De Tier III hoofdmotor

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De Tier III hoofdmotor"

Transcriptie

1 De Tier III hoofdmotor Een technisch verdiepend verslag wat bijdraagt aan het onderzoek om de hoofdmotor om te bouwen naar een Tier III motor. Gemaakt door Tijs Verschoor

2 De Tier III hoofdmotor Een technisch verdiepend verslag wat bijdraagt aan het onderzoek om de hoofdmotor om te bouwen naar een Tier III motor. [2014] Tijs Verschoor Nederland Begeleidende docenten: Hoofdbegeleider R. van Nes Technisch begeleider F.B.M Stiekema Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

3 Voorwoord Mijn stages heb ik gelopen op het motorschip de Jan van Gent. Tijdens de stages heb ik twee en halve maand in de machinekamer en twee en halve maand aan dek en op de brug gewerkt. Tijdens mijn eerste stage op de Jan van Gent ben ik er achter gekomen dat ik meer heb met het technische gedeelte van het varen. Sleutelen, systemen uit elkaar halen en repareren vind ik leuk werk. Na mijn stage heb ik daarom voor de minor offshore technisch gekozen. Als onderdeel van mijn opleiding tot Maritiem Officier ben ik in staat om zelfstandig een onderzoek uit te voeren. Door mijn minor keuze moet het een technisch onderzoek zijn. Tijdens mijn stage heb ik altijd gebruik mogen maken van materialen en kennis van de crew aan boord. De crew was altijd erg behulpzaam en stond altijd voor mij klaar als ik vragen of problemen had. Ik wil de bedrijven Wärtsilä, MAK Bolier en Wagenborg bedanken voor het vrijgeven van bestanden en het beantwoorden van mijn vragen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

4 Inhoudsopgave INLEIDING DE JAN VAN GENT AANLEIDING INKADERING SITUATIEOMSCHRIJVING HUIDIGE SITUATIE PROBLEEMANALYSE DOELSTELLING PROBLEEMSTELLING HOOFDVRAAG DEELVRAGEN ONDERZOEKSVRAGEN H 1 UITLAATGASSEN ELEMENTEN INLEIDING UITLAATGASSEN WAT IS CO WAT IS NO X WAT IS SO WAT IS CO WAT IS PM HOE ONTSTAAT NO X VORMING VAN NO X SALPETERZUUR TOENEMENDE HOEVEELHEID SCHADELIJKE STOFFEN 17 H2 REGELGEVING INLEIDING MARPOL ANNEX VI REGULATION TIER I TOT EN MET TIER III 20 Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

5 2.1.4 TIER II TIER III HET ENGINE INTERNATIONAL AIR POLLUTION PREVENTION CERTIFICAAT SPAREPARTS EN IMO NOTERING HAVEN REGELEMENTEN EN FINANCIËLE VOORDELEN ENVIRONMENTAL SHIP INDEX CLEAN SHIPPING INDEX FINANCIËLE VOORDELEN ESI CSI 28 H3 HET NOR SYSTEEM INLEIDING ALGEMEEN OPBOUW VAN EEN NOR SYSTEEM OPSLAGTANK POMP UNIT DOSEERSYSTEEM CONTROLESYSTEEM MIX PIJP EN VERSTUIVER REACTORHUIS KATALYTISCHE ELEMENTEN WERKING VAN EEN NOR SYSTEEM GEBRUIKTE STOFFEN HOE WORDT NO X OMGEZET NAAR N 2 EN H 2O ONGEWENSTE REACTIES IN DE NOR INSTALLATIE AMMONIUMSULFAAT AMMONIUMWATERSTOFSULFAAT 37 STOF/ ROET AMMONIAKSLIP 37 Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

6 H4 CONCLUSIE INLEIDING CONCLUSIES 38 H5 WELKE NOR INSTALLATIE IS GESCHIKT INLEIDING ALGEMEEN DE HOOFDMOTOR TOTAAL RENDEMENT MASSASTROOM UITLAATGASSEN TEMPERATUREN TEMPERATUUR NA MIX PIJP 43 VUREA = PMOTOR MNOX MUREA2 MNO2 PMOTOR 0,110 CUREA ΡUREA WERKGEBIED VAN HET SYSTEEM DE OPSLAGTANK POMP UNIT HET REACTORHUIS KATALYTISCHE ELEMENTEN AIR UNIT ELEKTRISCH VERBRUIK ONDERHOUDSSCHEMA 52 H5 CONSTRUCTIE INLEIDING WAT VOOR MATERIAAL WORDT GEBRUIKT RVS WAAR WORDT DE KATALYSATOR VAN GEMAAKT 54 H6 KOSTEN NOR INSTALLATIE INLEIDING ALGEMEEN DOWNTIME SCHEEPSWERF COMPLEXITEIT AANSCHAF NOR SYSTEEM OPERATIONELE- EN ONDERHOUDSKOSTEN VAN NOR SYSTEEM 57 Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

7 6.7 KOSTEN UREA ONDERHOUDSKOSTEN FINANCIËLE VOORDELEN VAN NOR INSTALLATIE BRANDSTOF BESPARING HAVENGELD REDUCTIE VERSCHIL MET NOR SYSTEEM EN ZONDER NOR SYSTEEM IS DE INVESTERING TERUG TE VERDIENEN? 61 H7 CONCLUSIE INLEIDING CONCLUSIE 64 Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III

8 Symbool- en afkortingenlijst Afkortingen HWTK NOR CPP HFO MDO IAPP MOB ECA DNV MARPOL IMO ESI CSI H&M SCR RVS ISO Scheikundige afkortingen NO x CO 2 SO x PM 10 CO H 2 O NO 2 N 2 O 2 SO 2 SO 3 H 2 SO 4 Hoofdwerktuigkundige NOx Reducer Controllable Pitch Propeller Heavy Fuel Oil Marine Diesel Oil International Air Pollution Prevention Man Over Boord Emission Control Area Det Norske Veritas Marine Polution International Maritime Organisation Environmental Ship Index Clean Shipping Index Hennes & Mauritz Selective Catalytic Reduction Roest Vast Staal Stikstofoxide Koolstofdioxide Zwaveloxide Fijn stof Koolstofmonoxide Water Stikstofdioxide Stikstof Zuurstof Zwaveldioxide Zwaveltrioxide Zwavelzuur Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 1

9 O 3 S HNO 3 Ozon Zwavel Salpeterzuur g/ kwh Gram per kilo Watt uur CO(NH 2 ) Urea NH 3 Ammoniak (NH 4 ) 2 SO 4 Ammoniumsulfaat NH 4 HSO 4 Ammoniumwaterstofsulfaat Symbolen Vermogen P e [kw] Vermogen kilo Watt [KW] Vermogen Mega Watt [MW] Toerental N [RPM] Zuigerdiameter D [mm] S Slag [mm] NO x uitstoot [g/ kwh ] Lengte drijfstang L D [mm] Zuigersnelheid C z [m/ sec ] Slagvolume V s [m 3 ] Totaal rendement η!"! [%] Brandstofverbruik B [kg/ sec ] Stookwaarde H o [MJ/ kg ] Massastroom q m [kg/ sec ] Belasting [%] NO 2 (NO x ) na motor - NO x na NOR m NO2 [g/ kwh ] molaire massa urea M urea [g/ mol ] molaire massa NO x M NO2 [g/ mol ] Urea concentratie C urea [%] Dichtheid ρ [kg/ l ] Warmtecapaciteit cp [kj/ kg*k ] Kelvin K [K] Snelheid knopen [mijl/ h ] Afmeting afstand [mm] Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 2

10 Luchtverbruik V lucht [Nm 3 / h ] Kosten Euro [ ] Kosten Dollar [$] Gewicht Ton [t] Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 3

11 Inleiding Iedereen ziet het in het dagelijkse leven, een wandeling langs het water, havens of rivieren levert grote ergernissen op. Olie op het water, plastic flesjes die overal en nergens in de rondte zwerven. Daarnaast herkent elke zeeman ongetwijfeld het volgende: de gele rookgordijnen die de uitlaat van de schepen op zee verlaten. Maar zo stug als de zeemannen zijn, nieuwe regelgeving daar houden wij in deze tak van sport totaal niet van. De zeevaart loopt ver achter als het gaat om milieu vriendelijkheid. Waar katalysatoren, roetfilters, en scrubbers op wal installaties niet weg zijn te denken. Worden de uitlaatgassen door schepen onbehandeld de atmosfeer in geblazen. Het is tijd dat de neuzen dezelfde kant op gaan staan en dat de scheepvaart milieu vriendelijker gaat worden. Deze anekdote verwijst naar het onderzoek wat is gedaan voor dit technisch verdiepend verslag. Na overleg tussen de kapitein en de HWTK kwam de vraag naar boven: hoe gaat het schip voldoen aan de strengere eisen omtrent Tier III en wat voor invloed heeft dit op de Jan van Gent. Ik heb gekozen om te onderzoeken wat voor invloed een NOR installatie heeft op het reduceren van de NO x uitstoot van het schip. Hiervoor ga ik eerst duidelijk in kaart brengen wat en hoeveel er uitgestoten wordt door de motor. De nieuwe regelgeving Tier III beschrijven en hoe deze toegepast gaat worden op het schip. Daarna ga ik onderzoeken hoe de NOR installatie er uit ziet en welke materialen ervoor gebruikt worden. Tot slot geef ik aanbevelingen over welk NOR installatie past bij de Jan van Gent. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 4

12 De Jan van Gent De Jan van Gent is een ton multipurpose dry cargo carrier gebouwd op de Damen Yichang Shipyard te China. De Jan van Gent is opgeleverd in september Tot op heden heeft het schip vooral zijn werk gedaan in de wilde vaart en heeft al meerdere keren de wereldzeeën overgestoken. Het schip heeft een voortstuwingsinstallatie wat bestaat uit: - MAK Hoofdmotor constant toerental - Tandwielkast - CPP Hoofdmotor - Type MAK 6M43C; - Vermogen 6000 kw; - Aantal cilinders 6; - Cil. diameter 430 mm; - Toerental 500. Tandwielkast - Type Reintjes SVA 1050 B K41; - Reductie 4,136 : 1; - Toerental in 500; - Toerental uit 120; - Draairichting in Clockwise; - Draairichting uit Anticlockwise. CPP - Type Rolls-Royce Kamewa CPP; - Diameter 4950 mm; - Aantal bladen 4; - Gewicht kg; - Materiaal NiAl-brons. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 5

13 Aanleiding Door de strenger wordende milieu eisen, moeten de schadelijke stoffen in de uitstoot verder teruggedrongen worden. Om dit te kunnen realiseren moeten de systemen aan boord aangepast worden. Dit kan gerealiseerd worden door kleine aanpassingen aan de motor te verrichten, maar in sommige gevallen zijn deze simpele maatregelingen niet genoeg. De NO x uitstoot is een van deze schadelijke stoffen. Om de uitstoot van deze elementen te beperken is een nieuwe regelgeving in het leven geroepen. MARPOL Annex 6 regulation 13 Nitogen Oxide (NO x ) emissions from diesel engines. Deze regulation is onderverdeeld in Tier I tot en met Tier III. Waarbij Tier I de huidige situatie is en het minst streng is. Tier I is van kracht op de schepen die vanaf het jaar 2000 gebouwd zijn. Tier I motoren mogen nog veel NO x uitstoten. Bij Tier II motoren zijn de motoren aangepast zonder externe systemen. Dit kan gerealiseerd worden door bijvoorbeeld Miller timing of waterinjectie. Tier III motoren mogen zo min mogelijk NO x uitstoten. Systemen zoals een NOR installatie kan de NO x uitstoot 85% tot 95% verminderen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 6

