Deel I 30 jaar evolutie naar een kindvriendelijke justitie: Jeugdadvocaten voor minderjarigen

Transcriptie

1 Deel I 30 jaar evolutie naar een kindvriendelijke justitie: Jeugdadvocaten voor minderjarigen Eric Van der Mussele Advocaat balie Antwerpen Voorzitter Unie Jeugdadvocaten Hoofdstuk I. Bandit! Voyou! Voleur! Cenapan! (J. Prévert, chasse à l enfant) 30 jaar jeugdadvocaten voor minderjarigen. Een eerste en vandaag soms tweede generatie kinderen kreeg advies en bijstand in procedures voor de rechtbanken, en werd er vertegenwoordigd door een ambtshalve aangestelde jeugdadvocaat. In de jeugdrechtbank was dit nu mogelijk na de jeugdwet van 1965, en nadat 200 jaar terug de Code Napoleon kinderen niet meer in burgerlijke procedures betrok, en 100 jaar na de wet van 1912 waarbij kinderen uit het strafrecht verdwenen. Reeds tientallen jaren voor de Wet op de Jeugdbescherming van 1965 en voor het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (1950) (EVRM) was er ernstig kritiek uitgeoefend op de oude voorbijgestreefde kind-onvriendelijke toestanden, waarbij minderjarigen werden opgesloten zonder enig vooruitzicht. Dit gebeurt niet noodzakelijk door juristen of hulpverleners. Kunstenaars bijvoorbeeld zijn vaak gevoeliger, of drukken gevoelens van afschuw sneller uit. Jacques Prévert en zijn protest gedicht chasse à l enfant is een sprekend voorbeeld hiervan 1. Wie denkt dat in zogenaamd beschaafde landen zich geen problemen meer stellen vergist zich. Zo waren we op zondag 11 september 2016 via Canvas getuige van regelrechte foltering en mishandeling van 14 tot 16 jarige jongeren in de Don Dale jeugdgevangenis in Australië, waar de minister van Justitie diende af te treden na bekendmaking van de getoonde beelden op televisie. Verslagen van de Kinderrechtencommissaris en klachten van jeugdadvocaten werden jarenlang doodgezwegen. Een boksertrainer was er onderdirecteur en amateurboksers waren cipiers van dienst. Praktijken werden vergeleken met die in de US Guantanamo gevangenis. Niet alleen na 1912 (Wet op de kinderbescherming) en voor de jeugdwet van 1965 was er ook bij ons sprake van de verbeteringsgestichten en kindertehuizen. 1 J. Prevert, Chasse à l enfant, gedicht om de muiterij te herinneren in de het Franse maison de redressement, en waar bewoners en toeristen 20 frank ontvingen als zij een gevluchte minderjarige konden vatten en terugbrachten naar het centrum, gevestigd op een eiland voor de Franse Atlantische kust. (tekst zie achterzijde congresmap, De ontsnapte kinderen, poogden te ontkomen aan het bruut geweld van de bewakers, uit een heropvoedingsgesticht op een eiland voor de Franse kust. LARCIER VERSLAGBOEK STUDIENAMIDDAG TJK 7

2 Eric Van der Mussele Zelfs vandaag nog suggereert men inrichting van internaten voor veelplegers, gesloten instellingen en kampen voor kind-vluchtelingen, enz. Hopelijk komt men in Vlaanderen en Federaal tot een verantwoorde en aangepaste aanpak en verzorging van jongeren die dit nodig hebben, ook als het gaat om jongeren met psychische problematiek, of zelfs bij risico jongeren in het kader van radicalisering. Hoofdstuk II. Verandering Midden de jaren 60 werd alleszins in België de bestaande regeling aangepast en gewijzigd, via de Jeugdwet in Het ging er enerzijds om een opmerkelijke her-introductie van kinderen als partij in de protectionele jeugdprocedures (MOF en POS /nu VOS). Minderjarigen werden er partij en kunnen zelfstandig in rechte optreden, volgens de regels van de jeugdwet en van de strafprocedure, met bijstand en ook steeds met vertegenwoordiging door hun eigen advocaat, zoals bedoeld in artikel 440 Ger.W.. Anderzijds