Vragen van het statenlid J.R. Oudeman (CDA) ingevolge artikel 44 reglement van orde

Transcriptie

1 V1.2 statenstukken Provinciale Staten Vragen van het statenlid J.R. Oudeman (CDA) ingevolge artikel 44 reglement van orde AANHANGSEL tot de notulen van de provinciale staten van Zeeland 2013 nummer 302. Vragen ingevolge artikel 44 van het reglement van orde inzake Gevolgen schaliegas voor Zeeuwse industrie (ingekomen ) 1. Wat zijn de gevolgen van de schaliegasrevolutie voor de Zeeuwse (chemische) industrie? Antwoorden van gedeputeerde staten: 1. Algemeen: In de bijgevoegde overzichtsnotitie over Schaliegas hebben we een overzicht gemaakt van de huidige kennis van zaken rond schaliegas. De chemische industrie is een energieintensieve industrietak. Bovendien gebruiken chemische bedrijven als Dow en Yara gas als grondstof, bijvoorbeeld voor de productie van ethyleen en kunstmest. Europa, Nederland en Zeeland beschikken momenteel niet over goedkoop schaliegas. Als de energiekosten elders veel lager zijn, gaat dat ten koste van de concurrentiepositie in Europa. De hogere kostprijs van chemische producten die hier geproduceerd worden, kan ertoe leiden dat bedrijven hun productie hier terugschroeven en dat investeringen in nieuwe energie-intensieve processen of processen die veel gas als grondstof vereisen mogelijk elders gedaan zullen worden waar gas goedkoper is. 2. Waarom is het college van GS het wel/niet met dhr. Huisman van Dow Benelux eens dat Europa onmiddellijk moet inzetten op schaliegas en dat het duurzame energiebeleid drastisch moet worden herzien? 2. Schaliegaswinning in Nederland (Europa) draagt niet bij aan het verbeteren van de concurrentiepositie, omdat de gasprijs gekoppeld is aan de olieprijs. Wij achten de overgang van fossiele brandstoffen naar duurzame energievoorziening noodzakelijk. Schaliegas is een fossiele brandstof en past dus niet in een duurzaam energiebeleid. Wij hebben een taak bij het vervullen van de landelijke opgave om in % van de energie op te wekken uit hernieuwbare bronnen. Wij zetten voor de lange termijn in op duurzame vormen van energieopwekking en stimuleren innovatieve ontwikkelingen op dit terrein en duurzame alternatieven voor fossiele brandstoffen.

2 3. Welke (andere) mogelijkheden ziet het college van GS om in te spelen op de schaliegasrevolutie, ten einde de concurrentiepositie van de Zeeuwse (chemische) industrie te versterken? 3. Ten eerste kan de concurrentiepositie van bedrijven in Zeeland verbeteren door in te zetten op verdere efficiencyverbeteringen in haar industriële processen. Als processen minder energie verbruiken of minder gas nodig hebben als grondstof, dan werkt de relatief hoge gasprijs minder nadelig door. De Provincie Zeeland ondersteunt waar mogelijk dergelijke initiatieven; denk bijvoorbeeld aan restwarmte-koppelingen tussen bedrijven. Ten tweede kan de gasprijs worden getemperd als de Rijksoverheid ertoe zou besluiten om de koppeling tussen de gasprijs en de olieprijs los te laten. Door die koppeling in combinatie met de alsmaar stijgende olieprijs is de afgelopen jaren de gasprijs steeds verder opgedreven. Ontkoppeling ligt echter niet voor de hand, omdat het Rijk als 50% aandeelhouder van GasTerra veel baat heeft bij een hoge gasprijs. Ten derde kunnen op de lange termijn ook de ontwikkelingen richting een biobased economy positief bijdragen aan versterking van de concurrentiepositie van de industrie in Zeeland. Groene grondstoffen (biomassa) kunnen geleidelijk een deel van de fossiele grond-/brandstoffen vervangen. Biomassa kan worden omgezet in chemische bouwstenen voor allerlei producten; resterende biomassa kan worden ingezet om te worden vergist (wat o.a. gas oplevert) of verbrand (wat elektriciteit kan opleveren). Wij stimuleren de verdere ontwikkeling van de biobased economy middels intensieve samenwerking met ondernemingen, kennisinstellingen en overheden in Brabant, Vlaanderen en gaandeweg ook Zuid- Holland. De biobased economy is een belangrijke businesscase in de Economische Agenda. 