14 Inkadering In dit onderzoek richt ik mij op het theoretische aspect van een NOR installatie. Wat deze doet met de uitstoot, hoe deze is opgebouwd en een stukje regelgeving. Ik vind het ook erg interessant om te onderzoeken hoe de NOR installatie wordt ingebouwd en hoe er wordt omgegaan met dit systeem in de praktijk. De inbouw en omgang van dit systeem onderzoek ik niet omdat ik hier niet voor geleerd heb en nog nooit gevaren heb met een NOR installatie. Wanneer ik deze aspecten betrek in mijn onderzoek bestaat de kans dat ik verkeerde conclusies ga trekken en verkeerde aanbevelingen ga doen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 7

15 Situatieomschrijving Huidige situatie In MARPOL Annex VI staan regelgevingen voor schepen om de uitstoot van schadelijke uitlaatgassen te verminderen. Annex VI bevat zes regulations en wordt wereldwijd gebruikt vanaf In dit onderzoek wordt alleen gekeken naar regulation dertien: Nitogen Oxide (NO x ) emissions from diesel engines. Afbeelding 1 Maximale toelaatbare NOx uitstoot van dieselmotoren De hoofdmotor van de Jan van Gent voldoet momenteel aan Tier I. De mogelijkheid bestaat dat deze motor in de toekomst ook aan Tier II of Tier III moet voldoen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 8

16 Probleemanalyse De toenemende wereldhandel zorgt voor een stijgende lijn in de uitstoot van schadelijke emissies in de scheepvaart. De emissies worden opgesplitst in een aantal elementen. Hierbij zijn de elementen CO 2, NO x, SO x en PM 10 schadelijk voor de mensen en het milieu. Doordat NO x reageert met andere stoffen in de atmosfeer leidt dit tot smog vorming in hogere luchtlagen. Daarnaast draagt de emissie van NO x indirect bij aan de versterking van het broeikas effect. NO x verblijft zeer lang in de atmosfeer ongeveer dertig uur. Uit onderzoek blijkt dat 70% van het scheepvaartverkeer zich binnen een straal van 250 mijl van land bevindt. Hieruit kan geconcludeerd worden dat een groot gedeelte van de NO x daadwerkelijk neerslaat op land. De elementen SO x en PM 10 verblijven veel korter in de atmosfeer, het grootste gedeelte van deze elementen zullen neerslaan in zee en geneutraliseerd worden door het water. NO x uitstoot van schepen worden om deze reden gezien als een wereldwijd probleem. Dit is de reden waarom MARPOL Annex VI regulation 13 Nitogen Oxide (NO x ) emissions from diesel engines tot stand is gekomen. Wanneer de schepen moeten voldoen aan Tier III is het noodzakelijk om systemen zoals NOR installaties te gebruiken. Het installeren brengt een aantal problemen met zich mee. Mijn taak is deze problemen te benoemen en te onderzoeken. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 9

17 Onderzoeksopzet Doelstelling Het vaststellen van de gevolgen voor de Jan van Gent wanneer deze moet voldoen aan Tier III Probleemstelling Tijdens de bouw en inbouw van een NOR installatie zijn er een aantal problemen. Deze problemen komen voornamelijk door het gebruik van urea. Deze bijtende stof zorgt er voor dat een niet zomaar van elk soort materiaal gemaakt kan worden. Hoofdvraag Gaat de Jan van Gent voldoen aan Tier III als deze gebruik gaat maken van een NOR systeem en is dit financieel haalbaar? Deelvragen - Welke emissies worden uitgestoten door de hoofdmotor - Welke regelgeving zijn er omtrent de NO x uitstoot en op welke manier zijn deze van toepassing op de Jan van Gent. - Waaruit is het NOR systeem opgebouwd en welk NOR systeem is geschikt voor de Jan van Gent? o Hoe werkt het systeem? o Welke materialen worden gebruikt in het NOR systeem? o Wat zijn de geschatte kosten voor het installeren en het onderhouden van een NOR systeem - Wat kost het systeem en wat levert een NOR systeem op. Onderzoeksvragen - Hoe ontstaan NO x? - Wat zijn de effecten op het milieu? - Welke voordelen heeft het NOR systeem voor de Jan van Gent? Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 10

18 Theoretisch kader H 1 Uitlaatgassen elementen 1.0 Inleiding In dit hoofdstuk worden de schadelijke stoffen besproken die uitgestoten worden door een scheepsdiesel motoren. En daarnaast wordt ook onderzocht waaruit NO x ontstaat 1.1 Uitlaatgassen De schadelijke stoffen die een scheepsmotor uitstoot zijn: - Koolstofdioxide: CO 2 ; - Stikstofxiden: NO x ; - Zwaveldioxide: SO 2 ; - Koolmonoxide: CO; - Fijn stoffen: PM 10. Van deze stoffen is CO 2 hoofdzakelijk verantwoordelijk voor het veranderen van het klimaat. SO 2 en NO x zijn verantwoordelijk voor zure regen en het verzuren van de bodem. Ook zijn NO x, CO en PM 10 schadelijk voor de gezondheid van de mens. 1.2 Wat is CO 2 Een verhoogde CO 2 concentratie in de atmosfeer heeft effect op het gedrag van planten. Het heeft vooral effect op het gebied van fotosynthese. Dit is wanneer een plant CO 2 opneemt uit de lucht en omzet tot zuurstof. Ook heeft een verhoogde CO 2 concentratie invloed op de groeisnelheden van planten en voortplantingsgedrag. CO 2 heeft als eigenschap dat het infrarode stralingen absorbeert, hierdoor verminderd het de uitstraling naar de ruimte van de zonnewarmte die de aarde bereikt. CO 2 is de hoofdveroorzaker van het broeikaseffect. Het overgrote gedeelte van de CO 2 uitstoot komt bij de industrie, de elektriciteit sector en de sector verkeer en vervoer vandaan. De scheepvaart behoort tot de sector verkeer en vervoer. De uitstoot van CO 2 is afhankelijk van het type brandstof en totale brandstofverbruik. In een verbrandingsmotor wordt brandstof in combinatie met zuurstof verbrand. Dit gaat gepaard met grote warmte ontwikkeling. Na afloop ontstaan nieuwe stoffen namelijk koolstofdioxide en water. De brandstof zijn lage ketens van koolwaterstoffen, de zuurstof komt uit de lucht. Scheikundig gezien vindt de volgende reactie plaats: CH + O 2 à CO 2 + H 2 O Dit is het basisprincipe van het verbranden van koolwaterstoffen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 11

19 1.3 Wat is NO x NO x is verantwoordelijk voor zure regen, naast dit verschijnsel is het ook verantwoordelijk voor de verstoring van de nutriëntenbalans in het water. Het overschot aan NO 3 wat voedingsstoffen zijn voor planten, wordt ook wel vermesting of eutrofiering genoemd. Door dit overschot vindt een verandering plaats in de natuur, de soortensamenstelling in het water verandert. Planten zoals algen en kroos leven vooral van NO 3, door de overmaat van NO 3 gaan de planten woekeren in het oppervlakte water. Door de overmatige groei van algen en kroos kan het zonlicht niet meer tot het oppervlakte water doordringen. Hierdoor worden de onderliggende planten en vissen verdreven of gaan dood. Er vindt dus een verarming van planten en diersoorten plaats. NO x heeft lang de tijd nodig om vanuit de atmosfeer neer te slaan in het water of bodem. Dit heeft als gevolg dat de NO x vaak het land bereikt als zure regen. In de afgelopen tijd zijn de stikstof verbindingen die in de natuur aanwezig zijn ongeveer verdubbeld, dit is onder anderen gekomen door de uitstoot van schadelijke stoffen door de zeevaart. Van de uitgestoten NO x verbindingen is vooral NO 2 (stikstofdioxide) het schadelijkste voor de mens. Helaas bestaat de lucht die nodig is om koolwaterstoffen te verbranden niet alleen uit zuurstof. Het overgrote gedeelte van de lucht in de atmosfeer bestaat uit stikstof. De vergelijking om koolwaterstoffen te verbranden wordt uitgebreid door de aanwezigheid van stikstof: CH + O 2 à CO 2 + H 2 O Wordt dus eigenlijk: CH + O 2 + N 2 à CO 2 + H 2 O + N 2 In dit geval doet de stikstof niet mee aan de reactie, hij verlaat de verbrandingskamer zonder met andere stoffen te reageren. De stikstof is alleen opgewarmd. Wanneer de stikstofdeeltjes reageren met de aanwezige zuurstofdeeltjes ontstaat NO x De reactie vergelijking wat zich in werkelijkheid voordoet is dus als volgt: CH + O 2 + N 2 à CO 2 + H 2 O + N 2 + NO x Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 12

20 1.4 Wat is SO 2 SO 2 is zwaveldioxide, de hoeveelheid van deze vervuiler hangt af van het type brandstof. De regelementen zijn al aangescherpt met betrekking tot de hoeveelheid zwavel dat aanwezig mag zijn in de brandstof. Wereldwijd mag brandstof niet meer dan 3,5% zwavel bevatten. Wanneer een schip in een ECA gebied vaart mag dit percentage niet groter zijn dan 1,0%. Zwavel is een onderdeel van de brandstof, wanneer dit verbrand gaat dit een reactie aan met zuurstof. Wanneer de brandstof met zwavel verbrand doet de volgende scheikundige vergelijking zich voor: CH + S + O 2 à CO 2 + H 2 O + SO 2 Buiten de verbrandingskamer treedt de volgende reactie op: 2SO 2 + O 2 à 2SO 3 Wanneer SO 3 waterdamp tegenkomt, reageert dit met elkaar en wordt het H 2 SO 4 dit is zwavelzuur, wat verantwoordelijk is voor lage temperatuurcorrosie. Om de zwavel uitstoot te verminderen moet gekozen worden voor een zwavelarme brandstof. Voor een raffinaderij is het mogelijk om de zwavel uit de brandstof te halen. Dit is extra werk dus dit betekent dat de prijs van deze brandstof hoger is. Net zoals NO x is SO x ook een verzurende stof. SO x is schadelijk voor leven op het land, maar niet schadelijk voor het leven in de zee. Wanneer SO x direct in het zeewater terecht komt verdunt het en wordt het geneutraliseerd door het zeewater. Wanneer de SO x echter neerslaat op land in vorm van zure regen is dit erg schadelijk voor het milieu. 1.5 Wat is CO CO is koolmonoxide, dit ontstaat wanneer de brandstof onvolledig verbrandt. Dit gebeurt wanneer er niet genoeg zuurstof bij de verbranding aanwezig. Dit betekent dat niet alle brandstof volledig verbrandt. Hieronder de scheikundige vergelijking: CH + O 2 à CO 2 + H 2 O + CO CO is erg gevaarlijk voor een mens, dit komt doordat de mens CO makkelijker opneemt dan zuurstof. Wanneer te veel CO ingeademd wordt treedt er een zuurstof tekort op. Wanneer te veel CO ingeademd wordt zal je hieraan overlijden. Er is nog een groot gevaar van CO, het is namelijk brandbaar. Wanneer een goede CO en zuurstof verhouding is kan een explosie ontstaan. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 13