is vanaf het eerste ogenblik al even opmerkelijk voorzien in verplichte advocatenbijstand die tevens ambtshalve is opgelegd, voor alle MOF en VOS jongeren en kinderen van 0 tot 18 jaar. Vandaag is erkend dat dit zowel in de voorlopige fase als op het einde van de procedures een verworvenheid is. Dit was helemaal niet duidelijk bij aanvang in 1965, en het is op dit punt dat door de Balie de eerste acties werden ondernomen. Beschikkingen en vonnissen geveld zonder minderjarige of zonder advocaat zijn nietig. Spijtig genoeg was het nog recent nodig het hof van beroep te Antwerpen te vragen om 2 onwettige beschikkingen op dit punt te vernietigen 2. De onwettige afstand briefjes die weer meer en meer gebruikelijk zijn, maken hierbij niets uit, de minderjarige beletten te verschijnen kan niet. Het gaat blijkbaar intussen om een werkelijk structureel probleem dat moet worden aangepakt. Het EVRM heeft ongetwijfeld mee geïnspireerd voor de wet van Maar op het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) en de Europese aanbevelingen en richtlijnen dienden we te wachten. En wachten moesten we ook op concrete initiatieven van de Balie zelf, om de ambtshalve voorziene bijstand effectief mogelijk te maken. 100 en 200 jaar afwezigheid van minderjarigen voor de rechtbanken en in advocaten kabinetten maakte (en maakt tot op vandaag) initiatieven voor actie en bijstand aan minderjarigen erg moeilijk. Zowel de organisatie van de advocatentussenkomst in protectionele jeugdzaken en jeugdstrafzaken is moeilijk, en eveneens (o.m.: familierecht bank) en administratieve zaken (bv.: onderwijs-, vreemdelingenzaken en integrale jeugdhulp). Advies en bijstand aan minderjarigen van 0 tot 18 jaar die zelfstandig in een procedure (wensen) te staan zal steeds een moeilijke oefening blijven. Het zal tijd 2 Antwerpen, 22 oktober 2015 noot: Helene Asselman, Participatie van minderjarige kinderen in protectionele procedures voor de jeugdrechtbank: overwegingen bij het hoorrecht en het recht op vertegenwoordiging door een advocaat, TJK 2016/2, p VERSLAGBOEK studiedag TJK LARCIER

3 30 jaar evolutie naar een kindvriendelijke justitie: Jeugdadvocaten voor minderjarigen vragen om de minderjarigen zelf te bereiken en hun rechten te verduidelijken, en om hen in vertrouwen met bijzonder opgeleide en erkende jeugdadvocaten te laten samenwerken. Tijd voor aanpassing was en is er nodig voor de Balie-overheden, de advocatenniet jeugdadvocaten, maar ook voor parketmagistraten en de rechtbanken, ouders, hulpverleners en politici. Die laatsten moeten ook instemmen met regels die toelaten dat de bestaande rechten van minderjarigen beter worden gegarandeerd en geformuleerd, via wetgeving en uitvoeringsbesluiten. Gelukkig is in de recente nieuwe pro-deo regels het absolute vermoeden van onvermogen voor minderjarigen gevrijwaard, wat een ruime toepassing van gratis juridische bijstand voor alle minderjarigen in België verder mogelijk maakt. Hoofdstuk III. Jeugdrecht wordt een vak apart, de eerste stappen te Luik De eerste stappen naar aangepaste bijstand en vertegenwoordiging zijn aan alle Balies gezet door de advocaten stagiairs en tableau advocaten vrijwilligers, die geheel zonder opleiding en voorbereiding, in een eerste periode de jeugd-pro-deo zaken hebben opgenomen en dit sedert Van vergoeding van pro-deo werk door de Belgische Staat was tot midden de jaren 80 bovendien geen sprake. Het ging puur om pro bono werk. Universiteiten hadden het vak jeugdrecht soms gewoon niet opgenomen in hun curriculum, of enkel als een keuzevak. Ook bij de Balie in de Buba-opleiding is jeugdrecht een keuzevak. Bijgevolg 95% van de juristen studeerde en studeert in België af zonder kennis van het Jeugdrecht. 