4. Welke gevolgen kan de ontwikkeling van schaliegas hebben voor Delta NV en ziet het college van GS een rol weggelegd voor Delta NV in het al dan niet bevorderen van de schaliegaswinning in Europa? 4. Het bevorderen van de winning van schaliegas in Noord- West Europa is vooral een nationale en Europese aangelegenheid. Daarbij is geen actieve rol voor DELTA weggelegd. DELTA streeft naar verwerving van gunstig geprijsd gas om ook in de levering goede prijzen te kunnen vragen. Omdat de Noordwest-Europese energiemarkt onder meer wordt beïnvloed door de internationale handel in gas en kolen, ondervinden DELTA en haar afnemers direct invloed van de ontwikkelingen in schaliegas, maar minder direct dan bijvoorbeeld de chemische industrie, die gas ook gebruikt als primaire grondstof voor haar chemische processen. Het verslechteren van de concurrentiepositie van Nederlandse industriële ondernemingen kan voor Delta NV leiden tot een daling in de vraag naar elektriciteit en gas. 2

3 5. Waarom vindt het college van GS dat de ontwikkelingen rondom schaliegas wel/niet betrokken zouden moeten worden bij de totstandkoming van de aandeelhoudersstrategie voor Delta NV? 5. DELTA koopt haar gas in op de internationale energiemarkt en streeft naar de opbouw van een concurrerende gasportefeuille. Indien zich opties voordoen in de handel in schaliegas zal schaliegas mogelijk deel kunnen gaan uitmaken van die portefeuille. Het winnen van schaliegas is echter een gespecialiseerde bedrijfstak (exploratie activiteit) die geen deel uitmaakt van de bedrijfsstrategie of de huidige activiteiten van DELTA. Zoals bekend, is een klankbordgroep bezig met de verkenning van hoofdpunten, voor de ontwikkeling van de aandeelhoudersstrategie voor DELTA. De resultaten van deze verkenning worden te zijner tijd verwerkt in een PSvoorstel. De klankbordgroep heeft inmiddels besloten zich door Delta te laten informeren over de ontwikkelingen rond schaliegas en de mogelijke impact daarvan op de aandeelhoudersbelangen. Voor zover relevant zal deze impact meegewogen worden bij de visie vorming op de aandeelhoudersstrategie. MIDDELBURG, 23 april 2013 Namens de fractie van CDA, Gedeputeerde staten, J.R. Oudeman drs. J.M.M. Polman A.W. Smit 3

4 Bijlage 1, behorend bij Art. 44-vragen van J.R. Oudeman (CDA) over Gevolgen schaliegas voor Zeeuwse industrie OVERZICHTSNOTITIE SCHALIEGAS Opgesteld door de gezamenlijke beleidsafdelingen Economie & Duurzaamheid en Water, Bodem en Natuur April De beantwoording van deze Art. 44 vragen is in dit geval extra uitgebreid ter hand genomen in de vorm van onderhavige overzichtsnotitie. Reden hiervoor is de impact en verstrekkende gevolgen van het dossier, en omdat in het kader van de energie en klimaat nota reeds het nodige voorwerk was uitgevoerd. Aantal bestede extra uren is derhalve relatief beperkt gebleven. In de energie en klimaat nota komt het onderwerp schaliegas ook (kort) aan de orde. --- Aanleiding In het kader van de op te stellen beleidsnota Energie & klimaat is informatie verzameld over de ontwikkelingen op het gebied van schaliegas. In dit werkdocument is deze informatie gebundeld. Directe aanleiding hiertoe zijn de recent gestelde artikel 44 vragen. Deze vragen worden los van deze achtergrondnotitie beantwoord, maar deze notitie schept wel de bredere context waarbinnen de vragen zijn beantwoord. Feiten en meningen Vanwege de vaak sterk polariserende discussie rond schaliegas worden feiten en meningen dikwijls door elkaar gebruik. Onderzoeksrapporten spreken elkaar tegen en de objectiviteit van beschikbare onderzoeken is niet altijd helder. In deze notitie is getracht de feiten los te koppelen van de meningen, en objectieve informatie over schaliegas te bundelen. Daar waar meningen en inzichten verschillen, is dat aangegeven. Inhoudsopgave 1. Wat is schaliegas Schaliegas in Verenigde Staten, Europa, Nederland en Zeeland Ambitie in energiebeleid & bestaande lijn in omgeving Economische betekenis Politieke gevoeligheid