21 1.6 Wat is PM 10 PM 10 is een afkorting wat staat voor Particulate Matter. Onder PM 10 vallen deeltjes die een afmeting hebben kleiner dan 10µm. Het zijn vooral onverbrande deeltjes die vrij komen tijdens de verbranding. Bijvoorbeeld roet, maar ook NO x en SO 2 vallen hieronder. De deeltjes kunnen voor een lange tijd in de lucht blijven en op deze manier diep in onze longen doordringen. Daarom is het gevaarlijk voor de gezondheid van de mens. Wanneer te veel PM 10 ingeademd wordt, functioneren de longen minder goed. Dit leidt tot astma aanvallen en hart en vaat aandoeningen. 1.7 Hoe ontstaat NO x NO x is een verzamelnaam voor 2 verschillende stoffen. NO x is namelijk een optelsom van 95% NO (stikstofmonoxide) en 5% NO 2 (stikstofdioxide). NO x is het gevolg van het oxiderende stikstof tijdens het verbrandingsproces. De stikstof is tijdens de verbranding in en rondom de vlam aanwezig, maar werkt niet mee aan de verbranding. Zoals eerder is uitgelegd wordt de zuurstof tijdens de verbranding volledig verbruikt. In het dieselproces wordt gedraaid met een luchtovermaat. Dit is nodig omdat de lucht ook gebruikt wordt voor het spoelen en koelen van de motor. Door de luchtovermaat blijven veel zuurstof deeltjes over in de uitlaatgassen. Deze zuurstofdeeltjes reageren met de stikstofdeeltjes en uit deze reactie ontstaat NO x Vorming van NO x In afbeelding 2 is te zien waar de NO x ontstaat. Links op de afbeelding wordt de brandstof ingespoten, de donker blauwe kleur is relatief koude lucht. Het gebied binnen de rode stippellijn is de explosie. De NO x ontstaat in de explosie en het grensgebied van de explosie. Afbeelding 2 Ontstaan van NOx in de cilinder Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 14

22 NO x kan op verschillende manieren ontstaan: - Directe oxidatie: Hierbij oxideert de stikstof die aanwezig is in de lucht tijdens de verbranding. Dit wordt ook wel thermische NO x genoemd en vraagt veel energie. De vorming van deze NO x is afhankelijk van de temperatuur en komt op gang vanaf 600 C. Naarmate de temperatuur hoger wordt ontstaat er ook meer NO x ; - Brandstof NO x : Hierbij oxideren de stikstofverbindingen uit de brandstof, bij deze reactie wordt vooral NO gevormd; - Prompt NO x : Dit vormt zich in het uitlaatgassenkanaal. Hierbij reageren de stikstof deeltjes eerst met de koolwaterstoffen van de brandstof. Door de grote lucht overmaat reageren de stikstofdeeltjes later in het uitlaatgassenkanaal met de zuurstof en vormen op die manier NO x. NO 2 wordt op de onderstaande manier gevormd: - De NO 2 wordt gevormd in de vlam. De temperatuur, de hoeveelheid zuurstof en de verblijftijd zijn de 3 belangrijke factoren bij het ontstaan van NO 2. De temperatuur moet lager zijn dan 650 C; - De NO 2 wordt gevormd in het uitlaatgassenkanaal en schoorsteen. Hierbij speelt de hoeveelheid zuurstof, lichtsterkte van de zon, luchtvervuiling en de tijd een grote rol; - De NO 2 wordt gevormd in de atmosfeer. Na het afkoelen van de uitlaatgassen komt de NO in contact met de lucht. Daarna zet het langzaam om naar NO 2. Dit is te zien in de onderstaande reactie vergelijking: NO + licht + lucht à NO + O + NO + O 3 à NO 2 + O 2 Zoals eerder is opgemerkt, om NO x te vormen is een hoge temperatuur het belangrijkst. Wanneer de zuurstof moleculen dusdanig verwarmd worden splitsen deze en ontstaan zuurstof radicalen. Radicalen zijn deeltjes die één proton te weinig hebben of één elektron te veel. Deze radicalen staan er bekend om dat ze snel een reactie aangaan met andere moleculen. Tijdens de verbranding ontstaan deze zuurstof radicalen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 15

23 Zuurstof streeft net als elk gas naar edelgasconfiguratie. Zuurstof à O 2 zijn twee O atomen, deze twee atomen hebben in totaal in de buitenste schil acht elektronen. Tussen de twee zuurstofatomen ontstaat een dubbele verbinding. De buitenste schil is met acht elektronen in balans, het heeft geen tekort of teveel aan elektronen. Dit wordt edelgasconfiguratie genoemd. (Zie afbeelding 3) Afbeelding 3 Zuurstof atoom Wanneer extreem veel energie toegevoegd wordt in vorm van warmte breekt de dubbele verbinding tussen de zuurstof atomen. Hierdoor worden de zuurstofradicalen gevormd. (Zie afbeelding 4) Afbeelding 4 Zuurstofradicalen Doordat de buitenste schil van de zuurstof atomen niet in balans is, maar toch streven naar edelgasconfiguratie gaan deze makkelijk een verbinding aan met andere atomen. Doordat een overschot aan stikstof atomen in de lucht zit gaan de zuurstofradicalen hiermee reageren en ontstaat NO x Salpeterzuur De NO 2 die in de atmosfeer terecht komt wordt uiteindelijk omgezet tot salpeterzuur HNO 3. zie onderstaande vergelijking: NO 2 + H 2 O + O 2 à HNO 3 Salpeterzuur komt in de lucht in aanraking met waterdamp. Zure regen ontstaat wanneer deze waterdamp in vorm van regen naar beneden valt. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 16

24 1.8 Toenemende hoeveelheid schadelijke stoffen In tabel 1 is te zien dat de toenemende wereldhandel zorgt voor een stijgende lijn in de uitstoot van schadelijke stoffen. Tabel 1 bedekt alleen de uitstoot van schadelijke stoffen op Nederlands grondgebied, afbeelding 5 geeft de uitstoot van NO x op wereldwijde schaal aan. Op de kaart zijn de scheepvaartroutes te zien. Uitstoot van scheepvaart CO 2 NO x SO 2 CO 2 NO x SO 2 Zeescheepvaart 3% 7% 40% 4% 17% 68% Totaal 8% 17% 47% 10% 38% 77% Tabel 1 Aandeel scheepvaart en binnenvaart in emissies op Nederlands grondgebied Afbeelding 5 Wereldwijde NOx uitstoot De schadelijke stoffen hebben een grote invloed op het milieu en het klimaat. Zo beweren wetenschappers dat broeikasgassen ( koolstofdioxide, methaan en stikstofmonoxide) de volgende effecten hebben op de natuur. - stijging van de zeespiegel; - verandering in neerslag en temperatuur; - verschuiving van klimaatzones; - frequenter voorkomen van extreem weer. Het beste is dat MARPOL Annex VI wereldwijd wordt aangenomen en dat met zijn allen gevochten wordt om de scheepvaart schoner en milieu vriendelijker te maken. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 17

25 H2 Regelgeving 2.0 inleiding In dit hoofdstuk wordt besproken welke regelgeving zijn ontwikkeld om de NO x uitstoot in de scheepvaart terug te dringen. Tevens wordt besproken welke keurmerken zijn ontwikkeld om het varen met een groen schip aantrekkelijker te maken. 2.1 MARPOL Annex VI Het ontstaan van de NOR installaties in de scheepvaart komt door de nieuwe regelgeving die MARPOL heeft toegevoegd aan zijn regelementen. MARPOL Annex VI geldt op alle schepen, op drijvende- en gefixeerde platformen. De regels zijn afhankelijk van de grootte, vlaggenstaat en wanneer het schip in territoriale wateren komt waar het verdrag ondertekend is. Deze schepen hebben een International Air Pollution Prevention Certificate of terwijl een IAPP certificaat nodig. Het schip moet een paar verschillende survey s ondergaan: - Een survey voordat het schip in gebruik wordt genomen of wanneer het IAPP certificaat voor het eerst afgegeven is; - Een periodieke survey, dit ligt aan de geldigheid van het certificaat. Het moet echter in een tijdsinterval van maximaal vijf jaar; - Minimaal één tussentijds survey die verricht moet worden in de periode dat het certificaat geldig is. De survey s worden afgenomen door een erkende organisatie zoals Bureau Veritas of Lloyd's. De inhoud van de survey staat beschreven in bijlage I. Annex VI bestaat uit Regulation twaalf tot en met achttien. In dit onderzoek wordt alleen aandacht besteed aan Regulation 13 - Nitrogen Oxide (NO x ) Regulation 13 Deze regelgeving heeft betrekking tot de NO x emissies van dieselmotoren en zijn van toepassing op: - Motoren met meer vermogen dan 130kW die geïnstalleerd zijn in een schip die gebouwd is op of na één januari 2000; Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 18

26 - Motoren met meer vermogen dan 130 kw die een major conversion ondergaan op of na één januari 2000; - Motoren met een vermogen van meer dan 5000 kw en een cilinder inhoud van meer dan 90 liter. De motor is geïnstalleerd op of na één januari 1990 maar voor één januari Deze regelgeving is niet van toepassing op: - Noodvoorzieningen zoals noodgeneratoren, MOB boten en vrije val boten; - Motoren die gebruikt worden voor het boren en produceren van olie Wat is een major conversion - De motor is vervangen door een nieuwe motor die gebouwd is na één januari 2000; - Een modificatie is verricht aan de hoofdmotor zoals de verandering van de krukas, brandstofsysteem of andere componenten in de motor die relatie hebben tot de NO x uitstoot; - Het maximaal continuvermogen is verhoogt met 10%. Een modificatie aan de hoofdmotor is onderverdeeld in twee groepen, namelijk motoren die geïnstalleerd zijn op of na één januari 2000 en motoren die geïnstalleerd zijn op of voor één januari Motoren die op of na één januari 2000 zijn geïnstalleerd: - Hier is spraken van een modificatie wanneer een wijzigingen aan de motor gemaakt is, die kan leiden tot overschrijding van de NO x uitstoot. Routine vervanging van onderdelen waardoor de emissie eigenschappen niet veranderen vallen niet onder een modificatie. Motoren die op of voor één januari 2000 zijn geïnstalleerd: - Hier is spraken van een modificatie bij elke wijziging die gemaakt wordt aan de motor, welke leidt tot een verhoging van de emissie eigenschappen. Wijzigingen aan de krukas, brandstofsysteem, verbrandingskamer, timing etc. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 19

27 2.1.2 Tier I tot en met Tier III Om de regelgeving toe te passen op verschillende motoren zijn Tier I, II en Tier III van kracht. Tier I zijn de oudere motoren die in vergelijking met Tier III motoren meer NO x emissies mogen hebben. Afbeelding 6 Maximale toelaatbare NOx uitstoot voor dieselmotoren De uitstoot van NO x is afhankelijk van het toerental van de motor en in welke Tier de dieselmotor zich bevindt Tier I Tier I is van toepassing op schepen die gebouwd zijn op of na 1 januari 2000 tot 1 januari De NO x waarde wordt op de onderstaande manier berekend: - 17,0 g kwh wanneer het toerental van de motor minder dan 130 toeren per minuut bedraagt; - 45 toerental (!!,!) g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 130 toeren per minuut, maar minder dan 2000 toeren per minuut bedraagt; - 9,8 g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 2000 toeren per minuut bedraagt. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 20

