THEMA2004VISIOENENOVERZAANSTAD

Transcriptie

1 BABELJAARBERICHT THEMA2004VISIOENENOVERZAANSTAD DESTADAANHETWATER DESTADINHETLANDSCHAP DESTADSWANDELINGEN DESTADINDELUCHT HOECREATIEFISZAANSTAD?

2 VISIOENENOVER ZAANSTAD, Evenals in het seizoen organiseerde BABEL in weer een reeks lezingen met één thema met een overkoepelende gedachte Visioenen over Zaanstad. In een drietal lezingen werd ingegaan op een aantal gebieden in de gemeente Zaanstad waar een toekomstige ontwikkeling ligt voor de stad op het gebied van recreatie, natuur, bebouwing etc. de ontwikkeling en betekenis van de stad De drie gebieden welke in deze wederom goed bezochte lezingreeks (tussen de 85 en 140 personen) onder de loep werden genomen zijn: de Zaanoevers (water) het Guisveld (land) het Hembrug terrein (lucht) Zij hebben als rode draad de rivier de Zaan. Hieromheen heeft Zaanstad zich door de eeuwen ontwikkeld. BABEL PODIUM VOOR VORMGEVING EN KWALITEIT INHOUD: De stad aan het water 4 De stad in het landschap 10 De stadswandelingen 16 De stad in de lucht 18 Hoe creatief is Zaanstad? 24 Babel in het nieuws 32 Nawoord 33 Sponsors 34 Colofon 35 De start ligt bij de Zaanoevers. Een decennia na het lanceren van het Zaanoever projectplan is een eerste fase zichtbaar. De invulling van de vrijgekomen plekken aan de Zaan door het verdwijnen van industrie, heeft op dit moment hoofdzakelijk plaatsgevonden met woningbouw. Het visioen over de Zaanoevers gaat in op de toekomstige ontwikkelingen en planvorming. Wat is de visie voor de nog vele industrie langs de rivier de Zaan? Is er voor deze rivier door de stad, welke één van de oudste industrie gebieden in Europa is, een andere functie mogelijk dan woningbouw? Kan er een betekenis in toerisme, cultuur en recreatie aan gegeven worden? Het tweede visioen ligt ogenschijnlijk in tijd het verst bij ons vandaan. Het Guisveld echter is van de drie locaties het meest omstreden gebied. Het veld, ingesloten tussen Zaandam en Wormerveer, staat reeds een lange tijd onder druk en is al in menig stedenbouwkundige discussie het gesprek geweest. Wel of geen woningbouw, een belangrijk natuurgebied een laatste rest overgebleven karakteristiek landschap. Allemaal kwaliteiten welke aan dit gebied toegekend kunnen worden. Dit is ook het punt waar de Oevers van de Zaan aan beide zijden nauwelijks bebouwd zijn. Kan dit gebied bereikbaar worden voor de bewoners van Zaanstad? Tenslotte het Hembrugterrein, aan de voet van de Zaan en nu nog een leegstaand gesloten industrieel gebied. Het is het zuidelijkste gedeelte van de Zaan en is het punt waar de Zaan in het Noordzee-kanaal loopt. Op dit punt -slechts gescheiden door het Noordzee kanaal- grenst Zaanstad aan de gemeente Amsterdam. Voor ontwikkeling van dit gebied heeft Zaanstad meerdere gedachten gehad. Plannen voor een gevangeniscomplex ter vervanging van de Bijlmer gevangenis, ontwikkeling van woningbouw etc.. Juist dit gebied, welke in een dynamisch watergebied ligt, kan de inzet zijn van een krachtige invulling. Een invulling waar de Zaankanter deze dynamische plek kan beleven. Sport, wonen en recreëren kunnen de inzet zijn om de dynamiek van deze plek kracht bij te zetten: een visioen welke snel werkelijkheid kan worden. Met dit jaarprogramma heeft Babel wederom geprobeerd een aantal Zaanse mogelijkheden een extra dimensie mee te geven en de discussies binnen de verantwoordelijke partijen aan te wakkeren voor een duidelijke visie m.b.t. 3 hoofdthema s: water, land en lucht. Het verslag van de proloog voor het nieuwe seizoen met als thema De wereld verandert, dus Zaanstad ook, de bijeenkomst Hoe creatief is Zaanstad? is eveneens opgenomen.

