning compleet te vernieuwen van het geld dat zij normaal gesproken aan de energierekening kwijt zijn. Met een nieuw dak vol zonnepanelen, nieuwe gevels, een warmtepomp en optioneel een nieuwe keuken en badkamer, is hun oude huis in een klap mooier, comfortabeler én veel meer euro s waard. Plan van aanpak In eerste instantie worden rijtjeshuizen aangepakt die gebouwd zijn tussen 1950 en Gemiddeld hebben deze slecht geïsoleerde woningen een energierekening van 175,-. Door dit bedrag te gebruiken voor de aflossing van een speciaal hiervoor ontwikkelde energie-investeringsregeling, blijven de vaste uitgaven gelijk. Er staan maar liefst 1,8 miljoen van deze huizen in Nederland, dus de Deal levert volop werk in de bouw op. Na een pilot van honderd woningen, komen vanaf 2016 zo n koopwoningen per jaar (in totaal 1,8 miljoen) in aanmerking voor een total make-over. BrEED draagvlak Het initiatief, bedacht door Energiesprong, is uniek omdat meer dan 175 partijen de handen ineenslaan. De lijst sympathisanten beslaat een breed scala aan belangenverenigingen, maatschappelijke organisaties, toeleverende industrie en kennisinstellingen (waaronder ISSO). De kennispartners ontsluiten de kennis en ervaring uit De Deal Stroomversnelling voor de markt met cursussen, workshops en lesmateriaal. Rijdende trein De Stroomversnelling Koopwoningen is als een rijdende trein waar je in moet zitten, aldus projectcoördinator Jan Cromwijk. Door nu vooraan in de pilotfase mee te leren en kennis te delen zijn wij en onze achterban straks voorbereid om nul-op-de-meter renovaties op grote schaal in Nederland mogelijk te maken! 8

9 Kennis op uw smartphone of tablet Een aantal kennisproducten koppelt ISSO via Layar aan digitale extra s. Bijvoorbeeld rekentools of animaties. ISSO heeft in 2014 onder de codenaam ISSO 3.0 een studie uitgevoerd naar de toekomst van kennisoverdracht, zegt Rob van Bergen, directeur ISSO. De installatieprofessional zal steeds vaker direct beschikbare kennis wensen, is onze verwachting. Het is de uitdaging van ISSO om die kennis just-intime te kunnen leveren met een digitale gereedschapskist. Hybride jaarboek Een van de eerste stappen in die richting, is digitale kennisoverdracht via Layar. Daarmee nam ISSO alvast een voorproefje met haar jaarboek (sinds september verkrijgbaar!). Een aantal pagina s van het jaarboek kunt u scannen met de gratis Layar-app. Zo krijgt u digitale extra s, waaronder rekentools en korte animaties. Bezoekers van onze website konden het initiatief stimuleren via een opiniepeiling. Op basis van de uitkomst (een kleine meerderheid) vervolgt ISSO de pilot. DirECt toegang tot tools Bij een aantal uitgaven van ISSO krijgt u via Layar toegang tot rekentools en andere online diensten. Het gaat bijvoorbeeld om: Rekentool bij ISSO-publicatie 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers : met de rekentool is het mogelijk om een life cycle costing (LCC) voor luchtfilters te maken. Rekentool bij ISSO-kleintje U- & R c -waarden: met deze softwaretool berekent u alle denkbare U- & R c -waarden van bouwkundige instructies. Rekentools bij ISSO-publicatie 55 Leidingwaterinstallaties : deze serie webtools versnellen in hoge mate het ontwerpproces én het maken van de ontwerpberekeningen voor het maken van een begroting in het offertestadium. Begin 2015 kunt u de omslag van deze uitgaven scannen met de Layar-app. Oók de uitgaven die u al in bezit heeft. Na het scannen krijgt u direct toegang tot de tools. De Layar-app is gratis te downloaden via de App Store en Google Play. Poll-vraag in juni 2014 aan de bezoekers van Gaat u gebruik maken van Layar? De installatietak van de Van der Sluis Technische Bedrijven bestaat uit diverse werkmaatschappijen zoals Loodsluis, Verwarmingssluis, Electrasluis en Adviesgroep BVT. Het is een totaalinstallateur die zich richt op het gehele proces vanaf advies, Ja: 55% Nee: 35% Geen mening: 15% ontwerp, uitvoering, beheer, onderhoud en renovatie. De naam Van der Sluis staat garant voor een kwalitatief goed product, dat binnen de gestelde termijn en binnen het afgesproken budget wordt geleverd en gemonteerd. ISSO JAARBOEK JAARBOEK BIM, VAN DER SLUIS maakt het waar ISSO-jaarboek 2014: handige catalogus Voor de installatietak zijn wij gestart met naadloos aan via IFC. Het aantal projecten BIM in augustus Op dat moment was waarin wordt gebimd zal in de toekomst er nog geen uniforme objectenbibliotheek alleen nog maar gaan toenemen. Er is geen aanwezig. Het bedrijf is daarom zelf gestart weg meer terug, wij gaan met z n allen met het van aanmaken alle van objectenbibliotheken kennisproducten van 2-D/3-D tekenen, via 3-D modelleren, in samenwerking met diverse grote marktpartijen. Onze eigen constructietak model- bouwen en installeren. optimaal samenwerken (BIM) naar integraal leerde reeds in 1997; deze modellen sluiten Behalve informatie over alle kennis producten van ISSO, bevat het jaarboek interessante artikelen over de toekomst in de installatiesector. Het jaarboek is tegen verzendkosten te bestellen via info@isso.nl. Loodsluis Verwarmingssluis Electrasluis Versan Adviesgroep BVT Metaalsluis Bezoekadres: Kamperzeedijk PD Genemuiden Postadres: Kamperzeedijk PB Genemuiden Telefoon: +31 (0) info@vd-sluis.nl Internet: VERRIJKT MET AL 40 JAAR K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S T A L L A T I E S E C T O R _A.indd : ISSO Kleur: FC 9 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