28 Afbeelding 7 Tier I Tier I is op dit moment op wereldwijde schaal van kracht. De conventionele motoren van tegenwoordig voldoen allemaal aan Tier I. Om aan Tier I te voldoen hoeven geen interne of externe systemen gebruikt te worden Tier II Tier II is van toepassing op schepen die gebouwd zijn op of na 1 januari De NO x waarde wordt op de onderstaande manier berekend: - 14,4 g kwh wanneer het toerental van de motor minder dan 130 toeren per minuut bedraagt; - 44 toerental (!!,!") g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 130 toeren per minuut, maar minder dan 2000 toeren per minuut bedraagt; - 7,7 g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 2000 toeren per minuut bedraagt. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 21

29 Afbeelding 8 Tier 2 Tier III is vanaf 2011 wereldwijde schaal van kracht. De uitstoot van NO x is in vergelijking met Tier I met 20% gedaald, dit komt overeen met 2,5 g/ kwh. De conventionele motor van tegenwoordig voldoet niet meer aan de Tier II NO x uitstoot. Om hier aan te voldoen moeten aanpassingen aan de motor verricht worden, aanpassingen zoals: - Miller timing of extreme Miller timing; - Wetpac technologie: Dit wordt onderscheiden in drie verschillende technieken. Inlaatlucht luchtvochtigheid omhoog brengen, water in de cilinder injecteren of brandstof mengen met water (brandstof water emulsie); - EGR: Exhaust Gas Recirculation. Door optimalisaties vermindert de NO x uitstoot 20% - 50% Tier III Tier III is van toepassing op alle schepen die gebouwd zijn na 1 januari Deze Tier is alleen van toepassing in de Emission Controle Areas (ECA). Welke gebieden dit precies zijn, wordt bekend gemaakt wanneer de Tier ingaat. De bestaande ECA s hebben de Tier III regeling al ondertekend. In afbeelding 9 is te zien welke landen getekend hebben en overwegen om te tekenen voor het verdrag. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 22

30 Afbeelding 9 ECA gebieden wereldwijd De NO x waarde wordt op de onderstaande manier berekend: - 3,4 g kwh wanneer het toerental van de motor minder dan 130 toeren per minuut bedraagt; - 9,0 toerental (!!,!) g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 130 toeren per minuut, maar minder dan 2000 toeren per minuut bedraagt; - 2,0 g kwh wanneer het toerental van de motor meer dan 2000 toeren per minuut bedraagt. Afbeelding 10 Tier III Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 23

31 Door de Tier III regeling wordt de NO x uitstoot met 80% verminderd in vergelijking tot Tier I. Ook is vastgesteld dat de motoren in deel last niet meer dan 50% van de gemiddelde NO x mogen uitstoten. Om de Tier III motoren te realiseren is een combinatie van de Tier II technologieën nodig Het Engine International Air Pollution Prevention certificate Wanneer een scheepsdiesel voldoet aan Tier I tot en met Tier III krijgt de motor een EIAPP certificaat. Om te bepalen of een motor een certificaat nodig heeft, is een schema ontworpen. In dit schema worden vragen gesteld en deze worden met ja of nee beantwoord. Zo wordt bepaald in welke Tier de motor terecht komt(schema zie bijlage II). Meestal heeft DNV het certificaat en de technische gegevens van de motor ter beschikking. Het certificaat wordt door de motor fabrikant afgegeven aan het schip. Ook al heeft DNV het certificaat en de technische gegevens van de motor ter beschikking, kan motor fabrikant wel contact opnemen met DNV voor het assisteren bij de afgiften van het certificaat. Het proces wat voorafgaat aan het geven van het certificaat is een emissietest. Hier wordt gecontroleerd of de motor voldoet aan de maximale NO x uitstoot. Alle gecertificeerde motoren worden geleverd met een individueel technisch rapport wat bestaat uit de motorspecificaties en de NO x uitstoot. De NO x code heeft drie onboard audits: - parameter check; - vereenvoudigde meetmethode; - directe meting en monitoring methode. De uitvoering van deze audits is te lezen in bijlage III. De motorfabrikant kiest normaliter welke onboard audit wordt uitgevoerd. De resultaten van de audit wordt opgenomen in het technische rapport van de motor. De onboard audit die in de praktijk het meest gebruikt wordt is de parameter check. De eigenaar van het schip kiest welke audit wordt uitgevoerd. Wanneer de audit afwijkt van de audit die opgenomen is in het technisch rapport, moet deze eerst goedgekeurd worden door DNV voordat het certificaat in gebruik wordt genomen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 24

32 Om schepen met een bestaande machinekamer te certificeren, waarbij de kiel is gelegd tussen 1 januari 1990 en 1 januari 2000 wordt één van beide regels toegepast: 1. Om te controleren of een installatie commercieel haalbaar is, is een formule in het leven geroepen: Ce = Cost of Approved Method 106 P9kW 0, (hours/year) 5(year) NO! (kwh) De formule mag niet boven 375 Ce zijn, dan hoeft de motor niet te voldoen aan de Tier III eisen. 2. Wanneer de motor een onderdeel is van een groep motoren Spareparts en IMO notering Een van de belangrijkste gevolgen van de MARPOL Annex VI is de controle procedure van de componenten die invloed hebben op de NO x uitstoot. Tijdens de engine parameter check method worden deze componenten gemarkeerd. Hoe dit wordt uitgevoerd is te lezen in bijlage IV. 2.2 Haven regelementen en financiële voordelen Er zijn een aantal keurmerken ontwikkeld om de uitstoot van de emissies in kaart te brengen. Er zijn zowel wereldwijde als lokale keurmerken. Het ene keurmerk bekijkt alleen de uitstoot van de emissies maar het andere keurmerk kijkt naar het hele schip. In de toekomst strijden de instanties er voor om één wereldwijd keurmerk te maken Environmental Ship Index Dit keurmerk is ontwikkeld door het World Ports Climate Initiative. Dit is in samenwerking met een aantal vooruitstrevende Europese havens opgericht. Het is de bedoeling om ESI in te voeren op alle Europese haven gebieden. In de hoop dat op den duur het ESI op wereldwijde schaal gebruikt wordt. Het ESI keurmerk heeft alleen betrekking op de uitstoot van NO x SO x en CO x. De rederijen kunnen de gegevens van de schepen met bewijsvoering invoeren in een database. Hierbij wordt de gemiddelde NO x uitstoot van de gecertificeerde motor gebruikt. Het zwavelgehalte wordt door middel van de bunker dilivery note vastgesteld. Wanneer het schip aan de huidige milieu normen voldoet krijgt het een score van nul. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 25

33 Wanneer het schip groener is dan de huidige normen krijgt deze punten. Hoe meer punten, des te schoner het schip is. De ESI score van een schip wordt op de volgende manier berekend: ESI score = 2 ESI NO! + ESI SO! + ESI CO! + OPS 3,1 De ESI NO x, ESI SO x en ESI CO 2 worden afzonderlijk van elkaar uitgerekend, zie bijlage V. OPS is een extra score die het schip krijgt als deze een Onshore Power Supply installatie aan boord heeft Clean Shipping Index Het CSI keurmerk wordt gebruikt in Zweedse havens. Dit keurmerk zorgt niet voor korting op het havengeld voor de reders. Dit is een keurmerk wat gebruikt wordt door de verschepers. In Zweden werken tot nu toe 24 bedrijven met het CSI keurmerk. Bedrijven zoals H&M, Sony Ericsson en Volvo kiezen alleen de schepen die het CSI keurmerk hebben. De reden hiervoor is dat de geproduceerde producten groen vervoerd worden. Rederijen die groen en duurzaam presteren, worden bij voorkeur uitgekozen om de producten van deze bedrijven te vervoeren. Dus hoe groener het schip, des te beter deze in de markt ligt. Ook zijn de charters die deze producten vervoeren goed betaalde charters. CSI gaat verder dan ESI. Waarbij het ESI keurmerk stopt bij de emissies kijkt CSI ook nog naar chemicaliën gebruik, water en vuilwaterhandhaving en afval verwerking. Zie afbeelding 11 Afbeelding 11 Clean Shipping Index Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 26

34 Wanneer een reder zijn schip aanmeldt voor het CSI keurmerk, moet deze een vragenlijst met twintig vragen beantwoorden. De vragen zijn afhankelijk van het type schip. Het is ook mogelijk dat het gemiddelde van de vloot van een reder genomen wordt. Wanneer het schip aangemeld is voor het CSI keurmerk krijgt het een jaarlijks rapport. In dit rapport staat informatie over de score. Bijvoorbeeld scores op een bepaalde route en hoe het schip veranderingen door kan voeren om een betere score te verkrijgen. Deze service wordt gratis verleend aan de reders. Om de CSI score uit te rekenen wordt een complexe formule gebruikt. In de formule worden alle onderdelen die schadelijk zijn voor het milieu opgenomen. Dit zijn de volgende componenten: - CO 2 ; - SO x en PM 10 ; - NO x ; - Afval water; - Afval; - Gebruik van chemicaliën. De schepen worden vergeleken met een referentie schip. Dit schip krijgt een score van nul. Om een score te krijgen moeten de emissies onder het referentie punt komen. In bijlage VI staat welke parameters het CSI keurmerk handhaaft Financiële voordelen Wanneer het schip in aanmerking komt voor het ESI keurmerk heeft dit een financieel voordeel. Door dit keurmerk krijgt het schip korting op het havengeld. Het CSI keurmerk levert indirect een financieel voordeel op omdat hierdoor de reder zich zelf beter op de markt zet ESI Om een schip aan te melden bij het ESI keurmerk moet de reder 400 euro per schip betalen. Het schip is dan voor een periode van vijf jaar aangemeld. Reders die meer schepen in één keer aanmelden betalen minder. De haven van Rotterdam heeft de regeling dat vanaf 1 januari 2011 schepen die 31 punten of meer scoren op de ESI 10% korting op het betaalde deel van het havengeld krijgen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 27

35 Na afloop van elk kwartaal wordt bekeken welke schepen in aanmerking komen voor het ESI keurmerk. Er gelden hierbij twee voorwaarden: - Op moment van aankomst moet het schip een score hebben van 31 punten of meer. In dit kwartaal is het schip ook in Rotterdam geweest; - In dit kwartaal levert elke aankomst Rotterdam korting op het havengeld op. Er is echter wel een maximum van twintig calls per kwartaal. De korting wordt geregeld door het agentschap van de schepen. Aan het einde van het kwartaal krijgt het agentschap een bevestigingsbrief en wordt de korting overgemaakt. Wanneer in een kwartaal minder dan 25 schepen 31 punten of meer scoren, komen de 25 eerstvolgende schepen in aanmerking. Deze schepen moeten wel een minimum van twintig punten scoren. De berekeningen voor de korting op het havengeld is ongeveer hetzelfde. De goede korting is verkrijgbaar via het contact met het agentschap of de internetsite van de haven CSI Er zijn geen kosten verbonden om een schip aan te melden bij het CSI keurmerk. De rederij houdt ook niet direct geld over wanneer een schip aangemeld is bij het CSI keurmerk. Het is goed voor een bedrijf om te investeren in duurzaamheid en kwaliteit. Op deze manier kunnen rederijen uit Europa zich onderscheiden van rederijen uit opkomende economieën. Ook wordt vaak geïnvesteerd in duurzaamheid omdat dit gunstig uitpakt voor het imago van de reder en concurrentievoordelen op kan leveren. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 28