3 Sprekers: Floris Alkemade, projectleider bij OMA, betrokken bij de cityontwikkeling en het havenfront van Almere Hans Ibelings, publicist en architectuurcriticus, Discussieleider: Ted van Galen, stedenbouwkundige DESTADAANHETWATER 27 november 2003 Discussieleider Ted van Galen, stedenbouwkundige en nauw betrokken geweest bij de start van de Zaanoeverprojecten, opent de avond en overhandigt allereerst Wethouder Linnenkamp een proefdruk van het boekverslag van de discussie-avonden van Babel van het vorig seizoen Het centrum van Zaandam, wat nu weer Met de ambitieuze start van de Zaanoeverprojecten begin jaren 90 werd hoog ingezet, zowel op nationaal als internationaal niveau. De uitgangspunten bestonden uit de volgende kansen voor Zaanstad: uitbreiding van het wonen langs de Zaan vernieuwing van de bestaande bedrijvigheid vestiging van moderne representatieve dienstverlenende bedrijven creëren van recreatieve ruimten De Zaan wordt van achterkant tot voorkant, de beelddrager van de stad en blijft een spiegel van vitaliteit. Het lijkt echter nu een goed moment om de voortgang een keer tegen het licht van de visioenen te houden en te zien wat voor perspectief er voor de Zaan nog nodig is. Rechtsboven: Porto Antico in Genua Links: Havenfront Almere, rechts plattegrond Almere Als eerste een inleiding van Hans Ibelings, architectuurhistoricus en criticus. De architectuurkritiek hechtte in het verleden veel waarde aan het toetsen aan een concept, hetgeen zijns inziens een beperking is, omdat je dan alleen naar verwachtingen kijkt die wel/niet zijn uitgekomen. Hij vindt het beter om alleen te kijken naar wat er is, hoe het er uitziet en binnen deze waarneming het conceptidee erachter los te laten. Het project moet meer zijn dan een betekenisvolle slogan. Er is veel gebouwd hier langs de Zaan, maar wat zijn de algemene tendensen in steden? Overal ter wereld vinden in steden veranderingen plaats. De stad was ooit de plek waar productie/arbeid plaats vond, maar hierin vindt een verschuiving plaats. Deze verschuiving is het duidelijkst in de oude havens van Kopenhagen en Genua. De transformatie gaat van arbeidsplek met behoud van de daarbij behorende infrastructuur naar ontspanningsplek. Porto Antico in Genua is omgetoverd tot een soort pretparkachtige omgeving, waar rondom de jachthaven nog wat oude gebouwen staan. Alles wat arbeid was wordt vorm van vermaak, de historische architectuur is een plat stuk decor verworden! Het is totaal geprivatiseerd, alles is bedacht en geregeld binnen de in Boston gestarte zgn. Urban 4 5

4 Entertainment Investigation gedachte. Het voetgangersviaduct is goed geïntegreerd en de herinrichting van de openbare ruimte is heel duidelijk vorm gegeven. In Cherbourg is onlangs een congres over waterfronten gehouden, waar steden als Cork, Southhampton, Lelystad (Batavia-stad), Rotterdam en Harderwijk onder de loep zijn genomen. Grofweg lijken er 3 benaderingswijzen voor de waterfronten in steden: Allereerst is er het beeld wat water zou kunnen zijn, waarbij je niets doet, maar dit kan op gespannen voet staan met welke betekenis dit water eventueel zou moeten zijn. Een andere ontwikkeling is de verstedelijking en woondichtheid rond het water, waardoor je als je appartement niet aan het water ligt, vanaf het land het water niet meer kan zien. Het water wordt grotendeels aan de beleving van de stad onttrokken, dat de stad aan het water ligt is volledig onbelangrijk. De 3e benadering is de zgn. romantische benadering (zoals bv. het Java-eiland in Amsterdam) waarbij de oorspronkelijke bebouwing als een soort ghost aanwezig is in de nieuwe