10 ISSO levert nieuwe secretaris KvINL De onderwerpen van Kwaliteit voor Installaties Nederland zijn nauw verbonden met die van ISSO. Voor de hand ligt een combinatie van taken. Zo gaat ISSO-projectcoördinator Marco Hofman ook aan de slag voor KvInl. Sinds medio 2014 is Marco Hofman bij KvINL beoogd secretaris certificatie en het Centraal College van Deskundigen KvINL. Hij werkt nu voor KvINL aan certificatieschema s voor woonhuisventilatie en de energielabels voor woningen en utiliteit. Bij ISSO is Hofman sinds 2007 projectcoördinator energie, milieu en luchtbehandeling. Vanaf begin 2015 is hij ook voor circa twee dagen per week volwaardig secretaris bij KvINL. Hij neemt daarmee het stokje over van Ton van Oostwaard. Even voorstellen Richard van Dommelen Ik ben Richard van Dommelen en werk sinds 1 april bij ISSO als IT-specialist. Met mij erbij bestaat de ICT-afdeling van ISSO nu uit drie medewerkers en een flexibele schil van specialisten. Hoe kan ik digitale applicaties vereenvoudigen zodat ze makkelijk en dagelijks zijn toe te passen door de eindgebruiker? Mijn project is geslaagd als me dat lukt. Het gaat mij om de functionaliteit en de interactie van de gebruiker met de software. Neem ISSO 3.0. Hoe ziet een nieuw digitaal product van ISSO eruit? Waar zitten de knoppen? Voor mij staat ISSO voor een mooie uitdaging met de ontsluiting van haar kennis in nieuwe digitale producten. Daar lever ik graag een bijdrage aan. Als IT-specialist heb ik te maken met alle softwareleveranciers van ISSO en met programma s als ISSO-digitaal.nl, KennisID.nl, Legionellavraagbaak.nl en ISSO-KennisKaarten. nl. Daarbij helpt mijn achtergrond als ICT-projectleider bij BRIS, een softwarebedrijf waarmee ISSO samenwerkt. Mijn interesse voor techniek gaat buiten werktijd door. Van de nieuwste technische gadgets apps, mobiele telefoons, pc s - wil ik alles weten. Video s maak ik ook graag. Ik ben zo iemand die op de Hoek van Holland drie uur in de wind gaat staan om timelaps van de ondergaande zon te maken. 10

11 Brandstofcellen als alternatieve energiebron Oplaadmogelijkheden voor vervoer Wat zijn de technische mogelijkheden van brandstofcellen als alternatieve energiebron? Hierover schrijft ISSO een rapport. Op de praktische toepassing van brandstofcellen wordt al druk geëxperimenteerd in de woningbouw en utiliteit. Daarnaast zijn er toepassingen te vinden in de industrie (bijvoorbeeld een noodstroomaggregaat). ISSO speelt alvast in op deze ontwikkelingen en verzamelt alle theoretische en praktische kennis voor een rapport. Om alle vragen en beschikbare informatie over brandstofcellen boven tafel te krijgen, wordt in het voorjaar van 2015 een workshop gegeven met stakeholders, waaronder installateurs, adviseurs, fabrikanten en EnTranCe. PrOEftuin voor energiesystemen EnTranCe, een belangrijke bron van kennis voor ISSO, is een consortium bestaande uit BAM, Imtech, GasTerra, Gasunie en Hanzehogeschool Groningen. Het consortium heeft bij de Hanzehogeschool diverse opstellingen gebouwd waarmee gestudeerd wordt op innovatieve technieken (een proeftuin met energiesystemen voor de toekomst). In de proeftuin wordt ook met brandstofcellen geëxperimenteerd. Met de onderzoeken wil EnTranCe antwoorden vinden op energieproductie, -distributie en -transport die ten goede komen aan mens, klimaat en milieu. KennisKaart Over brandstofcellen is al een KennisKaart (nummer 79) gratis te raadplegen via Het gebruik van elektrische vervoermiddelen neemt toe en daarmee ook de vraag naar oplaadmogelijkheden. Dat roept vragen op, zoals wat is daarvoor nodig?, hoe ontwerp of installeer ik en hoe kan een nieuwe laadinfrastructuur ingepast worden in bestaande netwerken? ISSO wil onder meer deze vragen beantwoorden in KennisKaarten en een ISSOkleintje. In deze kennisproducten wordt per bouwfase de laadinfrastructuur behandeld (programma, ontwerp, uitwerking, realisatie, beheer en gebruik). Het kleintje, dat naar verwachting in het voorjaar van 2015 verschijnt, wordt samengesteld door een projectgroep bestaande uit onder meer Stichting ElaadNL en TNO. Gratis KennISKaarten Over het onderwerp zijn al zes KennisKaarten verschenen die u gratis kunt raadplegen op te weten: Laadinfrastructuur elektrische vervoermiddelen op privaat terrein ontwerpen. Laadinfrastructuur elektrisch vervoer inpassen in parkeergarages. Inductie en resonantie in laadinfrastructuur elektrisch vervoer. Laadinfrastructuur elektrisch vervoer realiseren bij particulieren. ICT-middelen in laadinfrastructuur elektrisch vervoer. Betaalsystemen in laadinfrastructuur elektrisch vervoer. De KennisKaarten en het ISSO-kleintje worden mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, UNETO-VNI en Stichting KIEN. 11 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