36 H3 Het NOR systeem 3.0 Inleiding In dit hoofdstuk wordt de werking en de opbouw van een NOR systeem beschreven. 3.1 Algemeen NOR staat voor NO x reducer het wordt ook wel afgekort met SCR dit staat voor Selective Catalytic Reduction. Het systeem is relatief oud, het wordt al lang gebruikt bij landinstallaties om NO x te reduceren. Het systeem kan NO x reduceren van 80% 95%. Er zijn inmiddels schepen zowel in de zeevaart als binnenvaart die met dit systeem werken. De resultaten zien er veelbelovend uit. Het systeem zet de NO x die uitgestoten wordt tijdens het verbrandingsproces om in de onschadelijke stoffen stikstof en water. Dit wordt gedaan door middel van urea in de uitlaatgassen te spuiten, in de mix pijp mixt het urea met de uitlaatgassen. Wanneer de urea gemixt is met de uitlaatgassen komt dit mensgsel vervolgens in de katalysator terecht, hier worden de NO x omgezet in stikstof en water. 3.2 Opbouw van een NOR systeem Het NOR systeem is opgebouwd in een paar verschillende onderdelen. Het reactorhuis wordt ingebouwd in het uitlaatgassen kanaal. Terwijl de rest van het systeem een vaste plek krijgt in de machinekamer. Het ene gedeelte van het systeem is ingebouwd in het uitlaatgassenkanaal van de hoofdmotor, het andere gedeelte is verdeeld over de machinekamer. Het gedeelte van het systeem wat ingebouwd is in het uitlaatgassenkanaal is de katalysator, de mix pijp en de verstuiver. Het overige gedeelte van het systeem bestaat uit de opslagtank, de pomp unit, doseer systeem en het controlesysteem. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 29

37 Afbeelding 12 Systeemoverzicht Opslagtank In de opslagtank wordt de urea, wat gebruikt wordt tijdens het reinigen van de uitlaatgassen opgeslagen. De capaciteit van deze tank moet afgemeten worden op vaargebied van het schip. Een schip wat bijvoorbeeld alleen in Europa vaart, kan varen met een kleinere opslagtank dan een schip dat wereldwijd vaart. Ook moet er gekeken worden wat voor soort havens het schip aanloopt. Er zijn havens waar bijvoorbeeld geen urea gebunkerd kan worden. Met deze variabele moet rekening gehouden worden wanneer de grootte van de opslagtank berekend wordt. De opslagtank bestaat uit een ingebouwde tank zoals de brandstoftanks, maar kan ook met een tankcontainer aan boord gezet worden. Deze moet aangesloten worden op het systeem. Dit heeft als voordeel dat het schip niet omgebouwd hoeft te worden om een extra tank te realiseren. Het nadeel is dat er minder lading meegenomen kan worden. De opslagtank moet gemaakt worden van RVS om corrosie te voorkomen. De gewenste opslagtemperatuur van de urea moet tussen de +5 en +35 graden Celsius liggen, daarom is het verstandig om de tank en de leidingen te isoleren en te verwarmen. Als de voorraadtank ver van het NOR systeem staat, moet het systeem uitgebreid worden met een transfer pomp om cavitatie te voorkomen. De transferpomp moet zo dicht mogelijk bij de voorraadtank geplaatst worden. Daarna verpompt het de urea naar de dagtank die zo dicht als mogelijk bij de pomp unit van het NOR systeem geplaatst is. De dagtank moet een grootte hebben dat het systeem voor tien uur voorzien is van urea. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 30

38 3.2.1 Pomp unit Om het NOR systeem van urea te voorzien wordt een pomp unit gebruikt. De pomp unit zet het systeem onder druk en krijgt feedback van het controle- en doseersysteem. Afhankelijk van het controlesysteem zorgt de pomp unit voor de juiste hoeveelheid urea wat ingespoten wordt. Afbeelding 13 Pomp unit Doseersysteem Dit systeem zorgt er voor dat genoeg urea in de uitlaatgassen wordt gespoten. De hoeveelheid urea hangt af van de hoeveelheid NO x die aanwezig is in de uitlaatgassen. Het doseersysteem krijgt feedback van het controlesysteem. Het doseersysteem wordt aangesloten aan de air unit. Het doseersysteem zorgt ook dat de leidingen schoon geblazen worden met lucht wanneer het systeem afgezet is. Dit wordt gedaan met behulp van de perslucht wat op het systeem is aangesloten. Het doseer systeem wordt meestal zo dicht mogelijk bij de verstuiver geplaatst. Afbeelding 14 Doseer systeem Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 31

39 3.2.3 Controlesysteem De uitlaatgassen die uiteindelijk het reactorhuis uitkomen worden gecontroleerd door een controlesysteem. Met een pomp wordt een monster van de uitlaatgassen richting het controlesysteem gepompt. Het controlesysteem meet de overgebleven NO x in de uitlaatgassen. Het controlesysteem en de motor zijn op elkaar aangesloten. Het controlesysteem krijgt informatie zoals toerental en de belasting van de hoofdmotor. Hierdoor kan de ingespoten hoeveelheid urea goed afgesteld worden. Wanneer de belasting is aangepast, past het controlesysteem de ingespoten hoeveelheid urea ook aan. Hierdoor werkt het systeem zo efficiënt mogelijk. Het controlesysteem stuurt ook de roetblazers aan. Dit gebeurt op een vast tijdsinterval. Wanneer de hoofdmotor wordt ingeschakeld, schakelt het NOR systeem automatisch in. het uitschakelen van het NOR systeem gebeurt ook automatisch. Afbeelding 15 Lay-out controle systeem Mix pijp en verstuiver De mix pijp wordt in het uitlaatgassen kanaal van de motor geplaatst. In de mix pijp is een verstuiver en een static mixer geplaast. De verstuiver is geplaatst na de static mixer. De mix Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 32

40 pijp is nodig om genoeg tijd te creëren om de urea af te breken. Door de static mixer worden de uitlaatgassen turbulent en hierdoor wordt de urea gelijk verdeeld over de uitlaatgassen. De verstuiver zorgt ervoor dat de urea verneveld wordt in de mix pijp. Het vernevelen van de urea is belangrijk omdat de reactie oppervlakte wordt vergroot. De verstuiver is onderverdeeld in twee buizen. De binnenste buis is de urea toevoer en op de buitenste buis staat gecomprimeerde lucht van acht bar. Wanneer de gecomprimeerde lucht en de urea op hetzelfde moment ingespoten wordt, zorgt de luchtdruk ervoor dat de urea wordt verneveld. Afbeelding 16 Mix pijp Reactorhuis In dit gedeelte van het systeem wordt de mix van urea en uitlaatgassen omgezet in water en stikstof. De grote van het reactorhuis is afhankelijk van het motor vermogen. Grotere vermogens vragen om een groter reactorhuis. Het reactorhuis is zo geconstrueerd dat deze makkelijk in een schip gebouwd kan worden. Door de sleeën die in het reactorhuis zijn gemaakt, kunnen de katalytische elementen gemakkelijk vervangen worden. Hierdoor is het vervangen of het inspecteren van de elementen een gemakkelijke klus. Er zijn twee typen reactorhuizen, één is met drie katalytische elementen en de andere is met twee katalytische elementen achter elkaar. Logisch is dat het reactorhuis met drie katalytische elementen langer is. Het oppervlakte van de katalytische elementen zijn bij beide reactoren gelijk. De keuze tussen deze twee reactorhuizen is afhankelijk van de ruimte. De keuze wordt gemaakt tussen een breed kort reactorhuis met twee elementen. Of een lang en smal reactorhuis wat bestaat uit drie katalytische elementen. In het reactorhuis zit een roetblaassysteem deze is geplaatst voor de katalytische elementen. Wanneer de katalytische elementen vervuild zijn worden de elementen door het roetblaassysteem schoon geblazen. Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 33

41 Afbeelding 17 Reactorhuis buitenkant Afbeelding 18 Reactorhuis binnenkant Katalytische elementen De elementen zijn gepositioneerd in stalen sleeën in het reactorhuis. De elementen zijn in de vorm van een honingraad gemaakt zodat het katalytische oppervlak vergroot wordt. De elementen worden regelmatig schoon geblazen om roetvorming en verstopping te voorkomen. In de loop van tijd vermindert de katalytische werking van de elementen. Dit komt door de thermische belasting en vervuiling van de elementen. Wanneer de katalytische werking te klein is, worden de elementen vervangen. De elementen worden meestal tijdens hun 4 e 6 e jaargang verwisseld. 3.3 Werking van een NOR systeem Gebruikte stoffen De NO x die in de uitlaatgassen zitten worden omgezet tot onschadelijke stoffen door middel van urea. De urea wordt op twee verschillende manieren geleverd. Namelijk een 40% urea 60% water, of 32% urea 68% water. Dit moet van te voren vastgesteld worden omdat hier het systeem op afgesteld moet worden. Het is niet mogelijk om de twee oplossingen met elkaar te mengen. Wanneer veranderd wordt van oplossing moet de tank helemaal leeg zijn. De eigenschappen van de oplossingen is te zien in tabel twee en drie Technisch verdiepend onderzoek Voldoen aan Tier III 34

Yerseke Engine Services BV (YES) Yerseke Engine Services is een service provider voor Caterpillar en John Deere in Nederland.

Yerseke Engine Services BV (YES) Yerseke Engine Services is een service provider voor Caterpillar en John Deere in Nederland. Yerseke Engine Services BV (YES) Yerseke Engine Services is een service provider voor Caterpillar en John Deere in Nederland. Wij zijn gevestigd in Yerseke, dicht bij de havens van Rotterdam en Antwerpen

Nadere informatie

Emissies, wet- en regelgeving. Leo van der Burg - projectmanager TCNN - projectmanager MariTIM - LNG Passenger Vessel

Emissies, wet- en regelgeving. Leo van der Burg - projectmanager TCNN - projectmanager MariTIM - LNG Passenger Vessel Emissies, wet- en regelgeving Leo van der Burg - projectmanager TCNN - projectmanager MariTIM - LNG Passenger Vessel Wetgeving ter stimulering duurzaam varen CCR (Centrale Commissie Rijnvaart): Eisen aan

Nadere informatie

Impact van. emissienormen op de. maritieme sector. Jaap Kolpa, beleidsmedewerker Ministerie van IenM, afd. Zeevaart

Impact van. emissienormen op de. maritieme sector. Jaap Kolpa, beleidsmedewerker Ministerie van IenM, afd. Zeevaart Impact van emissienormen op de maritieme sector Jaap Kolpa, beleidsmedewerker Ministerie van IenM, afd. Zeevaart Earnewald, 11 september 2013 Luchtemissies door zeeschepen: Kort overzicht van begrippen

Nadere informatie

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie

Nadere informatie

Environmental Ship Index (ESI) Ontwerp

Environmental Ship Index (ESI) Ontwerp Environmental Ship Index (ESI) Ontwerp Introductie Doel van de ontwikkeling van de ESI Environmental Ship Index (ESI) studie Voorgestelde index Organisatie en verificatie Volgende stappen 1. Introductie