5 1. Wat is schaliegas Schaliegas is een aardgastype dat uit schalie-gesteentelagen wordt gewonnen. Deze schalielagen, ook wel (k)leisteen genoemd bevinden zich mondiaal op veel plaatsen in de diepere ondergrond (zie figuur 1). In deze zeer dichte en harde schalielagen zit op veel plaatsen gas opgesloten. Dit onconventioneel gas werd tot voor enkele jaren met rust gelaten. Reden: uit zo n harde bodemlaag is het veel moeilijker gas te winnen dan uit een gewone gasbel in een zandsteenlaag, zoals de aardgasbel van Slochteren. In de harde schalielagen zit het gas gevangen in de minuscule poriën en spleten in het gesteente. Ten gevolge van een afname in de voorraad 'conventioneel' aardgas en vanwege geopolitieke oorzaken is deze voorraad aardgas echter heel snel in de belangstelling komen te staan, ondanks dat het winnen van schaliegas een dure en ook ingewikkelde operatie is. Innovaties op het gebied van horizontaal boren en fracken hebben er o.a. toe geleid dat schaliegas effectief aangeboord kan worden. Voor de winning moet onder een moeilijke hoek geboord worden in de diepe schalielagen (kilometers diep). Bovendien moet er de methode van fracken toegepast worden. Hierbij Figuur 1 wereldwijd voorkomen schaliegesteenten wordt het gesteente gekraakt en week gemaakt om bij het gas te kunnen komen en het omhoog te krijgen. Daarbij wordt onder grote druk een zeer grote hoeveelheid water (orde van paar duizend m3), zand en chemicaliën in het gesteente geperst. Hierdoor ontstaan scheuren. Omdat met het water ook zand omlaag wordt gepompt, blijven die scheuren open, en kan het gas mede door de chemicaliën vrijkomen en omhoog gepompt worden. Dit fracken moet periodiek herhaald worden om de winningslocatie operationeel te houden (orde van half jaarlijks tot jaarlijks). Een winningslocatie heeft maar een beperk winningsbereik in de ondergrond. Dit in tegenstelling tot conventionele gaswinning waarbij met één winningslocatie een groot gebied wordt bestreken. Voor schaliegaswinning is dan ook een dicht net van winningslocaties nodig (zie figuur 2). Een winningslocatie heeft ongeveer de afmeting van een voetbalveld (zie figuur 3, opname tijdens periodieke frackingsoperatie, UK). nings- liegas Figuur 2 winningsdichtheid scha- ningsloca- fracken Figuur 3 wintie schaliegas bij Algemene ervaringen met schaliegaswinning Schaliegas wordt over het algemeen beschouwd als energiebron in de overgang naar duurzame energie. Er worden perioden van jaar genoemd waarin schaliegas een rol zal spelen. Dichtheid winningsputten Winning van schaliegas vraagt over het algemeen intensief landgebruik. Afhankelijk van de winningsmethode kunnen 3 winningsputten per km2 nodig zijn. Er zijn tegenwoordig ook winningslocaties van waaruit meerdere boringen in diverse kanten kunnen worden uitgevoerd. Hierdoor blijft het aantal winningsputten beperkter maar zeker ten opzichte van conventionele aardgaswinning nog steeds intensief. Fracken Het fracken wordt als één van de grootste (milieu-technische) bezwaren gezien:. 5

6 Materieel: Voor het fracken is veel apparatuur nodig (werkverkeer vrachtwagens, pompen, compressoren en opslagruimte voor o.a water, zand en chemicaliën (zie figuur 3) met veel verkeersbewegingen en geluidshinder; Waterverbruik: er zijn grote hoeveelheid water nodig voor de hogedruk injectie; Vrijkomen van vervuild productie water. Dit moet gezuiverd worden; Grondwater: risico op lekkage van chemicaliën en methaangas naar kwetsbare grondwaterlichamen. Lekkage kan bijvoorbeeld ontstaan wanneer put-buizen niet goed zijn afgedicht met cement of ander afdichtend middel; Emissie van methaangas: Door de winningsmethode is het risico op methaangas naar de atmosfeer (broeikasgas) groter dan bij conventionele aardgaswinning; Aardtrillingen: Door het fracken kunnen spanning in gesteentelagen en langs breuken ontstaan die zich kunnen ontladen waardoor aardtrillingen kunnen ontstaan; Door de Europese milieuwetgeving zijn de omgang met productie water en het risico op emissie van methaangas aan zeer strenge regels gebonden. In Verenigde Staten zijn de eisen minder streng. Chemicaliën Bij het fracken zijn chemicaliën nodig. Het soort chemicaliën is een bron van discussie. Vaak gevoed omdat niet bij iedereen duidelijk is