12 Welke bijscholing heeft de installatiesector nodig in duurzame technieken? Wat wordt (straks) verwacht van een vakman of vakvrouw in duurzame technieken? BuildUpSkillsnl heeft onderzocht over welke (nieuwe) kennis- en vaardigheden vakmensen moeten beschikken. Ook is in kaart gebracht welk cursusaanbod er beschikbaar is of wat er nog moet komen. Grijp uw kans en ga voor vakmanschap. BuildUpSkillsNL heeft achterhaald wat nodig is aan kennis en vaardigheden van mbo ers die betrokken zijn bij energiebesparing en verduurzaming van de gebouwde omgeving. Het project wordt bekostigd door Europa en wordt uitgevoerd door een consortium bestaande uit OTIB, SBRCURnet, Fundeon, Kenteq, MBO-Diensten en ISSO. Waar liggen kansen? Sprekend resultaat van BuildUpSkillsNL zijn de beroepsbeelden (kijk hiervoor op onder menukeuze resultaten). In deze visualisaties zijn per beroep (van monteur E-installatie tot glaszetter) de kansen voor duurzame dienstverlening uitgebeeld. Op die manier kunt u ontdekken welke kansen bij uw onderneming passen. Vervolgens kan de vakman of vakvrouw zich gericht bijscholen. Deze beroepsbeelden (gekoppeld aan het bijscholingsaanbod) komen in november beschikbaar in de door BuildUpSkills ontwikkelde GreenSkillsAdvisorApp. Concrete acties BuildUpSkillsNL werkt verder aan concrete acties, te weten: Als eerste het ontwikkelen van ingrediënten voor toekomstgerichte beroepscompetentieprofielen. Het vereiste vakmanschap heeft BuildUpSkillsNL beschreven en dit wordt nu verder uitgewerkt. Zo krijgen we beroepscompetentieprofielen die richting geven bij de ontwikkeling van bijscholing van uw werknemers. Met inzet van die ingrediënten kunnen ook scholen vernieuwers af gaan leveren (in plaats van basisvakmensen). Als tweede start BuildUpSkillsNL in het voorjaar van 2015 met de training van een grote groep ambassadeurs. Hiervoor ontwikkelen zij de komende maanden een trainde-trainer aanpak. De ambassadeurs gaan zelfstandig lokaal en regionaal medewerkers van bouw- en installatiebedrijven begeleiden naar de juiste bijscholing. Als derde ontwikkelt BuildUpSkillsNL cursusmateriaal voor het trainen van softskills (persoonlijke, emotionele en sociale en intellectuele vaardigheden) die essentieel zijn voor interdisciplinaire samenwerking tussen vakmensen uit verschillende sectoren. Als vierde werkt BuildUpSkillsNL aan het zichtbaar maken van kwaliteit. Hiervoor onderzoekt het consortium op welke manier cursusaanbieders en getrainde vakmensen zich kunnen onderscheiden. Kijk voor meer informatie op of mail naar Marco Hofman via m.hofman@isso.nl. Met publicaties duurzaam beheer en onderhoud besparen op energiekosten Praktijkvoorbeeld: WTC Schiphol Airport Acht ISSO-publicaties behandelen diverse aspecten van duurzaam beheer en onderhoud. De hulpmiddelen bewijzen zich volop in de praktijk. Eén van de publicaties is onder meer gebruikt voor WTC Schiphol Airport. De serie ISSO-publicaties over duurzaam beheer en onderhoud geven handvatten aan technisch dienstverleners, adviseurs, gebouwbeheerders en opdrachtgevers. Nog veel professionals ontgaat het bestaan van de publicaties. Mede daarom organiseren de Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud (NVDO) en ISSO al vijf jaar op rij ontbijtsessies voor NVDO-leden. Lucratieve methodieken Met de methodieken uit de publicaties valt geld te verdienen met energiebesparing. Al een aantal projecten in de praktijk leveren het bewijs. Enkele publicaties zijn gebruikt voor het WTC Schiphol Airport. Een lastig project, omdat het WTC in verschillende jaren is gebouwd en de installaties van de gebouwen ook verschillend zijn. In de resultaatovereenkomst is een aanzienlijke energiekostenbesparing gegarandeerd. Duurzaam beheer en onderhoud De publicaties zijn in samenwerking met de NVDO tot stand gekomen. Het gaat om de ISSO-publicaties 100 t/m 108. Ze behandelen onder meer prestatie-indicatoren, feiten en voordelen van duurzaam beheer en onderhoud en monitoren. Publicatie 107 over de oplevering van projecten is nog in de maak en verschijnt medio Over Duurzaam beheer en onderhoud in de praktijk organiseert ISSO eind 2014 mogelijk een pilot training in samenwerking met TVVL, platform voor mens en techniek. 12

13 oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep Phase Change Materials Het onderwerp PCM zit in Nederland nog in de pioniersfase. Onterecht, want met PCM s kunnen installaties waarschijnlijk kleiner worden uitgevoerd. Dat is natuurlijk interessant. ISSO wil meer bekendheid aan PCM s gaan geven. Phase Change Materials (PCM s) bieden de mogelijkheid om thermische energie op te slaan bij een specifieke temperatuur. De temperatuur is gelijk aan de temperatuur waarbij het materiaal smelt, stolt, verdampt of condenseert. Met PCM s kunnen installaties waarschijnlijk kleiner worden uitgevoerd. Daardoor vragen de installaties minder materiaal en zijn daardoor duurzamer. SamenwerKEnDE partijen ISSO wil meer bekendheid geven aan PCM s met een ontwerprichtlijn voor bouwkundige en installatietechnische ontwerpers, bouwfysici, fabrikanten en architecten. De richtlijn wordt geschreven door Harry Schmitz van fabrikant en leverancier Orange Climate bv (OCG) met hulp van een discussiegroep. Omdat andere landen al kennis hebben van PCM s, hebben we ook een internationale meeleesgroep opgericht. Hierin zijn de volgende organisaties vertegenwoordigd: Shanghai Tempered Entropy China New Energy Technology Co., Ltd PCM Innovations Verenigde Staten Pluss Polymers Pvt. Ltd. India Group Enerstat inc. Canada Daarnaast hebben we contact gezocht met de Duitse Ingenieursvereniging (VDI) om de ontwerprichtlijn samen op te zetten. Oproep Als de ontwerprichtlijn gereed is, wordt in overleg met softwareleveranciers een dynamisch rekenmodel ontwikkeld. We zoeken nog partners die dit project met kennis, kunde of financieel willen ondersteunen! Bijvoorbeeld als u belang heeft en kansen ziet in de ontwikkeling van kennis en software over PCM s in Nederland. Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met projectcoördinator Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl. De rol van ISSO in Europa informatie (ook bedoeld om de normatieve teksten toepasbaar te maken). De beslissingen van de CEN Technische Comités zijn van grote invloed op de Nederlandse installatiesector. Om die reden neemt ISSO als (mede)vertegenwoordiger van de sector actief deel aan een aantal comités. Wat zijn de resultaten? In werkgroep 23 van TC156 is projectcoördinator Marco Hofman als expert verbonden aan de herziening van de normen op het gebied van energetische inspectie van ventilatieen airconditioning systemen. Dat waren gescheiden normen (EN15239 en EN15240). Een belangrijk doel van de werkgroep was het reduceren van de overlap door het samensmelten van deze normen tot één nieuwe en compacte norm. Deze norm (pren ) getiteld Guidelines for inspection of air-conditioning and/or ventilation systems wordt begeleid door een technisch rapport (prtr ) met achtergrond- De belangrijkste herzieningen Inspectie van ventilatie- en AC-systemen zijn nu ondergebracht in één norm met een generiek hoofdstuk en specifieke hoofdstukken voor ventilatie en airconditioning. Introductie van drie niveaus van inspectie (inspection levels), inclusief een basisniveau conform de minimale verplichtingen volgend uit de EPBD. Essentiële stappen voor inspectie zijn nu opgenomen in een stroomschema. De output van elke stap in het schema is verduidelijkt. De norm is voorzien van checklists om de implementatie voor de lidstaten te vereenvoudigen. Uw mening telt Onder meer deze norm is in te zien op de speciale website De marktpartijen kunnen op deze en andere normen reageren. Wie deelneemt aan normalisatie, beslist mee over de inhoud van de afspraken en is als eerste geïnformeerd over nieuwe initiatieven. 13 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

14 oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep opr Inspiratiesessie over nieuwe technologieën ISSO onderzoekt de toekomst van niet conventionele, nieuwe technologieën. Krijgen deze technologieën een grote impact op de marktstandaarden? Dan liggen hier kansen. De al beschikbare kennis hierover wil ISSO delen tijdens een inspiratiesessie. Bij de doorbraak van niet conventionele technologieën ontstaan kansen voor installateurs, adviseurs en fabrikanten in de vorm van nieuwe, onderscheidende producten, adviezen en services. Diverse technologieën zijn momenteel in ontwikkeling, waaronder: thermo-elektrische koeling thermochemische warmteopslag faseovergangsmaterialen laserkoeling magnetisch koelen De technische applicaties van deze technologieën lijken in de gebouwde omgeving nog niet haalbaar. Daarvoor nemen ze nog te veel onzekerheden met zich mee. Toch kunnen deze nieuwe technologieën een grote impact gaan krijgen op de marktstandaarden. We willen u deze informatie niet onthouden. Om die reden organiseren we in 2015 een inspiratiesessie waarin u onder meer kennis kunt nemen van de eerder genoemde technieken. Oproep sprekers Hoe maakt de sector een business-model van niet conventionele nieuwe technologieën? Heeft u daarover ideeën of een inspirerend verhaal? Dan nodigen wij u uit een mail te sturen naar projectcoördinator Arjan Schrauwen via a.schrauwen@ isso.nl. Onderhoudcontracten Rijksvastgoedbedrijf Het Rijksvastgoedbedrijf wil de samenwerking met opdrachtnemende bedrijven verbeteren. Hiertoe worden nieuwe uitvraagcontracten opgesteld. Formuleringen van deelgebieden zijn in concept gereed. De markt kan hierop reageren. ISSO heeft hierin de rol als mediator. De contracten van het Rijksvastgoedbedrijf staan nogal eens ter discussie. Vaak gaat het over repeterende knelpunten waar alle partijen last van hebben. Deze knelpunten kunnen ontstaan uit interpretatieverschillen, verschillende belangen en/of vaagheden in het contract. Hoe zijn deze knelpunten te verhelpen? Dit vraagstuk willen zowel opdrachtgevers en opdrachtnemers met hulp van ISSO beantwoorden. Het Rijksvastgoedbedrijf wil de leerpunten in nieuwe contracten gaan implementeren. Opdrachtformulering Voor de verbetering van de opdrachtformulering worden zes deelgebieden opgesteld, te weten: 1 Nomenclatuur: afgestemde begrippenlijst en gemeenschappelijke taal. 2 Standaard Elementenlijst (SEL): een lijst waarin wordt beschreven wat de onderdelen zijn van een element, inclusief de afgrenzing per element/systeem. 3 Proces om te komen tot het vaststellen van een betrouwbare feitelijke situatie. 