Nadere informatie

Informatiebijeenkomst schone scheepvaart. SHIP, 1 november Henri van der Weide

Informatiebijeenkomst schone scheepvaart. SHIP, 1 november Henri van der Weide Informatiebijeenkomst schone scheepvaart SHIP, 1 november Henri van der Weide Vluchtige organische stoffen (VOS), geur van lading en geluid bij overslag Kooldioxide (CO2),Stikstofoxiden (NO X), Zwaveloxiden

Nadere informatie

PROJECT H FROM O. Versie: 1. Dhr. Joosten. Maritiem Instituut Willem Barentsz. Door: Bart Enting, Bart Ruijter. Marijn Grevink,

PROJECT H FROM O. Versie: 1. Dhr. Joosten. Maritiem Instituut Willem Barentsz. Door: Bart Enting, Bart Ruijter. Marijn Grevink, PROJECT H FROM O Versie: 1 Dhr. Joosten Door: Bart Enting, Bart Ruijter & Marijn Grevink, Voorwoord Onder invloed van onder andere de economische crisis, zijn de olie prijzen torenhoog gestegen. Rederijen

Nadere informatie

Uitlaatgassennabehandeling Industriële Verbrandingsmotoren

Uitlaatgassennabehandeling Industriële Verbrandingsmotoren Emitech B.V. / Emigreen B.V. Kjelt Remmen Technisch specialist / Adviseur Wij: Ontwerpen Specificeren Leveren en Ondersteunen systemen voor de uitlaatgassen nabehandeling van industriële verbrandingsmotoren

Nadere informatie

Diesel. AdBlue is een gedeponeerd handelsmerk van de Vereniging van Duitse automobielfabrikanten (VDA). ONTDEK ADBLUE

Diesel. AdBlue is een gedeponeerd handelsmerk van de Vereniging van Duitse automobielfabrikanten (VDA). ONTDEK ADBLUE Diesel AdBlue is een gedeponeerd handelsmerk van de Vereniging van Duitse automobielfabrikanten (VDA). ONTDEK ADBLUE Korte samenvatting BELANGRIJKSTE KENMERKEN Wat is AdBlue?... 3 Waar dient het voor?....

Nadere informatie

DeNOx-installatie. Onmisbaar voor schone lucht

DeNOx-installatie. Onmisbaar voor schone lucht DeNOx-installatie Een DeNOx-installatie is niets meer dan een uit de kluiten gewassen autokatalysator. Net als de installatie onder uw vierwieler zorgt een DeNOx-installatie ervoor dat schadelijke stoffen

Nadere informatie

TIER 4 INTERIM / STAGE IIIB EMISSIENORMEN VOOR NON-ROAD MOBIELE MACHINES

TIER 4 INTERIM / STAGE IIIB EMISSIENORMEN VOOR NON-ROAD MOBIELE MACHINES TIER 4 INTERIM / STAGE IIIB EMISSIENORMEN VOOR NON-ROAD MOBIELE MACHINES TIER 4 INTERIM / STAGE IIIB EMISSIENORMEN VOOR NON-ROAD MOBIELE MACHINES Op 1 januari 2011 zijn de emissienormen Tier 4i / Stage

Nadere informatie

Nu goedkoper en groener rijden. Easy Green simpel en voordelig. Direct instappen met Easy Green. GO-Greener: Hoe? Zo! Effecten:

Nu goedkoper en groener rijden. Easy Green simpel en voordelig. Direct instappen met Easy Green. GO-Greener: Hoe? Zo! Effecten: Nu goedkoper en groener rijden Uw auto direct aanzienlijk voordeliger en schoner laten rijden? Dat kan met GO-Greener. Meer kilometers voor minder geld. Met behoud van comfort en zelfs verbetering van

Nadere informatie

Gesjoemel op de weg? Eric Feringa Igor van der Wal

Gesjoemel op de weg? Eric Feringa Igor van der Wal Gesjoemel op de weg? Eric Feringa Igor van der Wal Wat kunt u verwachten? Hoe is úw kennis van luchtverontreiniging? Inzicht in normen en techniek Wat is de invloed van sjoemelsoftware? Casestudy A13 Overschie

Nadere informatie

Een ei wordt tijdens het bakken verhit. Er moet constant warmte toegevoegd worden, deze reactie is daarom endotherm.

Een ei wordt tijdens het bakken verhit. Er moet constant warmte toegevoegd worden, deze reactie is daarom endotherm. 8.1 1. Tijdens de verbranding van a. aluminium ontstaat er aluminiumoxide, b. koolstof ontstaat er koolstofdioxide, c. magnesiumsulfide ontstaan er magnesiumoxide en zwaveldioxide, want de beginstof bevat

Nadere informatie

Puma CVX - Steyr CVT Tier 4 motoren

Puma CVX - Steyr CVT Tier 4 motoren Puma CVX - Steyr CVT Tier 4 motoren De ontwikkeling van het CVX-model CVX 140 CVX 150 CVX 160 CVX 175 CVX 195 Puma CVX 165 Puma CVX 180 Puma CVX 195 Puma CVX 130 Puma CVX 210 Puma CVX 145 Puma CVX 225

Nadere informatie

4 Verbranding. Bij gele vlammen ontstaat roet (4.1)

4 Verbranding. Bij gele vlammen ontstaat roet (4.1) 4 Verbranding Verbrandingsverschijnselen (4.1) Bij een verbranding treden altijd een of meer van de volgende verschijnselen op: rookontwikkeling, roetontwikkeling, warmteontwikkeling, vlammen, vonken.

Nadere informatie

Samenvatting Chemie Overal 3 havo

Samenvatting Chemie Overal 3 havo Samenvatting Chemie Overal 3 havo Hoofdstuk 3: Reacties 3.1 Energie Energievoorziening Fossiele brandstoffen zijn nog steeds belangrijk voor onze energievoorziening. We zijn druk op zoek naar duurzame

Nadere informatie

MS Skylge EMISSIEMETINGEN 2015. Gemaakt door: - Luite Bolhuis - Laurens-Jan Lagendijk. Datum: 10-7-2015

MS Skylge EMISSIEMETINGEN 2015. Gemaakt door: - Luite Bolhuis - Laurens-Jan Lagendijk. Datum: 10-7-2015 2015 MS Skylge EMISSIEMETINGEN 2015 Gemaakt door: - Luite Bolhuis - Laurens-Jan Lagendijk Datum: 10-7-2015 Voorwoord Dit rapport is geschreven in het kader van de tweede emissiemetingen aan boord van het

Nadere informatie

1. Welke gasmotoren kent u? 2. Wat verstaat u onder een Otto gasmotor? 3. Wat verstaat u onder een diesel-gasmotor?

1. Welke gasmotoren kent u? 2. Wat verstaat u onder een Otto gasmotor? 3. Wat verstaat u onder een diesel-gasmotor? Opgaven Hoofdstuk 8 Gasmotoren 1. Welke gasmotoren kent u? 2. Wat verstaat u onder een Otto gasmotor? 3. Wat verstaat u onder een diesel-gasmotor? 4. Wat verstaat u onder een stoichiometrische gasmotor?

Nadere informatie

Emissies door de zeescheepvaart,

Emissies door de zeescheepvaart, Indicator 26 maart 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het betreft hier de feitelijke

Nadere informatie

Naam:.. Klas: Datum:..

Naam:.. Klas: Datum:.. Naam:.. Klas: Datum:.. Vragen over motoren: 1 Wat is een rootscompressor? Een Roots type supercharger of Rootsblower vindt zijn toepassing in auto's en vrachtwagens in alternatief van een turbolader. Een

Nadere informatie

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte.

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte. 1 Materie en warmte Onderwerpen - Temperatuur en warmte. - Verschillende temperatuurschalen - Berekening hoeveelheid warmte t.o.v. bepaalde temperatuur. - Thermische geleidbaarheid van een stof. - Warmteweerstand

Nadere informatie

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,

Nadere informatie

NO, NO2 en NOx in de buitenlucht. Michiel Roemer

NO, NO2 en NOx in de buitenlucht. Michiel Roemer NO, NO2 en NOx in de buitenlucht Michiel Roemer Inhoudsopgave Wat zijn NO, NO2 en NOx? Waar komt het vandaan? Welke bronnen dragen bij? Wat zijn de concentraties in de buitenlucht? Maatregelen Wat is NO2?

Nadere informatie

GREEN AWARD FOUNDATION

GREEN AWARD FOUNDATION Bijeenkomst milieu-indices voor zeeschepen Rotterdam, 16 september 2010 Karin Struijk, Deputy Managing Director A simple, recognised tool to address air quality issues in ports The link between environment

Nadere informatie

EMISSIEMETING M.S. SKYLGE

EMISSIEMETING M.S. SKYLGE EMISSIEMETING M.S. SKYLGE Opleiding: Maritiem Officier Studiejaar: 3 Studenten: S.M.J. Nicolai L. Bergsma M.D. van der Meer Begeleidend docent: R. van der Meer Datum: 27-5-2014 Voorwoord Dit onderzoek

Nadere informatie

Kolenvergasser. Kolenvergasser 2009-02-01 hdefc.doc

Kolenvergasser. Kolenvergasser 2009-02-01 hdefc.doc Kolenvergasser 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Beantwoord de vragen 1 t/m 3 aan de hand van het in bron 1 beschreven proces. Bron 1 De

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 3

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 3 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 3 Samenvatting door K. 1467 woorden 5 maart 2016 5,5 2 keer beoordeeld Vak Scheikunde Scheikunde Samenvatting H3 3V 3.1 Energie Fossiele brandstoffen -> nu nog er afhankelijk

Nadere informatie

Rekenen aan reacties (de mol)

Rekenen aan reacties (de mol) Rekenen aan reacties (de mol) 1. Reactievergelijkingen oefenen: Scheikunde Deze opgaven zijn bedoeld voor diegenen die moeite hebben met rekenen aan reacties 1. Reactievergelijkingen http://www.nassau-sg.nl/scheikunde/tutorials/deeltjes/deeltjes.html

Nadere informatie

Hoofdstuk 3. en energieomzetting

Hoofdstuk 3. en energieomzetting Energie Hoofdstuk 3 Energie en energieomzetting Grootheid Energie; eenheid Joule afkorting volledig wetenschappelijke notatie 1 J 1 Joule 1 Joule 1 J 1 KJ 1 KiloJoule 10 3 Joule 1000 J 1 MJ 1 MegaJoule

Nadere informatie

a. Beschrijf deze reactie met een vergelijking. In het artikel is sprake van terugwinning van zwavel in zuivere vorm.

a. Beschrijf deze reactie met een vergelijking. In het artikel is sprake van terugwinning van zwavel in zuivere vorm. PEARL GTL Oliemaatschappijen zoals Shell willen aan de nog steeds stijgende vraag naar benzine en diesel kunnen blijven voldoen én ze willen de eindige olievoorraad zoveel mogelijk beschikbaar houden als

Nadere informatie

1.4 De tweeslag motor. Afbeelding 7. Het tweeslag proces, de uitvoering volgens Detroit Diesel.

1.4 De tweeslag motor. Afbeelding 7. Het tweeslag proces, de uitvoering volgens Detroit Diesel. 1.4 De tweeslag motor Bij de tweeslag motor duurt het arbeidsproces tweeslagen, dus een neerwaartse en een opwaartse slag. Duidelijk zal zijn dat deze motor zelf geen lucht aan kan zuigen. Bij deze motor