om welke chemicaliën het gaat. De samenstelling van de chemicaliën is vaak bedrijfsgeheim, omdat deze mede het succes en de effectiviteit van het fracken bepaalt. De concurrentie op deze markt is groot. De toezichthouder (in Nederland: Staatstoezicht op de Mijnen) krijgt wel inzicht in zowel de kwantitatieve als kwalitatieve samenstelling van de chemische additieven die gebruikt worden; Waarom chemicaliën: Er worden chemicaliën gebruikt om algengroei tegen te gaan (kan kaliumchloride zijn) en om de wrijving te verlagen (een smeermiddel en weekmaker); In Verenigde Staten wordt/werd ook gebruik gemaakt van dieselolie als smeermiddel in het gesteente. Hierin zitten giftige stoffen zoals benzeen en xyleen. In Nederland is dit niet toegestaan; In Europa moeten de te gebruiken chemicaliën voldoen aan de EU verordening Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals (REACH). De regels rond het gebruik zijn in Europa strenger dan in Verenigde Staten 2. Schaliegas in Verenigde Staten, Europa, Nederland en Zeeland Verenigde op de veld tus- hoe de Door de omvangrijke schaliegaswinning en de daardoor lage aardgasprijzen in Staten ligt het gevaar van een slechter wordende concurrentiepositie van Europa loer. Hierdoor ontstaat in de discussie rond schaliegas een groeiend spanningssen economische en milieubelangen. In de volgende alinea's wordt geschetst situatie in achtereenvolgens de VS, Europa, Nederland en Zeeland is. Situatie in Verenigde Staten In Verenigde Staten is de ontwikkeling op gebied van schaliegas erg groot. De prognose is dat in 2020 schaliegas in Verenigde Staten voor 50% van gasbehoefte voorziet. Er zijn echter ook prognoses die nog veel optimistischer zijn over het aandeel scha- liegas. In figuur 4 is de ontwikkeling van het aandeel schaliegas in de aardgasvoorziening in de afgelopen jaren weergegeven. Door de enorm snelle ontwikkelingen, de milieu- wetgeving en het gegeven dat de kosten en baten van schaliegas winning in Verenigde Figuur 4 Staten anders liggen dan in Nederland/Europa zijn er gebieden in Verenigde Staten die door schaliegaswinning zowel milieu-hygiënisch als landschappelijk sterk aangetast zijn. In figuur 5 is te zien dat de winningsputten in grote dichtheid het landschap over een groot gebied bedekken. Wat wezenlijk verschilt van de situatie in bijvoorbeeld Nederland is dat het schaliegas in Verenigde Staten eigendom is van de grondeigenaar. Persoonlijk gewin is bij de winning een grote drijfveer. Figuur 5 Landschappelijke consequenties in VS In Nederland zijn de delfstoffen van de Staat. Daarnaast is in Verenigde Staten de prijs van aardgas niet verbonden aan de olieprijs (zie figuur 8). Door deze situatie is er in Verenigde Staten een zeer felle en gepolariseerde discussie over schaliegas. Beide kampen dragen wetenschappelijk onderbouwde argumenten aan. Het is vaak moeilijk om te bepalen waar de objectiviteit ligt. Feit is dat Verenigde Staten door deze ontwikkelingen er economisch gunstiger en geopolitiek onafhankelijker voor komt te staan. 6

7 Situatie in Europa In Europa zitten ook enorme voorraden schaliegas in de diepe ondergrond (zie figuur 6). Actieve winning van schaliegas vind echter nog maar beperkt plaats. In Polen wordt al schaliegas gewonnen. Vanwege o.a. de hoge bevolkingsdichtheid en de strenge milieuwetgeving staat in veel landen schaliegas op de politieke agenda. Punt daarbij is ook de vraag hoe schaliegas zich nu verhoudt tot ambities op gebied van duurzame energie. Figuur 6 Schaliegesteente in Europa Recentelijk is door de EU en omvangrijk onderzoek naar de kansen en beperkingen van grootschalige schaliegaswinning in Europa uitgevoerd. De manier waarop de Europese landen omgaan met schaliegas laat grote verschillen zien. Frankrijk heeft schaliegaswinning eigenlijk onmogelijk gemaakt door een verbod op fracking wettelijk vast te leggen. In het najaar van 2013 komt de Europese Commissie met een mededeling voor een gemeenschappelijk kader en de exploratie van Europees onconventioneel gas. Situatie in Nederland In Nederland zit momenteel nog circa miljard m3 conventioneel