bebouwing. Het positieve aan de ontwikkelingen rondom de Zaan is dat al deze drie aspecten nu nog steeds aanwezig zijn, hetgeen meteen het negatieve is, het gebrek aan visie lijkt namelijk een teken van zwakte. Het unieke van de Zaanoevers is de nog steeds nadrukkelijk aanwezige bestaande industrie. Juist die industrie zou je moeten koesteren om te voorkomen dat de stad niet voor een eenheidsworst doorgaat. Wat Hans Ibelings betreft mogen er binnen 20 jaar nog wat rokende schoorstenen bijkomen. De tweede spreker is Floris Alkemade van het bureau O.M.A. van Rem Koolhaas. Hij wil in zijn lezing een ruimere betekenis aan waterfronten geven. Hoe functioneert een stad? Is er een verlangen naar historie, vermaak en centrumactiviteiten? Zoeken op het web met de worldwide zoekmachine Google, leverde met trefwoord de Zaan slechts 1 resultaat op: beeltenissen van de Zaan in de 17e eeuw. In Los Angeles ontstaat Universal City, een stuk stad waar niemand meer loopt, de trambaan brengt je tussen de studio s door naar het toerisme/pretpark. Deze ontwikkeling is niet Linksboven: de Zaan Links: Javaeiland Amsterdam Boven: plattegrond van het Zollverein-terrein Rechts: Zollverein in Essen bedacht maar gebeurt via een bepaalde logica. In Essen, het voormalige industriegebied in de Ruhrstreek, is de productiefunctie dankzij de sluiting van 2 gigantische kolenmijnen wegens de enorme milieuvervuiling volledig verdwenen. Ondanks deze milieuvervuiling is de natuur daar nog enorm divers. Het gebied van deze kolenmijnen (100 hectare) met daarop de industriële gebouwen uit 1930 zijn echter op de lijst van Zollverein Weltkulturerbe geplaatst, waardoor er de uitdaging bestaat dit gebied een nieuw leven en mogelijkheden te geven. Het Ruhrgebied probeert hiermee grip te krijgen op het vinden van haar identiteit en haar geschiedenis te behouden. Wat is het centrumbeeld van Zaanstad? Waar kies je voor, is het een binnen-/buiten stad? Het concept voor Essen is dat er bescherming voor de historie in het binnengebied heerst, de zgn. walled city, en dat daaromheen nieuwe industrie mag ontstaan. In dit binnengebied worden de 2 grote kolenfabrieken omgebouwd tot een Ruhrmuseum en bezoekerscentrum, waarbij de essentie is dat de oorspronkelijke functie van de gebouwen teruggebracht worden naar deze tijd. Dit geldt ook voor de spoorlijnen, die als belangrijkste aders naar de gebouwen leiden. Tevens komt er een grote ontwerpschool in dit binnengebied. Alles moet in zijn samenhang kunnen functioneren, de oorspronkelijke onderlinge structuur is hierbij belangrijk. In dit opzicht zou goed gekeken moeten worden naar het beeld en de functie van de Zaan in Zaanstad. In tegenstelling tot het Ruhrgebied, waar het inwoneraantal daalt, is Almere een groeistad, hetgeen een geheel andere manier van plannen/aanpak met zich meebrengt. Almere was niet bedoeld als stad, maar als 5 losse dorpen. De grote groei van de stad is niet voorzien, de stad groeit als het ware vanzelf. Het centrum van Almere ligt toevallig rond het water, en bestaat voornamelijk uit huizenblokken, waartussen grote groenstroken liggen en wordt ontsloten door vaste busbanen (als een soort metro), geheel in het concept van de uitstekende bereikbaarheid. Hoe kan je hier een goed centrum maken? De enige oplossing wordt gezien in verdichting. De Nederlanders vinden Almere niks, maar juist in het buitenland is er een gigantische waardering hoe het huisvestingsprobleem rond Amsterdam is/wordt opgelost. Het plan van OMA is om gebruik te maken van een meervoudig maaiveld, waarbij benedenlaags grotere publiekstrekkers (winkels, bioscoop en parkeerplekken) zullen ontstaan, bovenop de woongebouwen, die niet direct aan het water zullen liggen. 6 7