95% van de Parket- en zetelmagistraten en van de advocaten vangt dus zijn loopbaan aan zonder kennis van het jeugdrecht. Alleen zelfstudie (naast het volgen van het keuzevak jeugdrecht aan de universiteit, of in de Buba-advocatenopleiding) kon enig verschil uitmaken. Gedurende een tiental jaren na de Wet van 1965 waren advocaten louter als figuranten aanwezig bij de definitieve zitting, zonder de minste invloed op de eerste en belangrijkste voorlopige fase van de procedure. Midden de jaren 70, kwam daarop effectieve reactie van de Balie. In Luik was het, op vraag de eigen advocaten en op aandringen van de sociale dienst, dat in de actie is voorgegaan door Stafhouder Mr. Jacques Henri, vader van de huidige voorzitter Mr. Patrick Henri van de OBFG 3. Hij tekende beroep aan tegen een maatregel van de jeugdrechter in Kabinet, omdat zijn aanwezigheid bij behandeling in kabinet was geweigerd, wat nooit was gebeurd tot dan, maar wat ook niet was uitgesloten in de jeugdwet. Na algemeen protest over dit optreden hebben dan eerst 10, dan 20 en daarna zoveel meer collega s de bijstand van minderjarigen opgenomen door post te vatten bij de kabinetten van de jeugdrechters, en systematisch bijstand te verlenen. 3 P. Henri, Les avocats d enfants à Liège: Coup d oeil dans le rétroviseur in L enfant face à l enfermement, Luik 7-8 december 2007, pp LARCIER VERSLAGBOEK studiedag TJK 9

4 Eric Van der Mussele Persaandacht heeft hier mee gezorgd voor een gunstige wind, want na aanvankelijk verzet is de magistratuur te Luik en later in Franstalig België akkoord gegaan met deze zienswijze. De Balie zorgde verder met de vrijwilligers, zonder enige vergoeding en op kosten van haar vrijwilligers zelf, voor bijstand aan de minderjarigen. Van de wet juridische bijstand uit 1998, en zelfs van de eerste wetgeving ter vergoeding van pro deo advocaten, uit de late jaren 80, was nog geen sprake. Hoofdstuk IV. Navolging in Vlaanderen Persaandacht voor deze allereerste jeugdpermanentiedienst, een primeur voor Europa overigens, zorgde ook voor een versnelde evolutie bij de Nederlandstalige Balies en jeugdrechtbanken. Terwijl sedert de jeugdwet van 1965, ook in de Vlaamse arrondissementen stagiairs en tableau advocaten-vrijwilligers bijstand boden, maar enkel tijdens de definitieve zittingen, groeide de kritiek op het ontoereikende van het systeem. In 1979 werd dit ongenoegen samengevat in een uitgebreid en bijzonder goed gedocumenteerd artikel in het Rechtskundig weekblad van de hand van mr. Felix Maes, lid van de Raad van de Orde en van het Secretariaat van de Stage bij de balie te Antwerpen 4. Hij wenste naar het voorbeeld van de Luikse en Franstalige advocaten, ook in Vlaanderen jeugdpermanenties op te zetten. In Antwerpen werden daarna nu en dan, en voor de jeugdpermanentie in een feit werd, op vraag van het Parket en met instemming van de Jeugdrechters reeds advocaten-vrijwilligers aangesteld om op te treden, ook bij enkele tientallen kabinetszittingen na aanhouding. Dit gebeurde vooral in gevallen waar het moeilijke minderjarigen betrof die moesten worden voorgeleid. Het ging in die tijd om ongeveer één geval per week. De principiële mogelijkheid voor tussenkomst van advocaten in kabinet, werd dus door de magistraten alleszins in Antwerpen wel degelijk erkend. Maar een algemene praktijk, zoals in Luik via een permanentie van advocaten bij de Jeugdrechtbank was daarmee niet gerealiseerd. Het is de verdienste van gewezen confrater mr. Ingrid De Jonghe, destijds lid van de bestaande groep vrijwilligers jeugdadvocaten