4 Afgrenzing minimum aan (revisie-)gegevens bij de opdrachtformulering/aanbesteding (need to have en waarom). 5 Rapportageformat: afgestemde rapportage van de gecontracteerde prestaties. 6 Softskills: noodzakelijk communicatievaardigheden tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. OprOEp voor aanvullingen en verbeteringen De formuleringen van de deelgebieden zijn in concept gereed en zijn in te zien voor aanvullingen en verbeteringen. De terugkoppeling uit de markt wordt voorgelegd aan het Rijksvastgoedbedrijf. U kunt de stukken opvragen bij projectcoördinator Arjan Schrauwen via a.schrauwen@isso.nl. Wie heeft ervaring met diepe geo ISSO wil de markt gaan voorzien van informatie en kennis op het gebied van geothermie en onderzoekt waar de behoefte ligt. Wie heeft de kennis in huis? Een opkomende, duurzame techniek is het gebruik van geothermie ofwel aardwarmte. Geothermie is het gebruik van bodemwater met een relatief hoog temperatuurniveau dat in diepere aardlagen is opgeslagen. Naverwarming door bijvoorbeeld warmtepompen is niet noodzakelijk vanwege het hoge temperatuurniveau van het bodemwater. In tegen- 14

15 oep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep oproep Installatiesector versus infrasector De vliegende vaart van BIM Publicatie update noodzakelijk Het kennisnetwerk SBRCurnet en ISSO maken samen een volledig nieuwe publicatie over energiezuinige installaties van civiele kunst werken. Daarvoor worden nog financiers gezocht. Onder civiele kunst werken vallen de installaties van onder andere bruggen, tunnels, sluizen, via ducten en verkeerskundige draagconstructies. De publicatie wordt straks de standaard in de bouw- en infrasector. RijKSwaterstaat en anderen De werktitel van de gezamenlijke SBRCURnet/ISSO-publicatie is Energiezuinige installaties van civiele kunstwerken in relatie met ontwerp, beheer en onderhoud. Daarmee is ook direct de inhoud duidelijk. Behalve door Rijkswaterstaat wordt de publicatie gefinancierd en gedragen door de Provincie Zuid Holland, platform Waterschapswerken, BAM Civiel, Deerns raadgevende ingenieurs, Arcadis, Cofely GDF Suez, adviesbureau Alliantis en ISSO. Oproep Voor 2015 is het projectteam onder leiding van SBRCURnet/ ISSO nog op zoek naar aanvullende financiële bijdragen, bij voorkeur vanuit de installatiesector. Ideeën over mogelijke bijdragen namens uw organisatie zijn van harte welkom. Reacties kunnen naar Marco Hofman via Doelgroep van deze publicatie is: ISSO-publicatie 109 Starten met een BIM is nog geen jaar oud. Toch is het noodzaak dat de uitgave al een update krijgt. De ontwikkelingen van BIM volgen elkaar dan ook razendsnel op. De versie uit 2013 is zeker nog niet verouderd, maar vraagt om een bredere scoop. Zo wordt het onderdeel proces uitgebreid met organisatie (competenties, cultuur, samenwerken) en middelen (software, bibliotheken, dataopslag). Daarbij geeft de nieuwe versie meer informatie over de benodigde competenties van medewerkers (in verschillende BIM-rollen) en randvoorwaarden voor de bedrijfscultuur voor een succesvolle implementatie van BIM in de eigen organisatie. Praktijkvoorbeelden De nieuwe uitgave zal concrete informatie bevatten over de uniformering en ontsluiting van objecten voor gebruik in digitale bibliotheken. Verder wordt gefocust op de steeds nauwere relatie tussen BIM en de managementfilosofie LEAN. Een uitbreiding van de praktijkvoorbeelden ligt voor de hand. De publicatie is ook prima te gebruiken in het onderwijs. Internationaal De nieuwe input is onder meer verzameld uit een enquête onder afnemers van de huidige publicatie. Hieruit worden onder meer inhoudelijke verbeterpunten bepaald. ISSO is inmiddels ook aangehaakt bij brede ontwikkelingen van BIM. Zo is ISSO betrokken bij Conceptenbibliotheek Nederland (CB-NL) en de ontwikkeling van een Europese BIM-norm via NEN/CEN. Installateur Adviseur Docent thermie? stelling tot warmte- en koudeopslag (WKO) zijn er geen grote oppervlakten van verwarmingslichamen nodig om de warmte over te dragen aan het gebouw vanwege het hoge temperatuurniveau. Geothermie is dus veel directer toe te passen. Oproep ISSO zoekt gesprek met partijen die ervaring hebben Opleidings- en ontwikkelingsfonds met de techniek of hiermee aan de slag willen voor gaan. het Technisch Installatiebedrijf ISBN Belangstellenden kunnen contact opnemen met projectcoördinator Arjan Schrauwen via Oproep ISSO heeft nog financiële middelen nodig voor de ontwikkeling van de update. Bedrijven die daarbij kunnen ondersteunen nodigen we uit contact op te nemen met projectcoördinator Marco Hofman via STARTEN MET EEN BIM - INRICHTING PROCES KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 109 STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces 15 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