aardgas in de diepe ondergrond. De verwachting is dat over enkele decennia deze voorraad op is. Over circa 10 jaar zal de Nederlandse jaarlijkse vraag naar aardgas (ca. 46 miljard m3) vermoedelijk de leverbare voorraad uit eigen bodem gaan overstijgen en zal Nederland afhankelijk van buitenlands aardgas gaan worden. Onder grote delen van Nederland (op land en offshore) komt schaliegesteente voor waarin mogelijk schaliegas kan zitten. Volgens TNO en EBN (Energie Beheer Nederland B.V.) liggen de voorraden gas in deze schalielagen tussen de miljard m3 en miljard m3. Deze inschatting (met bandbreedte factor 10) geeft direct aan hoe groot de hoeveelheid schaliegas kan zijn maar ook hoe groot de onzekerheden nog zijn. Daarnaast schat TNO (2009) in dat het aandeel (technisch en economisch) winbare schaliegas daarvan beduidend lager ligt (er worden percentages van 5 tot 20% genoemd). Alles bij elkaar blijft het toch over aanzienlijke hoeveelheden aardgas gaan. Op figuur 7 is te zien waar zich schaliegesteente (Geverik Laagpakket) in de Nederlandse ondergrond voorkomt. De groene zones zijn de zones (bron TNO) waar de kans op winbare schaliegas het grootste is. Dat is dus vooral een deel van Zuid-Holland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. Figuur 7 Winningskansen schaliegas in Nederland Situatie in Zeeland Winbare schaliegas Het Geverik Laagpakket (schaliegesteente) komt in grote delen van Nederland voor. Dat wil niet zeggen dat er overal in deze lagen winbare schaliegas zit. De rijpingsgraad (mate waarin organische stoffen in aardgas zijn omgezet) en de diepte en dikte van de laag bepalen sterk de kansen op aanwezigheid van schaliegas en de technische en economische winbaarheid ervan. Direct ten noorden van de Zuid-Hollandse eilanden duikt het Geverik Laagpakket dieper dan 4 km de diepte in. Ten zuiden van Schouwen-Duiveland (Oosterschelde) ligt het laagpakket zo ondiep (minder dan 1,5 kilometer diepte) dat de kans op aanwezigheid van schaliegas minimaal is (er heeft geen rijping kunnen plaatsvinden). Alleen Schouwen- Duiveland en Tholen zijn dus de kansrijke gebieden voor de aanwezigheid van winbare schaliegas. De onzekerheden zijn er echter heel erg groot. Vanwege de sterk afwijkende geologische opbouw is Zeeland namelijk nooit in beeld geweest voor 7

8 aardgas en aardoliewinning. Er heeft dan ook nauwelijks geologisch onderzoek plaatsgevonden. De inschatting op het aanwezig zijn schaliegas zijn dan ook gebaseerd op minimale informatie. Kwetsbaarheid Schouwen-Duiveland en Tholen kenmerken zich door een zeer open landschap. Schaliegaswinning zal dan ook zeker landschappelijke impact op dit gebied hebben. Daarnaast komen op en rond Schouwen-Duiveland en Tholen veel kwetsbare gebieden voor (Natura2000 gebieden, agrarisch gebied met beperkte zoetwatervoorraad, lage ligging, drinkwaterwingebied Kop van Schouwen). Op Schouwen-Duiveland is recreatie en toerisme een belangrijke economische pijler. Eventuele schaliegaswinning zou daarmee op gespannen voet kunnen staan. Positie en rol provincie Wat is de positie van de provincie Zeeland ten aanzien van schaliegaswinning? Het ministerie van EZ is bevoegd gezag (Mijnbouwwet). Op dit moment heeft de provincie alleen een beperkt adviesrecht op grond van de Mijnbouwwet. Regionale ruimtelijke en economische afwegingen zijn op dit moment geen provinciale inspraakgrond bij de vergunningverlening in de Mijnbouwwet. Op het moment dat vergunningen verleend zijn komt de gemeente in het kader van de omgevingswet als bevoegd gezag in beeld. Op dat moment kan alleen nog reactief vanuit het vergunningenbeleid gereageerd worden. Het IPO wil meer bevoegdheden voor de ondergrond. Momenteel werkt het rijk aan de Rijksstructuurvisie Ondergrond (STRONG). IPO is hierbij nauw betrokken. Inzet vanuit IPO is dat de Mijnbouwwet wordt aangepast zodat provinciale ruimtelijke en economische afwegingen meegewogen moeten worden in vergunningentraject van bepaalde ondergrondse activiteiten en dat het rijk bij het formuleren van STRONG rekening moeten houden met de provinciale ruimtelijke belangen. De Provincie Zeeland is actief betrokken bij dit STRONG-traject. 