te Antwerpen, die in het kader van het BJB voor jeugdzaken werden aangesteld, om voor te stellen een proefproject naar Luiks model te organiseren met de Antwerpse vrijwilligers. Na overleg binnen de groep vrijwilligers maakte men afspraken om voldoende confraters te betrekken, die bereid waren om bijkomend ook gratis te presteren in kabinetszittingen om systematisch minderjarigen daar bij te staan. Dit was mogelijk met goedkeuring van de balie en van de magistraten van het parket en de zetel, o.m. met procureur Matthys die een overtuigd voorstander was van het project. Dit maakte het proefproject effectief mogelijk dat liep van 1 mei 1986 tot einde juni. De 30 jarige verjaardag van deze werking is dus een feit. 4 F. Maes, De Jeugdrechtbank en de rechten van verdediging, RW 23 juni 1979, kol VERSLAGBOEK studiedag TJK LARCIER

5 30 jaar evolutie naar een kindvriendelijke justitie: Jeugdadvocaten voor minderjarigen Hoofdstuk V. 30 jaar opvolging en uitwerking van de jeugdpermanenties Na evaluatie werd het project te Antwerpen doorgestart in september Het loopt tot vandaag de dag, en vond gaandeweg ook navolging aan de meeste Nederlandstalige Balies, en niet in het minst omdat in het kader van de Wet Juridische Bijstand de wetgever minderjarigen in 1998 zonder discussie toegang gaf tot aanstelling van een advocaat pro deo. Zij worden bij absoluut vermoeden geacht onvermogend te zijn, vermoeden dat nu gelukkig als absoluut vermoeden is behouden in de recente nieuwe pro deo regeling. We kunnen alleen maar respect opbrengen voor de advocaten vrijwilligers, en de gangmakers van het eerste uur 30 jaar geleden in de Franstalige en Nederlandstalige Balies, die het ontstaan van de jeugdpermanenties, en daarna de werking ervan verder hebben gedragen. Nadat ook in Vlaanderen deze jeugdpermanenties op dezelfde manier aan het werk gingen, is door de wetgever de jeugdwet in 1994 aangepast en voorziet die nu uitdrukkelijk in ambtshalve advocaten bijstand en vertegenwoordiging door jeugdadvocaten vanaf de kabinetszitting. Met inrichting van jeugdpermanenties door de meeste balies, werd een belangrijke eerste stap gezet. Maar het grote werk moest nog aanvangen en duurt verder tot vandaag: de advocatuur moet zorgen voor een effectieve, continue en kwalitatieve juridische bijstand en vertegenwoordiging van minderjarigen van 0 tot 18 jaar. De kwaliteitseisen die gaandeweg de jeugdadvocaten zichzelf oplegden, met de hulp van Balies en de OVB (Orde van Vlaamse Balies), is nu uitgemond in een bijzondere opleiding in het jeugdrecht georganiseerd en erkend door de OVB zelf ( de 80 uren opleiding ). Ook in het Franstalig landsgedeelte hebben de Balies en de jeugdadvocaten die zorg, zoals onder meer door de Luikse Stafhouder RIGO meer dan duidelijk verwoord 5. Hij poneerde dat men zichzelf, zijn Balie en het beroep van advocaat, belachelijk maakt als men zonder gedegen kennis en zonder de wil tot opleiding in jeugdzaken wil optreden voor de jeugdrechtbank. Hij voegde er aan toe dat men de minderjarige een slechte dienst bewijst en als advocaat zonder meer een deontologische fout begaat. Hoofdstuk VI. Opleiding en kwaliteit Die noodzakelijke opleiding en kwaliteitsgaranties zijn cruciaal, gezien de bijstand onmiddellijk na aanhouding en nu ook bij verhoor door de Politie, een feit is. Vanaf het eerste moment moet de jeugdadvocaat dan bijstand verlenen aan minderjarigen, tot bij het einde van de eventuele maatregel. 5 G. Rigo, L avocat devant le Tribunal de la Jeunesse aspects déontologiques de l intervention de l avocat pour assurer la défence des intérets d un mineur d age in Regards sur les règles déontologiques et professionelles de l avocat, SBL Editions du JEUNE BARREAU de Liège, 249 e.v., p LARCIER VERSLAGBOEK studiedag TJK 11