16 omslag U&R.indd :43 tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool tool Rekentool voor alle U&Rc-waarden ISBN Hoe verkrijgbaar? Met de nieuwe softwaretool U- en Rc-waarden bepaalt u snel en eenvoudig alle denkbare waarden. Daardoor heeft u ook vat op afwijkende situaties en materiaaldikten. De rekentool wordt geleverd bij het gelijknamige ISSOkleintje U- en Rc-waarden. Aan de hand van dit zakboekje bepaalt u de U- en Rc-waarde van een bouwkundige scheidingsconstructie voor de berekening van het warmteverlies, de koellast of energieprestaties. Het praktijkgerichte handboekje bevat tabellen met veel voorkomende situaties en materiaaldikten. Wijkt de praktijk af van de normale situatie, dan komt de softwaretool van pas. De softwaretool U- en Rc-waarden hoort bij het gelijknamige ISSO-kleintje U- en Rc-waarden dat voor 35,- verkrijgbaar is. De tool is financieel mogelijk gemaakt door PIT/VABI. Tool voor berekening levenscyclus luchtfilters Met de rekentool LCC Luchtfilters berekent u de life cycle costing van luchtfilters. In combinatie met ISSO-publicatie 27 komt u te weten of vervanging van de luchtfilter nodig is. Voor het vervangen van luchtfilters taxeert u verschillende aspecten. De financiële rekenvoorbeelden in de softwaretool gaan uit van een maximale benutting van de standtijd. De andere aspecten waarop u controleert staan in ISSOpublicatie 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers. Doelgroep van dit kleintje is: Installateur Adviseur Op het gebied van: Verwarming Energie & milieu Deze uitgave is geschikt voor: installateurs adviseurs facility managers gebouweigenaren KLEINTJE KLEINTJE U- EN R c -WAARDEN, VAN BOUWKUNDIGE CONSTRUCTIES Op het gebied van: KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR lucht- woningen utiliteit behandeling Woningen Utiliteit Industrie U- en R c-waarden van bouwkundige constructies ISBN HERZIENE UITGAVE 2014 Heeft u de ISSO-publicaties 27, 55 of ISSO-Kleintje U- en Rc-waarden in bezit, dan krijgt u een mail met een link naar de tool. U krijgt ook toegang tot de tools door het scannen van de omslagen met de Layarapp, gratis te downloaden via de App Store en Google Play. KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 27 KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS Eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties Zijn er eenvoudige rekenhulpmiddelen voor leidingwaterinstallaties? Deze vraag uit de markt borrelde op tijdens instructiebijeenkomsten van ISSO. Daarmee is ISSO aan de slag gegaan. De uitkomst is een serie webtools. Begin 2013 verscheen ISSO-publicatie 55 Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen. Aansluitend zijn vijf regionale instructiebijeenkomsten gehouden. Uit die instructie bleek de marktbehoefte aan webtools voor bepaalde belangrijke berekeningen. Ook de vakcommissie Sanitaire Technieken van UNETO-VNI gaf aan behoefte te hebben aan eenvoudige rekentools. Met die opdracht in het vizier heeft ISSO een serie webtools ontwikkeld voor ontwerpers van leidingwaterinstallaties. Waarvoor te gebruiken? De digitale hulpmiddelen zijn beschikbaar voor alle gebruikers van ISSO-publicatie 55 Leidingwaterinstallaties en leden van UNETO-VNI. De softwaretools, ontwikkeld rondom het dimensioneren van leidingen en apparaten voor leidingwaterinstallaties, versnellen in hoge mate het ontwerpproces en de (ontwerp)berekeningen in het offertestadium. De resultaten kunt u uitprinten, toevoegen aan de begroting en opnemen in uw projectadministratie. Het zijn tools voor onder meer: het bepalen van de inhoud en het vermogen van warmtapwatertoestellen het bepalen van de noodzaak voor drukverhoging het zoneren van strangen voor drinkwatertoevoer in hoogbouw het bepalen van het warmteverlies van circulatieleidingen, al dan niet geïsoleerd het berekenen van de maximum moment volumestroom het berekenen van de lengte van expansiebenen in leidingsystemen. U vindt de hulpmiddelen in de toolshop van en via het LedenNet van UNETO-VNI. De tools zijn mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van UNETO-VNI. 16

17 Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe ISSO-kleintje Riolering houvast in regelgeving Wat schrijft NEN 3216 ons voor? Met het compacte ISSO-kleintje Riolering bent u snel wegwijs in de hoeveelheid aan voorschriften en uitvoeringsrichtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van binnenriolering. Het handzame boekje voor de werkvloer heeft betrekking op de realisatie van nieuwe en uitbreiding van bestaande riolering in en rondom woningen, woongebouwen en kleine utiliteitsbouw. Bij riolering gaat het in de eerste plaats om de afvoer van huishoudelijk afvalwater en het transporteren hiervan naar het gemeenteriool. De afvoer van hemelwater is een extra functie van riolering. De gebouweigenaar is als eerste verantwoordelijk voor de opvang van hemelwater, is één van de nieuwe regelgevingen. Aan de hand van illustraties Het vernieuwde ISSO-kleintje behandelt Bouwbesluit 2012, diverse NEN-normen en de algemene zaken rondom riolering (opbouw, gebouw- en terreinriolering en het gemeen- De doelgroepen van dit kleintje zijn: telijk rioolstelsel). Daarnaast zijn diverse afbeeldingen en schema s en montagerichtlijnen voor Installateur Adviseur afvoerleidingen opgenomen. Op het gebied van: HOE verkrijgbaar? Water & Gas Woningen Utiliteit Het boekje is in te zien en te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op ISBN: KennisKaarten Over het onderwerp riolering zijn ook gratis KennisKaarten verschenen, waaronder: 49 Riolering geluidsarm