5 Zollverein in Essen Volgens Daan Sanders was de visionaire oorspronkelijke opzet van de gemeente voor de Zaanoevers de opgave dat wonen en werken aan de Zaan samen moesten gaan. Gert de Graaf (projectleider Zaanoevers) legt uit dat de inzet van de Zaanoeverprojecten zich richtte op 4 punten: toegankelijkheid van de Zaan, hoogwaardige woningbouw, aandacht voor cultureel historisch erfgoed en economische aantrekkingskracht. Het publiek constateert dat er bijna alleen woningbouwprojecten zijn gerealiseerd op de plekken waar industrie was. Er zit een verschil tussen filosofie en realiteit, je hebt bijv. geen invloed op de economische ontwikkelingen. De klassieke bedrijvigheid, kan dat nog wel anno 2004? Zowel Hans Ibelings als Floris Alkemade erkennen dat je niet alles kan plannen, maar dat de gemeente wel een visie moet hebben, dat je moet nadenken over welk gereedschap je wel in handen hebt en dat je niet alleen moet afwachten op deze weerbarstige praktijk. Peter van Delft stelt dat je bij stedenbouwkundige ontwikkelingen het programma moet bijstellen aan de algemene ontwikkelingen en de economie. De doelstelling van Zaanstad is in 1999 geactualiseerd. De woonfuncties leveren meer rendement op. Dit is de realiteit van de macht van het geld, in Zaanstad de grote industrieën. In de leeg gekomen bedrijven ontstaan kleine bedrijfjes, deze moeten gefaciliteerd worden. Volgens Jan Schoen is het ontbreken van eigentijdse faciliteiten juist de reden dat de industrie wegtrekt. Hans Ibelings meent dat in algemene doelstellingen iedereen mee kan, gebrek aan spanning (dus aan visie) ontkracht de Zaanoevers. Een eigen leven voor de verschillende disciplines schept leven in de brouwerij. Herman Oomen wil meer cultuur toevoegen aan de Zaangebouwen en pleit voor ontwikkeling van het Verkade gebouw tot culturele instelling (met aandacht voor wonen/industrie) Oude bedrijfspanden moeten worden herbestemd, maar hoe moet dit worden ingevuld? Floris besluit met zijn idee, dat Zaanstad niet zo bijzonder is in haar verlangen haar eigen identiteit en stedelijkheid te zoeken/vinden. Het gebruik van een stad kan je enigszins programmeren, de industrie moet zijn plaats kunnen blijven houden. Aan de Zaan en haar zaanoevers moet een functie gegeven worden, die aan deze identiteit betekenis geeft. Na deze inleidende lezingen volgt er na de pauze een discussie met de zaal. Enkele aanwezigen klagen over de slechte (visuele) bereikbaarheid van de Zaan. Dit lijkt echter voor VenetiÎ geen enkel probleem. Ook de mogelijkheid om een stuk langs de Zaan te fietsen is verdwenen sinds de sluiting van de weg bij Mercurius in Wormer. In Almere is gekozen om te bouwen met een breed open front naar het water, zodat de ruimte terloops beleefd kan worden. Deze accenten zouden in Zaanstad moeten worden gelegd op aantrekkelijke openbare plekken waar dit nog mogelijk is. Al varend over de Zaan ontdek je de schoonheid en belevenis van de Zaan pas echt. Er wordt een pleidooi gehouden voor het aanleggen van een busbootverbinding: Een prima alternatief voor de door opstoppingen en versperringen geteisterde bestaande busverbinding! Ted van Galen rond de avond af met een paar prikkelende vragen/opmerkingen. Zaanstad moet zich concentreren op plekken die strategisch slim zijn en de intensiteit gebruiken van de functionaliteit en de potentie van de ruimtes. Wat vindt men bijvoorbeeld van het sluizencomplex (de staart van Inverdan en het begin van de Zaanoevers)? Wordt deze plek vergeten, welke ontwikkeling