Nadere informatie

MANAGEMENTSAMENVATTING

MANAGEMENTSAMENVATTING MANAGEMENTSAMENVATTING Zware dieselvoertuigen hebben relatief hoge NOx- en PM-emissies. De verstrenging van de Europese emissiereglementering moet leiden tot een vermindering van deze emissies voor nieuwe

Nadere informatie

Oefenvragen Hoofdstuk 4 Chemische reacties antwoorden

Oefenvragen Hoofdstuk 4 Chemische reacties antwoorden Oefenvragen Hoofdstuk 4 Chemische reacties antwoorden Vraag 1 Geef juiste uitspraken over een chemische reactie. Kies uit: stofeigenschappen reactieproducten beginstoffen. I. Bij een chemische reactie

Nadere informatie

De ontbrandingstemperatuur is de laagste temperatuur waarbij een stof gaat branden

De ontbrandingstemperatuur is de laagste temperatuur waarbij een stof gaat branden Samenvatting door een scholier 1322 woorden 21 januari 2004 5,7 92 keer beoordeeld Vak Methode NaSk Banas NASK HOOFDSTUK 7 TOETSWEEK Begrippen 7.1A Stoffen verbranden Bij verbranding kun je waarnemen:

Nadere informatie

3.1 Energie. 3.2 Kenmerken chemische reactie

3.1 Energie. 3.2 Kenmerken chemische reactie 3.1 Energie Wat is energie? Energie voorziening Fossiele brandstof verbranden Co2 komt vrij slecht voor het broeikaseffect Windmolen park Zonnepanelen Energie is iets wat nodig is voor een verbrandingsreactie

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

1. Inleiding. 2. Situatiebeschrijving

1. Inleiding. 2. Situatiebeschrijving MEMO Onderwerp: Aanvullend luchtonderzoek KBC Electrabel Maasvlakte ARCADIS Ruimte & Milieu BV Beaulieustraat 22 Postbus 264 6800 AG Arnhem Tel 026 3778 911 Fax 026 4457 549 www.arcadis.nl Arnhem, 1 juni

Nadere informatie

De kortste weg naar duurzaam transport. Maak kennis met de binnenvaart en haar koplopers

De kortste weg naar duurzaam transport. Maak kennis met de binnenvaart en haar koplopers De kortste weg naar duurzaam transport Maak kennis met de binnenvaart en haar koplopers De kortste weg naar duurzaam transport The Blue Road is de kortste weg naar een duurzame toekomst. Waarom? Omdat

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting door Jel 1075 woorden 17 maart 2018 8 3 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school.

Nadere informatie

Gezondheid & Voeding

Gezondheid & Voeding Luchtverontreiniging groot probleem gezondheid Elk jaar sterven wereldwijd zo n 6,5 miljoen mensen aan de gevolgen van luchtverontreiniging en in Nederland zorgt dit jaarlijks zeker voor 13.000 vroegtijdige

Nadere informatie

HELPT DE LOKALE LUCHTKWALITEIT TE VERBETEREN

HELPT DE LOKALE LUCHTKWALITEIT TE VERBETEREN HELPT DE LOKALE LUCHTKWALITEIT TE VERBETEREN GAS IS EEN SCHONERE ENERGIE OPTIE IN VERGELIJKING TOT CONVENTIONELE VLOEIBARE BRANDSTOFFEN...MAAR MOEILIJKER TOE TE PASSEN IN DIESELMOTOREN BESTAAT ER EEN OPLOSSING

Nadere informatie

34 ste Vlaamse Chemie Olympiade

34 ste Vlaamse Chemie Olympiade 34 ste Vlaamse hemie Olympiade 2016-2017 2 de ronde 22 februari 2017 Je naam en voornaam: Je adres: De naam van je school: Het adres van je school: Je leerjaar: antal lesuren chemie per week die je dit

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?

Nadere informatie

3. Leid uit de formules van water, zwaveldioxide en zwavelzuur af welke stof uit de lucht hier bedoeld wordt..

3. Leid uit de formules van water, zwaveldioxide en zwavelzuur af welke stof uit de lucht hier bedoeld wordt.. Steenkool Steenkool komt in heel veel verschillende vormen voor. Dat geldt voor het uiterlijk van de steenkool. De kleur van steenkool kan bijvoorbeeld variëren van bruin tot zwart, steenkool kan hard

Nadere informatie

Verzurende stoffen: emissies per beleidssector (NEC),

Verzurende stoffen: emissies per beleidssector (NEC), Verzurende stoffen: emissies per beleidssector (NEC), 1990-2009 Indicator 26 mei 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt

Nadere informatie

Rekenen aan reacties 2. Deze les. Zelfstudieopdrachten. Zelfstudieopdrachten voor volgende week. Zelfstudieopdrachten voor deze week 18-4-2016

Rekenen aan reacties 2. Deze les. Zelfstudieopdrachten. Zelfstudieopdrachten voor volgende week. Zelfstudieopdrachten voor deze week 18-4-2016 Rekenen aan reacties 2 Scheikunde Niveau 4 Jaar 1 Periode 3 Week 4 Deze les Rekenen aan reactievergelijkingen Samenvatting Vragen Huiswerk voor volgende week Bestuderen Lezen voor deze week Bestuderen

Nadere informatie

Hoofdstuk 8. Opgave 2. Opgave 1. Oefenvragen scheikunde, hoofdstuk 8 en 10, 5 VWO,

Hoofdstuk 8. Opgave 2. Opgave 1. Oefenvragen scheikunde, hoofdstuk 8 en 10, 5 VWO, Oefenvragen scheikunde, hoofdstuk 8 en 10, 5 VWO, Hoofdstuk 8 Opgave 1 Bruistabletten bevatten onder andere natriumwaterstofcarbonaat. Als je deze tabletten in water brengt, treedt een reactie op waarbij

Nadere informatie

Hoofdstuk 4. Chemische reacties. J.A.W. Faes (2019)

Hoofdstuk 4. Chemische reacties. J.A.W. Faes (2019) Hoofdstuk 4 Chemische reacties J.A.W. Faes (2019) Hoofdstuk 4 Chemische reacties Paragrafen 4.1 Kenmerken van een reactie 4.2 Reactievergelijkingen 4.3 Rekenen aan reacties Practica Exp. 1 Waarnemen Exp.

Nadere informatie

Bijlage 1 Emissiereducerende maatregelen (door Royal Haskoning)

Bijlage 1 Emissiereducerende maatregelen (door Royal Haskoning) Bijlage 1 Emissiereducerende maatregelen (door Royal Haskoning) Steunprogramma havengebonden werktuigen 81944801/R/873192/Mech Definitief Rapport 21 januari 2011 1.3 Uilaatgasnabehandelingssytemen 1.3.1

Nadere informatie

Brandstofcel in Woning- en Utiliteitsbouw

Brandstofcel in Woning- en Utiliteitsbouw Brandstofcel in Woning- en Utiliteitsbouw Leo de Ruijsscher Algemeen directeur De Blaay-Van den Bogaard Raadgevende Ingenieurs Docent TU Delft faculteit Bouwkunde Inleiding Nu de brandstofcel langzaam

Nadere informatie

Aardolie is een zwart, stroperig mengsel van heel veel stoffen, wat door middel van een bepaalde scheidingsmethode in zeven fracties gescheiden wordt.

Aardolie is een zwart, stroperig mengsel van heel veel stoffen, wat door middel van een bepaalde scheidingsmethode in zeven fracties gescheiden wordt. Meerkeuzevragen Naast koolstofdioxide en waterdamp komen bij verbranding van steenkool nog flinke hoeveelheden schadelijke stoffen vrij. Dit komt doordat steenkool ook zwavel- en stikstofatomen bevat,

Nadere informatie

Nieuwe milieuregelgeving in de zeevaart: Vloek of zegen? Bart de Jong, Hoofd afdeling Zeevaart en Security, Min. van IenM. Breukelen, 3 oktober 2013

Nieuwe milieuregelgeving in de zeevaart: Vloek of zegen? Bart de Jong, Hoofd afdeling Zeevaart en Security, Min. van IenM. Breukelen, 3 oktober 2013 Nieuwe milieuregelgeving in de zeevaart: Vloek of zegen? Bart de Jong, Hoofd afdeling Zeevaart en Security, Min. van IenM Breukelen, 3 oktober 2013 Milieuregelgeving: De komende jaren komt er heel wat

Nadere informatie

Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen. Jan Van Houwenhove 3 December 2015

Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen. Jan Van Houwenhove 3 December 2015 Vloeibaar aardgas - Liquid Natural Gas (LNG) Voordelen en uitdagingen Jan Van Houwenhove 3 December 2015 Agenda Cryo Advise Aardgas - eigenschappen Voordelen Uitdagingen Cryo Advise advies voor LNG systemen

Nadere informatie

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer,

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer, Indicator 12 april 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met uitzondering van kooldioxide,

Nadere informatie

Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving

Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving Boudewijn Hoogvelt Expertise en InnovatieCentrum Binnenvaart (EICB) Kenniscentrum Binnenvaart Vlaanderen Berchem, 10 oktober 2015 Onderwerpen Expertise

Nadere informatie

POWER. For Marine Professionals. Binnenvaart Special

POWER. For Marine Professionals. Binnenvaart Special POWER For Marine Professionals Binnenvaart Special EDITORIAL Als zoon van een schippersgezin, heb ik de eerste jaren van mijn leven op de binnenvaart doorgebracht. Bij elk schip wat voorbij voer, vroeg

Nadere informatie

Transformatie naar een Multi Fuel Port

Transformatie naar een Multi Fuel Port Transformatie naar een Multi Fuel Port De scheepvaart verbruikt wereldwijd 256 miljoen ton brandstof per jaar. Deze brandstof haalt ze vooral uit petroleum. Door de verbranding ervan stijgt de concentratie

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2001-I

Eindexamen scheikunde havo 2001-I Eindexamen scheikunde havo -I 4 Antwoordmodel Nieuw element (in de tekst staat:) deze atomen zijn eerst ontdaan van een aantal elektronen dus de nikkeldeeltjes zijn positief geladen Indien in een overigens

Nadere informatie

NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN

NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN NASK1 SAMENVATTING VERBRANDEN EN VERWARMEN Een verbranding is de reactie tussen zuurstof en een andere stof, waarbij vuurverschijnselen waarneembaar zijn. Bij een verbrandingsreactie komt warmte vrij.

Nadere informatie

AFDELING VOORWAARDEN MET BETREKKING TOT GASTURBINES EN STOOM- EN GASTURBINE- INSTALLATIES

AFDELING VOORWAARDEN MET BETREKKING TOT GASTURBINES EN STOOM- EN GASTURBINE- INSTALLATIES p.1/5 AFDELING 5.43.3. VOORWAARDEN MET BETREKKING TOT GASTURBINES EN STOOM- EN GASTURBINE- INSTALLATIES Art. 5.43.3.1. 1. In afwijking van de algemene emissiegrenswaarden, bepaald in hoofdstuk 4.4, moeten

Nadere informatie

NOx reductie. Oscar Moers en Max Breedijk

NOx reductie. Oscar Moers en Max Breedijk NOx reductie Oscar Moers en Max Breedijk Oscar Moers Afgestudeerd HTS Werktuigbouwkunde en HTS Technische Bedrijfskunde Werkzaam bij Elco Burners B.V. sinds 2006, eindverantwoordelijk voor service Elco

Nadere informatie

Is uw schip klaar voor de toekomst?