3. Ambitie in energiebeleid & bestaande lijn in omgeving In de kadernotie Energie en Klimaat in Zeeland zijn de Europese en de Nationale kaders aangegeven; deze kaders zullen worden geactualiseerd in beleidsnota Energie en klimaat die deze zomer zal worden aangeboden aan Provinciale Staten. Hieronder staat een uittreksel van de kaders die van belang zijn voor schaliegas. Beleidskader Europa: Strategie 2050 Eind 2011 is door de Europese Commissie (EC) de Energy Roadmap 2050 (COM(2011) 885/2) gepubliceerd. Dit is een verkenning van de uitdagingen die de Europese doelstelling met zich meebrengt, om in 2050 een koolstofarme economie te bereiken en tegelijk de leveringszekerheid van energie te waarborgen in een concurrerende economie. In de koolstofarme economie is de emissie van broeikasgassen gereduceerd met 80-95%. De Roadmap geeft de structurele veranderingen weer die nodig zijn om het energiesysteem te transformeren en laat de kansen en bedreigingen zien die dit met zich meebrengt voor de economie en maatschappij. 'De belangrijkste conclusie is dat de koolstofarme economie mogelijk is en dat het op lange termijn minder kostbaar is dan doorgaan met het huidige beleid Verder constateert de Roadmap dat we nu in een periode zitten waarin veel centrales vervangen moeten worden en dat we dus nu deze kans moeten grijpen om de omslag te maken. Daarom moet er nu al nagedacht worden over de periode na 2020 (de huidige horizon van beleidsdoelen) tot 2050, bijvoorbeeld met doelen voor het jaar De EC zal deze Roadmap gebruiken als de basis om eigen beleid te formuleren en de lidstaten aan te spreken op hun beleid. Europese Beleidsdoelen 2020 In 2020 moet de emissie van broeikasgassen met 20% teruggebracht zijn, ten opzichte van Voor Nederland geldt een bindende reductie van 99 Megaton CO 2 equivalenten (-10%). De doelstelling van twintig procent hernieuwbare energie is in de Richtlijn Hernieuwbare Energie per lidstaat vertaald in een resultaatsverplichting per lidstaat. Voor Nederland betekent dit dat minimaal veertien procent van het energieverbruik hernieuwbaar moet zijn. Verder geldt voor de transportsector een aparte verplichting van tien procent aan hernieuwbare energie. Wettelijke kaders Europese Unie Om de beleidsdoelen te kunnen halen, heeft de Europese Unie (EU) enkele juridisch bindende richtlijnen gepubliceerd. De belangrijkste daarvan zijn: 8

9 Europese emissiehandel voor broeikasgassen (Richtlijn 2003/87/EG, gewijzigd , 2009/29/EG). De richtlijn regelt welke sectoren (energiecentrales, chemie, staal) verplicht zijn om rechten te kopen voor de emissie van broeikasgassen. Vanaf 2013 worden de rechten jaarlijks omlaag gebracht om de doelstelling in 2020 te kunnen halen. De opbrengst van de veiling gaat naar de nationale overheden, die daarmee de maatregelen kunnen betalen om de klimaatdoelen te bereiken. De richtlijn geeft de lidstaten het advies om minimaal vijftig procent aan dit doel te besteden Richtlijn hernieuwbare energie Richtlijn (2009/28/EG, van 23/04/2009) geeft bindende doelen per lidstaat om in 2020 energie op te wekken uit hernieuwbare bronnen. Voor Nederland is dit veertien procent. De richtlijn regelt ook dat elke lidstaat een actieplan moet opstellen en aan de Europese Commissie (EC) moet voorleggen om duidelijk te maken hoe de doelstelling bereikt wordt. Het Nederlandse NREAP (National Renewable Energy Plan) is in 2010 ingediend. Elektriciteit van hernieuwbare bronnen moet voorrang krijgen op het elektriciteitsnet. De Richtlijn energie-efficiëntie (2012/27/EU) is gepubliceerd op 25 oktober De richtlijn moet voor 5 juni 2014 omgezet zijn in nationale wetgeving, met daarin onder andere de verplichting aan lidstaten om nationale streefcijfers vast te stellen voor energie-efficiency, en de regionale/lokale overheden te stimuleren om op de eigen schaal hetzelfde te doen en daarvoor plannen op te stellen. De richtlijn is zeer vers, en moet in de komende beleidsperiode geïmplementeerd worden, ook door regionale en lokale overheden. Regeerakkoord