ontwerpen 55 Verstopping in riolering zoeken en verhelpen 56 Stankoverlast in riolering zoeken en verhelpen U kunt de kaarten (te vinden op nummer of titel) raadplegen op KLEINTJE RIOLERING KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR KLEINTJE Riolering HERZIENE UITGAVE 2014 Publicatie over luchtgordijnen: Essentieel gereedschap voor een goede werking Een luchtgordijn bij de ingang is vaak de enige optie voor bijvoorbeeld winkels, openbare ruimten en industriële gebouwen. Met ISSOpublicatie 110 Luchtgordijnen, kwaliteitseisen voor ontwerp, uitvoering, beheer en onderhoud kan de juiste werking van luchtgordijnen goed worden geborgd. installateur In de praktijk blijkt een luchtgordijn niet altijd naar behoren te werken en kan de energiebesparing tegenvallen. Soms zijn er ook klachten over geluid of tocht. Dat komt meestal door Doelgroep van deze publicatie is: Op het gebied van: verwarming fouten in het ontwerp of bij de installatie. ISSO-publicatie 110 voorkomt dit. Met name installateurs en adviseurs zijn zeer geholpen met de publicatie. Van A tot Z ISSO-publicatie 110 beschrijft de geldende normen en ontwerpmethoden voor luchtgordijnen. Het praktijkgerichte handboek gaat over het hele proces rond het ontwerpen, beheren en onderhouden van diverse luchtgordijnen. Dat wordt onder meer gedaan met een Programma van Eisen en verschillende praktijkgerichte methodieken. Aan de hand van het boek kan in de initiatieffase (programmafase) een adviseur utiliteit ISBN: goede afweging worden gemaakt of een luchtgordijn wel een passende oplossing is. Daarvoor geeft de publicatie diverse toepassingsmogelijkheden en randvoorwaarden. HOE verkrijgbaar? Het boek is in te zien en voor 105,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op nl. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op De publicatie is mede mogelijk gemaakt met financiële steun en in samenwerking van UNETO-VNI, OTIB, Stichting Promotie Installatietechniek en leveranciers van luchtgordijnen verenigd in de branchevereniging FME-VLA. LUCHTGORDIJNEN KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 110 Comfortluchtgordijnen, industriële luchtgordijnen en luchtgordijnen voor koel- en vrieshuizen LUCHTGORDIJNEN Publi. cover 110.indd :13 17 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

18 Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgav Prestatie-eisen binnenklimaat voor kantoren, ziekenhuizen en scholen Wat u behoort u te weten over binnenklimaat wordt gepresenteerd in het praktische ISSOkleintje Binnenklimaat. Met het kleintje legt u de prestatie-eisen voor het binnenklimaat vast van onder meer kantoren, ziekenhuizen en scholen. Aan de orde komen ook de relatie tussen binnenklimaat en gebruikerservaringen. U krijgt antwoorden op vragen zoals: hoe bepaal je welk binnenklimaateisen nodig zijn? wat is de juiste ontwerptemperatuur voor een school, kantoor, verpleeghuis et cetera? wat is een aanvaardbare binnentemperatuur bij extreem weer? wat veroorzaakt klachten over droge lucht? vanaf welk geluidniveau (installatiegeluid) ervaren we geluidhinder? wat zijn de belangrijkste parameters om te meten bij een opleveringscontrole (commissioning)? Kijk voor meer informatie en een inkijkexemplaar op HOE verkrijgbaar? ISSO-kleintje Binnenklimaat is voor 50,- (excl. btw) te bestellen via de winkel op Controle binnenklimaat gebouw Voor adviseurs en vastgoedbeheerders Het is hoog zomer. Binnen lopen de temperaturen flink op. Ligt dat aan de installatie of is er een andere oorzaak? U komt het te weten met de vernieuwde ISSO-publicatie 74 Thermische behaaglijkheid. Een slecht binnenklimaat wordt vaak genoemd als oorzaak van onder meer gezondheidsklachten. Maar wanneer is de temperatuur in een gebouw gezond en aangenaam? Mensen die een ruimte behaaglijk vinden, verwijzen meestal naar de temperatuur en daarmee naar de installatie. Toch bepaalt niet alleen de installatie of het warm of koud is. Ook een koude vloer of luchtbeweging is van invloed. Zo kan een briesje in de zomer verfrissend zijn, maar in de winter aanvoelen als onaangename tocht. Moderne meetmethode Met publicatie 74 kunt u achterhalen of de installatie naar behoren werkt. De praktijkgerichte handleiding vermeldt adaptieve grenswaarden. Daarmee controleert u het binnenklimaat van een gebouw. Sinds 2004, het eerste verschijningsjaar van de publicatie, hebben we nieuwe inzichten en Lezersoproep Wat vindt u van publicatie 74 en Kleintje Binnenklimaat? We horen het graag van u! Uw mening publiceren we in communicatie-uitingen van ISSO, bijvoorbeeld in de ISSO Info. Als tegenprestatie krijgt u een gratis exemplaar van publicatie 74 en het Kleintje. Stuur een mail naar a.vankleven@isso.nl voor deelname. We zoeken maximaal vijf kandidaten! richtlijnen voor het thermische binnenklimaat. Zo wordt bij warm weer enigszins hogere binnentemperaturen als comfortabeler ervaren dan die bij een thermische neutrale situatie. Ook kunnen we nu een indicatie geven van het thermische binnenklimaat met eenvoudige rekenregels. De uitgave is een standaard voor adviseurs en vastgoedbeheerders. HOE verkrijgbaar? Het boek is in te zien en te bestellen via de winkel op www. isso.nl. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB), UNETO-VNI, de stichting Promotie Installatietechniek (PIT) en het ministerie van BZK. 18