staat hier te wachten? Peter van Delft antwoordt dat in het sluizencomplex een aantal leuke dingen kunnen komen. Deze ideeën zijn nog volop in beweging, er kan nog van alles aan worden toegevoegd. Misschien moet daar op een enkele plek fikse hoogbouw komen. En aan de andere kant van de sluis zal binnenkort het filmtheater worden ontwikkeld. Het publiek vindt dit gezeur : er gebeurt helemaal niets! Paul Carree weet echter te melden dat de particuliere ontwikkeling van het Bristolpand in volle gang is: Daar komt een Casino en Horeca en door de draaiing van de ingang naar het sluizencomplex wordt de sluiszijde open voor publiek en breed toegankelijk. Tenslotte houdt Henk Bouman nog een pleidooi voor het rijk geïllustreerde boek De glorie van Zaandam van Pieter Helsloot, waarin duidelijk wordt dat de haven van Zaandam in het verleden veel mooier was dan die van Amsterdam! Graag zou hij meer elementen van dit verleden van Zaanstad terug zien komen. 8 9

6 Sprekers: Klaas Jan Wardenaar van bureau Vista uit Amsterdam Pepijn Godefroy van bureau Landscape for sale uit Amsterdam Discussieleider: Ted van Galen, stedenbouwkundige DESTADINHETLANDSCHAP 12 februari 2004 Linksboven: impressie van Klaas Jan Wardenaar van het Guisveld bij station Wormerveer Links: schema van Pepijn Godefroy: doorbreek de uniformiteit van nieuwe woonwijken. De avond start met de uitreiking van het boekverslag van het vorig seizoen van Babel door discussieleider Ted van Galen aan de subsidiegever Visser & Zn. In Het Centrum van Zaandam, wat nu weer?! wordt verslag gedaan van de beschouwingen, aandachtspunten en aanbevelingen aan de gemeente n.a.v. de 4 lezingen die betrekking hadden op het plan Inverdan. De visioenen van de stad in het landschap worden vanuit de ecologische hoek door Klaas Jan Wardenaar van bureau Vista uit Amsterdam belicht. Dit bureau concentreert zich op de specifieke natuurlijke identiteit en de cultuurhistorische waarde van het gebied. Bureau Vista stelt dat het landschap meer zou kunnen betekenen voor nieuwbouw. De oude structuren van het landschap zijn de laatste jaren door allerlei bouwactiviteiten onherkenbaar geworden.de Nederlandse steden verspreiden zich als losse klonten, de voorwaarden die aan steden gesteld moeten worden is dat zij hun best moeten doen hun eigen identiteit te behouden. Het delta karakter van het getijdengebied rond Rotterdam is dichter naar de stad gehaald. Het duingebied in Den Haag is middels een padenstructuur toegankelijker geworden. De Veenweidegebieden rond Amsterdam verpauperen door het wegtrekken van de boeren. Er wordt strategisch gekeken hoe deze waterrijke graslanden meer betekenis voor de stad kunnen krijgen door de natuur en recreatieve beleving te versterken. Het recreatieplan NoordHollandMiddden is het zgn. groene hart van Noord Holland. Het uitgangspunt van dit plan is dat dit hart bestaat uit : de stad, het recreatiegebied, het landelijk gebied. Inzet is om de kwaliteit van het landschap beleefbaarder te maken. Hiervoor dient een intensieve structuur aangelegd te worden. Het Guisveld heeft de perfecte identiteit voor Zaanstad. Het oorspronkelijke hoogveen is door de waterdruk tot laagveen geworden, waardoor de Zaanstreek nog steeds een dicht netwerk aan watergangen heeft. Het probleem voor het Zaanse veengebied is dat dit langzaam door bodemdaling verdwijnt en dat landbouw economisch niet meer rendabel is. En juist door deze landbouwactiviteiten behield dit landschap zijn unieke en specifieke karakter. Het brakke 10 11