Rutte Samsom Het regeerakkoord Rutte Samsom stelt: In 2020 heeft Nederland 16% hernieuwbare energie; de actuele situatie is 4% en dus moet een verviervoudiging plaatsvinden ; in 2050 streeft Nederland 100% duurzame energie na. Provinciaal Beleidskader De basis van het provinciale kader is het collegeprogramma Stuwende Krachten. Dit is inmiddels vertaald naar het Omgevingsplan en de Economische Agenda. Vanuit de centrale focus op economische ontwikkeling, groei en innovatie, is de provinciale rol 'het stimuleren en faciliteren van economische ontwikkelingen en ondernemerschap, ze planologisch mogelijk maken via het Omgevingsplan, promoten en waar mogelijk wegnemen van bestaande onnodige en ongewenste belemmeringen in de regelgeving. Het college legt binnen het economisch beleid extra nadruk op (het stimuleren van) innovatie, in nauwe en toekomstgerichte samenwerking tussen de drie O s; ondernemers, onderwijs en overheid. Het college zet voor de lange termijn in op duurzame vormen van energieopwekking en stimuleert innovatieve ontwikkelingen op dit terrein en duurzame alternatieven voor fossiele brandstoffen. Het collegeprogramma noemt in het bijzonder: getijdenenergie, aardwarmte, biomassa, zonne-energie en windenergie. Het college acht de overgang van fossiele brandstoffen naar duurzame brandstoffen noodzakelijk. Het debat van Provinciale Staten over de kadernotitie Energie en Klimaat heeft geresulteerd in een keuze voor de beleidsoptie Stuwend Zeeland. Conclusie Stuwend Zeeland: 'We blijven de energietransitie naar een koolstofarme economie actief ondersteunen met dezelfde beleidsprioriteit die het college in 2011 heeft gekozen. In de op te stellen beleidsnota kiezen we voor transitie-ontwerpen die passen bij de Zeeuwse economie en een rol die past in het Zeeuws Bestuurlijk Profiel.' Conclusie voor schaliegas in het licht van het energiebeleid: Schaliegas is een fossiele brandstof en past niet in het beleid van een energietransitie naar een koolstofarme economie, waarin wordt overgegaan naar duurzame brandstoffen. 9

10 4. Economische betekenis Concurrentie positie en geopolitiek onafhankelijkheid De winning van schaliegas in de Verenigde Staten heeft daar in enkele jaren tijd geleid tot een sterke prijsdaling van aardgas tot een prijsverschil op dit moment van een factor 5 van de prijs van gas in Europa. Deze prijsdaling is mogelijk in de Verenigde Staten, omdat de koppeling van de gasprijs aan de olieprijs lang geleden is losgelaten. Hiermee verbetert de Verenigde Staten ten eerste haar concurrentiepositie, en ten tweede wordt zij geopolitiek onafhankelijker van olieproducerende landen. Deze tweede consequentie kan ertoe leiden dat de interesse van de VS voor de Arabische wereld flink zal afnemen. Gevolg is meer instabiliteit in deze regio en minder Amerikaans diplomatiek overwicht. me de con- belang. De ken Ameri- per, zo zeer loont om sche en draaien. De tot meer intensieve chemische se bedrijven rentiedruk zen en in- Op korte termijn is met nacurrentie-positie van groot lagere productiekosten makaanse producten goedkozelfs dat het in de VS weer energie-intensieve chemistaalindustrie te laten lage energieprijzen leiden investeringen in energiesectoren (zoals de petroindustrie) in de VS. Europestaan onder grote concurdoor deze lage energieprijvesteringen in energie-intensieve sectoren in Europa staan hierdoor op de tocht. Figuur 8 ontwikkeling olie- en gasprijzen in Verenigde Staten Voor Zeeland zijn dat de grote industriële complexen van o.a. DOW, Zeeland refinery de energie centrales maar ook de kunstmest fabrieken die aardgas als grondstof gebruiken in hun productieproces. Figuur 9: schoorsteen Sloecentrale rookt niet meer Dit heeft ook consequenties voor Europese ambities in de omschakeling naar duurzame energie. Als gevolg van het grote verschil in de gasprijs (factor 5, voorjaar 2013), worden er steeds minder kolen gebruikt in de VS. Kolen wordt hierdoor goedkoper als gevolg van de afnemende vraag in de VS, met als gevolg dat de kolen geëxporteerd worden naar Europa en daar de omschakeling naar duurzame