19 en Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe ISSO-publicatie 55.3 Legionellapreventie in koeltorens is herzien vanwege nieuwe inzichten en ervaringen met het legionellaveilig beheren van klimaatinstallaties en proceswaterinstallaties. Ook nieuwe wet- en regelgevingen in de wet Milieubeheer vroegen om Doelgroep van deze publicatie is: mutaties. installateurs adviseurs gebouweigenaren Praktische richtlijnop het gebied van: Publicatie 55.3 vertaalt de regels in het Activiteitenbesluit en het Arbobesluit naar praktijkrichtlijnen voor het opstel- water luchtbehandeling utiliteit len (met een algemeen model) van een risicoanalyse en een beheersplan legionellapreventie. Bij de herziening is het model vereenvoudigd. Ook geeft deze richtlijn meer aandacht aan de organisatorische inpassing van de beheersmaatregelen in de bedrijfsvoering. De titel van de vorige editie Legionellapreventie in koeltorens is veranderd in Legionellapreventie in koeltorens en bevochtigingsinstallaties. Voor wie? ISSO-publicatie 55.3 is een belangrijk hulpmiddel voor u als waterbehandelingsbedrijf, adviseur, installateur, manager Opleidings- en ontwikkelingsfonds installatiebeheer en toezichthouder. U gebruikt de richtlijn voor het Technisch Installatiebedrijf voor het toepassen van de legionellaregelgeving op het ontwerp, beheer en onderhoud van natte koeltorens, hybride ISBN koelers en luchtbevochtigingssystemen als onderdeel van een klimaatinstallatie in utiliteitsgebouwen. LEGIONELLAPREVENTIE IN KOELTORENS EN LUCHTBEVOCHTIGERS KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 55.3 herziene versie 2014 Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers Publi. cover 55.3.indd :39 HOE verkrijgbaar? Het boek is in te zien en voor 90,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op ISSO-publicatie 55.3 Toepassing van regelgeving voor legionellapreventie in koeltorens De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). ISSO organiseert eind november een congres over dit onderwerp. Aan de orde komt: Hoe werkt het beheer van koeltorens in de praktijk? Welke soorten legionella zitten in koeltorens wereldwijd en hoe gevaarlijk zijn ze? Wat is de effectiviteit van water behandelingstechnieken in koeltoreninstallaties? Zijn natte hybridekoelers zonder aerosolvorming het ei van Columbus? Zijn luchtwassers en scrubbers legionellaveilig? Meer informatie vindt u op Incompany trainingen over technische onderwerpen Over alle onderwerpen in de (nieuw) uitgegeven publicaties van ISSO kunnen onze projectcoördinatoren op uw locatie een instructie verzorgen. 19 ISSO-INFO 53 NOvember 2014

20 uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Handboek over ketels gestookt met biomassa De belangstelling voor biomassagestookte ketels voor warmtelevering neemt de laatste jaren sterk toe onder invloed van de stijgende prijzen van aardgas en de wens om de energievoorziening te verduurzamen. Het nwieuwe handboek Biomassaverbrandingsinstallaties beschrijft de basiskennis die nodig is om een goed functionerende biomassaverbrandingsinstallatie te realiseren en te beheren. Biomassaverbrandingsinstallaties zijn onder te verdelen in houtgestookte sfeertoestellen (haarden en kachels) en biomassa gestookte ketels. De biomassa gestookte ketels worden vooral gebruikt voor de levering van warm water in grotere gebouwen. Tot dusver worden biomassa gestookte ketels vooral toegepast bij sectoren met een grote, relatief constante warmtevraag (bijvoorbeeld zwembaden) en in situaties waar biomassabrandstof relatief goedkoop kan worden ingekocht (bijvoorbeeld bij de houtverwerkende industrie). Door een toenemende belangstelling voor duurzame energie is ook de populariteit van biomassa gestookte ketels gestegen. Hierdoor is het aantal biomassa gestookte ketels de afgelopen vijf jaar verdubbeld van ongeveer naar zo n installaties. Na de introductie van een SDE-tarief (SDE staat voor Stimulering Duurzame Energieproductie) op duurzame warmte in 2012, wordt het marktpotentieel verder uitgebreid. Situatieschets Het belang van een goed ontworpen en aangelegde biomassaverbrandingsinstallatie wordt al jaren onderkend door de markt. Vooral de laatste vijf tot tien jaar zijn er veel nieuwe leveranciers van biomassa gestookte ketels ten tonele verschenen met slechts beperkte ervaring. De techniek van biomassa gestookte ketels kan als uitontwikkeld worden beschouwd. Maar vooral door de beperkte ervaring en kennis bij nieuwe spelers, worden fouten gemaakt in de dimensionering van de installatie, de keuze van verschillende systeemcomponenten en de uitvoeringswijze. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de veiligheid. Het kan de biomassainstallaties ook een slecht imago geven en verdere marktintroductie belemmeren. Handboek Het handboek zal als basis dienen voor de cursus, opleidingsmateriaal, examens en de BRL Op basis van de BRL kunnen bedrijven zich laten certificeren voor het aanleggen van biomassa-installaties. Al deze kennisproducten zijn begin 2015 gereed. 20