6 Eric Van der Mussele Die noodzaak van onmiddellijke en moeilijke communicatie met de minderjarige, maakte een bijzondere communicatieopleiding noodzakelijk. Niet enkel rollenspellen tijdens de OVB-bijzondere opleiding was nodig (voorbereiding op bijstand voor en in Kabinet van de jeugdrechter). Daar bovenop is een Salduz rollenspel een onmisbare communicatieoefening die men bijkomend organiseerde voor alle collega s in het kader van politieverhoor, en bijzonder afgestemd op verhoor van minderjarigen en jeugdadvocaten. Dit gebeurde in een aantal Balies ook gratis, op kosten van de Balie voor de advocaten van de Jeugdpermanentie. De 80 uren opleiding werd georganiseerd nadat de OVB in 2005 de richtlijn jeugdpermanenties had ingevoerd, met de aanbeveling voor alle balies om in de toekomst uitsluitend bijzonder opgeleide jeugdadvocaten aan te stellen voor minderjarigen. Deze interne OVB Aanbeveling werd verder reeds door een aantal balies als reglement gestemd en aanvaard. Het is een feit dat enkele balies de Aanbeveling van de OVB niet aanvaarden en niet effectief toepassen. Vandaar dat men zich de vraag moet stellen of een globale OVB regel, zoniet een wetgevende tussenkomst, nodig is om gelijkvormigheid te bereiken in de dienstverlening aan alle minderjarigen door de balies, via aanstelling van uitsluitend erkende OVB jeugdadvocaten voor minderjarigen. Alleen zo zal men de nu ook supranationaal bepaalde garanties en rechten van minderjarigen op o.m. bijzonder opgeleide actoren in het jeugdrecht, inclusief jeugdadvocaten, effectief en voor iedereen kunnen invullen. Hoofdstuk VII. Boodschappen van de internationale gemeenschap en Europa De juiste en volledige implementatie van de EU richtlijnen, o.m. van de access to a lawyer richtlijn en van de nieuwste richtlijn garanties voor kinderen en de ontwerprichtlijn gratis juridische bijstand stelt inderdaad veel nadrukkelijker kwaliteitseisen als bijzondere opleiding van jeugdadvocaten, ten behoeve van de minderjarigen. Anderzijds liet Europa liet zich trouwens al lovend uit over de door de OVB georganiseerde bijzondere opleiding in het jeugdrecht, in het Memorandum van het Comité van Ministers van de Raad van Europa 6. De Belgische overheid beroept zich overigens op deze opleiding om aan te tonen dat het België menens is met het organiseren van kwalitatieve bijstand aan minderjarigen door jeugdadvocaten in deze internationale vergaderingen over jeugd en kinderrechten. De nieuw erkende EU projecten My Lawyer, my Rights en Co-Minor II rond minderjarigen, waarin de UNIE van Jeugdadvocaten en ook de OVB participeren zullen deze regels in de lidstaten verder laten doordringen en preciseren in hun uitvoering. 6 Zie A. Vandekerkhove, Eerste stappen naar een kindvriendelijke justitie, TJK 2011/1, VERSLAGBOEK studiedag TJK LARCIER

7 30 jaar evolutie naar een kindvriendelijke justitie: Jeugdadvocaten voor minderjarigen Gelet op het belang van de supra-nationale regels, vroegen we 3 specialisten de bestaande internationale regels te analyseren rond te thema s die we in de namiddag praktisch evalueren. De inhoud van het EVRM en de rechtspraak te Straatsburg, de regels die we terugvinden in het IVRK inclusief het klachtrecht te Genève, en de inhoud en de betekenis van de EU richtlijnen worden in 3 lezingen onderzocht. In 5 werkgroepen onderzoeken we de bestaande problemen voor jeugdadvocaten, aan de hand van telkens twee inleidingen en een discussie moment. LARCIER VERSLAGBOEK studiedag TJK 13