energie vertragen. De CO2 emissierechten in Europa zijn dermate laag, dat de elektriciteit opwekking met kolen concurrender is dan opwekken met gas. Dit merkt Gasterra, omdat grote energiebedrijven zoals Nuon en Essent (maar ook Delta) minder gas gebruiken voor de elektriciteitsopwekking. Voor de langere termijn geldt dat alles valt of staat met de rendabiliteit van de investeringen. In de VS laat onderzoek zien dat putten, die nu tussen de 5 en 7 jaar in productie zijn, toch minder lijken te leveren (met name minder lang) dan voorspeld was, en dat dus de baten lager zijn. De toekomst zal leren in hoeverre deze informatie gekleurd is als gevolg van enorm gepolariseerde discussie tussen de voor- en tegenstanders in de VS. Uiteraard is het mogelijk dat nieuwe technieken de rendabiliteit verder verhogen. Feit is dat de economische belangen erg groot zijn, en de technieken die toegepast worden relatief nieuw zijn en dus niet bewezen is wat de effectiviteit op de langere termijn zal zijn. 10

11 Schaliegas oplossing om concurrentiepositie Europa te verbeteren? Kort en krachtig: niet zolang de gasprijs aan de olieprijs is gekoppeld zoals in Europa / Nederland het geval is. Van loskoppelen is nog steeds geen sprake door lange termijn contracten met de grote spelers op de gasmarkt (Gazprom, het Noorse Statoil en de Gasunie). In het geval dat de Nederlandse Staat (de provincie gaat hier niet over) de gasprijs loskoppelt van de olieprijs, is de tweede voorwaarde dat er schaliegas wordt gewonnen in de grote hoeveelheden. Pas dan kan de markt van vraag en aanbod beïnvloed worden. Zonder loskoppeling aan de olieprijs, zal gewonnen schaliegas los van de hoeveelheid waarin het wordt gewonnen afgezet worden tegen de heersende marktprijs en grotendeels verkocht worden onder bestaande lange termijn contracten. De (Zeeuwse) industrie zal dus geen voordeel hebben van schaliegaswinning, zoals dat wel het geval is in de VS. Daarnaast is de verwachting dat de kostprijs van schaliegaswinning in Nederland mocht het er ooit van komen een stuk hoger zal zijn dan in de VS (en mogelijk ook in Polen). Redenen hiervoor zijn andere eigendomsverhoudingen, regelgeving (belasting, milieu) en hoge bevolkingsdichtheid (bron: NRC). 5. Politieke gevoeligheid Ook de Europese lidstaten hebben een groot potentieel onconventioneel gas en olie in hun bodem (zie hoofdstuk 2). Qua bevolkingsdichtheid en eigendomsrechten zijn er echter grote verschillen met de VS. 'In Europa geen uitgestorven gebieden waar je kunt boren zonder dat er een haan naar kraait' (Hedegaard). Bovendien geldt in de VS dat eigenaren van de grond tevens eigenaren zijn van de diepere ondergrond en dus ook van eventuele gasreserves. Er valt voor grondeigenaren dus veel geld aan te verdienen en dat compenseert de overlast (milieu vervuiling, transport bewegingen en aardtrillingen) enorm. Figuur 10: ministers voor, bevolking tegen CO2 opslag Gebruik van de diepe ondergrond roept daarentegen in Nederland telkens weer weerstand op. De voorgenomen ondergrondse CO2 opslag in Barendrecht, een voorgenomen winning van niet-conventioneel gas in Oost-Nederland en recent de aanvraag voor een proefboringen naar schaliegas in Brabant getuigen hiervan. Maar ook de recente onrust over schade als gevolg van de gaswinning in Noord-Nederland zijn voorbeelden hiervan. Onderzoek naar feiten en gevolgen voor Nederland Omdat het Rijk (bevoegd gezag, Mijnbouwwet) wordt geconfronteerd met de eerste vergunningaanvragen voor het opsporen van schaliegas en de maatschappelijke en lokale onrust daarover (Noord-Brabant, Boxtel en Haren), wordt een onafhankelijk onderzoek uitgevoerd naar de effecten van schaliegaswinning in Nederland. Opdrachtgever is het Rijk. Vele betrokken partijen zijn via een klankbordgroep betrokken. Ook de drie zuidelijke provincies, middels een ambtelijke vertegenwoordiger van de provincie Noord-Brabant. Het onderzoek beoogt uit te wijzen of er veilig in Nederland gewonnen kan worden. Dit rapport moet in de zomerperiode gereed komen. Tot dat moment geldt een status quo voor de lopende aanvragen. 11