Is uw schip klaar voor de toekomst? BINNENVAART Is uw schip klaar voor de toekomst? Voldoen aan CCR II Normering Reduceren van operationele kosten en milieu footprint PART OF BLUECO GROUP De betaalbare route naar CCR II normering De toekomstige

Nadere informatie

Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij

Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij Wat is in de komende 20 jaar technisch mogelijk, ecologisch verantwoord en economisch haalbaar? 20 Oktober 2016 Academic Consultancy

Nadere informatie

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden. Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer

Nadere informatie

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen.

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen. 2 ELEKTRICITEITSLEER 2.1. Inleiding Je hebt al geleerd dat elektriciteit kan worden opgewekt door allerlei energievormen om te zetten in elektrische energie. Maar hoe kan elektriciteit ontstaan? En waarom

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2003-II

Eindexamen scheikunde havo 2003-II 4 Antwoordmodel Superzwaar 1 Een juiste berekening leidt tot de uitkomst 50 (neutronen). opzoeken van het atoomnummer van krypton (36) 1 berekening van het aantal neutronen: 86 verminderd met het atoomnummer

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen

Alternatieve energiebronnen Alternatieve energiebronnen energie01 (1 min, 5 sec) energiebronnen01 (2 min, 12 sec) Windenergie Windmolens werden vroeger gebruikt om water te pompen of koren te malen. In het jaar 650 gebruikte de mensen

Nadere informatie

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen.

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. BROEIKASEFFECT Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Levende wezens hebben energie nodig om te overleven. De energie die het leven op aarde in stand

Nadere informatie

CO2 reductie

CO2 reductie CO2 reductie 2015-2020 1 In dit document willen wij onze CO2 uitstoot publiceren over de jaren 2015, 2016 en 2017. Daarbij nemen wij alvast een voorschot op de verwachting voor het jaar 2020 als we de

Nadere informatie

Onderzoek lokale energieopslag

Onderzoek lokale energieopslag Onderzoek lokale energieopslag Datum: 4 oktober 2014 Uitgevoerd door: N.M. Samsom Versie: V1.01 beknopte versie Uitgevoerd door: In opdracht van: Inhoudsopgave 1 Doel... 3 2. Wateropslag... 4 2.1 Voorbeeld

Nadere informatie

Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien.

Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien. DE ENERGIECOACH Wat doet een energiecoach Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien. Een opmerking vooraf : Het

Nadere informatie

Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij

Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij Haalbaarheidsstudie naar elektrische voortstuwing in de kottervisserij Wat is in de komende 20 jaar technisch mogelijk, ecologisch verantwoord en economisch haalbaar? 20 Oktober 2016 Academic Consultancy

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2004-I

Eindexamen scheikunde havo 2004-I 4 Beoordelingsmodel Rookmelder 1 aantal protonen: 93 aantal neutronen: 144 naam van element X: neptunium aantal protonen: 93 1 aantal neutronen: 241 verminderen met het genoemde aantal protonen en verminderen

Nadere informatie

Scheikundige begrippen

Scheikundige begrippen Scheikundige begrippen Door: Ruby Vreedenburgh, Jesse Bosman, Colana van Klink en Fleur Jansen Scheikunde begrippen 1 Chemische reactie Ruby Vreedenburgh Overal om ons heen vinden er chemische reacties

Nadere informatie

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer,

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer, Indicator 24 oktober 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met uitzondering van kooldioxide,

Nadere informatie

Dossier: Afvalverwerking en verwarming

Dossier: Afvalverwerking en verwarming Dossier: Afvalverwerking en verwarming In een houtverwerkend bedrijf heeft men altijd met afval te maken. Optimalisatiesystemen en efficiëntie zorgen er gelukkig voor dat dit tot een minimum wordt beperkt.

Nadere informatie

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014 Energie in Beweging Wat is Well to Wheel Met Well to Wheel wordt het totale rendement van brandstoffen voor wegtransport uitgedrukt Well to Wheel maakt duidelijk

Nadere informatie

Energie en Energiebalans. Dictaat hoofdstuk 5

Energie en Energiebalans. Dictaat hoofdstuk 5 Energie en Energiebalans Dictaat hoofdstuk 5 Inleiding Energiebalansen = boekhouden met energie elementaire warmteleer; energieberekeningen rond eenvoudige systemen en chemische reacties Overzicht college

Nadere informatie

Natuurlijk heb je nu nog géén massa s berekend. Maar dat kan altijd later nog. En dan kun je mooi kiezen, van welke stoffen je de massa wil berekenen.

Natuurlijk heb je nu nog géén massa s berekend. Maar dat kan altijd later nog. En dan kun je mooi kiezen, van welke stoffen je de massa wil berekenen. Hoofdstuk 17: Rekenen in molverhoudingen 17.1 Rekenen aan reacties: een terugblik én een alternatief In hoofdstuk 11 hebben we gerekend aan reacties. Het achterliggende idee was vaak, dat je bij een reactie

Nadere informatie

1 Warmteleer. 3 Om m kg water T 0 C op te warmen heb je m T 4180 J nodig. 4180 4 Het symbool staat voor verandering.

1 Warmteleer. 3 Om m kg water T 0 C op te warmen heb je m T 4180 J nodig. 4180 4 Het symbool staat voor verandering. 1 Warmteleer. 1 De soortelijke warmte is de warmte die je moet toevoeren om 1 kg van een stof 1 0 C op te warmen. Deze warmte moet je ook weer afvoeren om 1 kg van die stof 1 0 C af te koelen. 2 Om 2 kg

Nadere informatie

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer,

Emissies naar lucht door verkeer en vervoer, Indicator 5 april 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met uitzondering van kooldioxide,

Nadere informatie

CCR - Straatsburg 24 april 2013

CCR - Straatsburg 24 april 2013 Voortvarend schone binnenvaart CCR - Straatsburg 24 april 2013 Wilco van der Lans Havenbedrijf Rotterdam N.V. 22-4-2013 1 Duurzaamheid en beïnvloedingsfeer Port of Rotterdam Authority Port and industrial

Nadere informatie

Kansen in technologie door wijzigende wetgeving. André Hof Cofely

Kansen in technologie door wijzigende wetgeving. André Hof Cofely Kansen in technologie door wijzigende wetgeving André Hof Cofely Cofely Cofely is het belangrijkste merk van GDF SUEZ Energy Services GDF SUEZ omvat de volledige energieketen van elektriciteit en aardgas

Nadere informatie

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek EFRO project Factsheets rondvaart Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek 2 Inhoud Inleiding Technische opties voor een schonere vloot Emissie in de praktijk Overzicht Conclusies

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

Bacteriën maken zwavel Vragen en opdrachten bij de poster

Bacteriën maken zwavel Vragen en opdrachten bij de poster Vragen en opdrachten bij de poster Bacteriën maken zwavel Vragen en opdrachten bij de poster 3 vwo Probleem: Zuur gas T1 Waterstofsulfide ontstaat bij de afbraak van zwavelhoudende organische stoffen.

Nadere informatie

Chemie 4: Atoommodellen

Chemie 4: Atoommodellen Chemie 4: Atoommodellen Van de oude Grieken tot het kwantummodel Het woord atoom komt va, het Griekse woord atomos dat ondeelbaar betekent. Voor de Griekse geleerde Democritos die leefde in het jaar 400

Nadere informatie

Tentamen Verbrandingstechnologie d.d. 9 maart 2009

Tentamen Verbrandingstechnologie d.d. 9 maart 2009 Tentamen Verbrandingstechnologie d.d. 9 maart 2009 Maak elke opgave op een afzonderlijk vel papier Diktaat mag gebruikt worden, aantekeningen niet Succes! Opgave 1: Diversen (a) Geef de algemene reactie

Nadere informatie

EXAMEN ROOKGASREINIGING

EXAMEN ROOKGASREINIGING EXMEN ROOKGSREINIGING (nr 102) ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- atum : 10 april 2007 Tijdsduur : 2 uur Tijd : 10.00 12.00

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2005-I

Eindexamen scheikunde havo 2005-I 4 Beoordelingsmodel Zeewater 1 Sr 2+ juist symbool 1 juiste lading bij gegeven symbool 1 2 aantal protonen: 6 aantal neutronen: 8 juiste aantal protonen 1 aantal neutronen: 14 verminderen met het aantal

Nadere informatie

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige

Nadere informatie

Jan Schouten. Volvo Truck Nederland

Jan Schouten. Volvo Truck Nederland Jan Schouten Quality Safety Environmental care A company driven by strong core values CO 2 -neutrale productie Eerste 100 % CO 2 -neutrale truckfabriek in Gent Windenergie, zonne-energie, biobrandstoffen

Nadere informatie

De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift opgenomen.

De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift opgenomen. Toelichting bij Voorbeeldopgaven Syllabus Nieuwe Scheikunde HAVO De opgave is een bewerking van de volgende CE-opgave: LPG 2007-2de tijdvak De oorspronkelijke versie van deze opgave is na het correctievoorschrift

Nadere informatie

WWW.AMT.NL - Dé internetsite voor de Automotive Professional

WWW.AMT.NL - Dé internetsite voor de Automotive Professional WWW.AMT.NL - Dé internetsite voor de Automotive Professional MOTOREN Mercedes maakt dieselmotor ultraschoon Foto s/tekeningen: Mercedes-Benz Roetuitstoot én -uitworp onder controle De groene kracht van

Nadere informatie

Inleiding Motormanagment. 7BSO Autotechnieken Module Motormanagement

Inleiding Motormanagment. 7BSO Autotechnieken Module Motormanagement Inleiding Motormanagment 7BSO Autotechnieken Module Motormanagement Het motormanagmentsysteem MOTRONIC genoemd gebaseerd op digitale electronica: 0 en 1 heden nieuwe eisen aan wagens: groot vermogen, gering

Nadere informatie

Motorvermogen,verliezen en rendementen

Motorvermogen,verliezen en rendementen Hoofdstuk 3 Motorvermogen,verliezen en rendementen 1) Het indicatordiagram In het vorige hoofdstuk werd een pv diagram opgesteld van de cyclus die doorlopen werd. Dit diagram beschrijft eigenlijk het arbeidsproces

Nadere informatie

Onderwerp: Verbrandingsgassen van huishoudelijke toestellen

Onderwerp: Verbrandingsgassen van huishoudelijke toestellen Nummer 25 Onderwerp: Verbrandingsgassen van huishoudelijke toestellen 1. Inleiding Voor gasgestookte (huishoudelijke) toestellen gelden vele eisen die voor het overgrote deel betrekking hebben op het veilig

Nadere informatie

Seminar Aandrijftechniek voor Offshore HYBRID PROPULSION. De Graaf Aandrijvingen BV Eddo Cammeraat Directeur Eigenaar

Seminar Aandrijftechniek voor Offshore HYBRID PROPULSION. De Graaf Aandrijvingen BV Eddo Cammeraat Directeur Eigenaar Seminar Aandrijftechniek voor Offshore HYBRID PROPULSION De Graaf Aandrijvingen BV Eddo Cammeraat Directeur Eigenaar Introductie De Graaf Aandrijvingen BV Regelgeving Emissies Scheepvaart Principe Hybrid

Nadere informatie

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Bron 1: Elektrische auto s zijn duur en helpen vooralsnog niets. Zet liever in op zuinige auto s, zegt Guus Kroes. 1. De elektrische auto is in

Nadere informatie