7 veenwater bleek de ultieme woonplaats voor de ontwikkeling van een subspecie : de Noorse Woelmuis. Dit beestje is gelukkig niet echt storingsgevoelig t.o.v. bezoekers. Het Guisveld lijkt een perfecte plek om meer ruimte aan recreatie te kunnen bieden ( stadspark ), maar is op dit moment volledig onbereikbaar. Het Guisveld zou een natuuroase kunnen worden met transparante randen naar de stad. Er zouden in deze randen voorzieningen (fietspaden/ boten/bruggetjes) moeten komen om dit meer te ontsluiten, zodat het Guisveld als stadspark betekenis gaat krijgen voor de belevenis. Schema 1 Schema 2 Pepijn Godefroy van het bureau Landscape for sale (eveneens uit Amsterdam) heeft veel onderzoek gedaan naar de natuurlijke groeivorm van dorpen binnen het landschap. Hij stelt dat vrijwel al het landschap in Nederland juist zijn kenmerkende waarden heeft verkregen door de (bouw-) activiteiten van de mens. Het gebouwde bepaalt juist grotendeels de identiteit van dit landschap! Elke zonering heeft hierin zijn eigen ritme en repetitie. De strategie van het bouwen van dichte woonwijken, om zgn. het groene landschap te behouden en hierin niets te bouwen, is een totaal verkeerde opoffering: deze ontwikkeling voegt niets toe aan het landschap en is ook nog eens overbodig.de overheid hanteert geen constructief beleid, maar een restrictief beleid. Door dit strakke keurslijf kunnen stedenbouwers en landschapsarchitecten geen identiteit meer geven aan de maatschappij: er ontstaat slechts een uniformiteit van Links: schema 1: Zijpe, zoals de polder nu is. Schema 2: toekomstvisie van Landscape for sale. Geheel boven: Natuurcompensatie van Pepijn Godefroy, daaronder een behaarde puistenkop. nieuwe woonwijken die worden gecompenseerd met een opleukoffensief van groene plannen.de Nieuwe Kaart van Nederland toont een somber toekomstbeeld, een soort stalenkaart van rode en groene vlekjes wier kenmerkendste overeenkomst vormwillekeur en middelmatigheid lijkt te zijn. Het Nederlandse landschap : een behaarde puistenkop. Je kunt Nederland echter op een heel andere manier in kaart brengen, waarbij de bestaande bebouwde structuur d.m.v. korrels en typografie topografisch in kaart gebracht kan worden. Door in het landelijk gebied een verdubbeling toe te staan van deze bestaande structuur, kunnen er nog zo n woningen worden gebouwd. De overheid zou de ruimtelijke samenhang moeten bepalen, met duidelijke richtlijnen van de schaal en nuance. Binnen dit raster kunnen de projectontwikkelaars de gewenste bebouwing gaan vormgeven. De welstand toetst de plannen dan op de toegestane grootte en gebiedstypologie. Hiermee wordt de identiteit van het landschap behouden, terwijl iedereen meer keuzes en vrijheid heeft te komen tot het soort bebouwing dat hij/zij wenst. Discussie met de zaal. Structuur Nico van der Laan meent dat de voorgestelde versterking van de structuren ook in Assendelft plaats had moeten vinden. Nu wordt er gedacht en gebouwd in puisten. Hans Valk meent dat Vreeman gezegd heeft, dat de stad steeds stadser moest worden en de dorpen (Westzaan) steeds dorpser. Een verdichting van de Westzaanse structuur vind hij niet nodig, blijf alsjeblieft van de dorpjes af. Piet van Nugteren stelt dat Pepijn een mooi verhaal heeft, maar hoe denkt hij aan de praktische invulling voor Noord-Holland? Juist ogenschijnlijk kleinschalige bouwwerken kunnen heel veel schade aanrichten voor het beleven van het landschap. Pepijn blijft bij zijn standpunt, dat de overheid de randvoorwaarden aan vorm en capaciteit op grote gedetailleerde schaal aan moet geven ; dit beleid bepaalt binnen welk kader plannen moeten worden getoetst. Als dit zou gebeuren zouden relatief kleine maar wezensvreemde bouwwerken in een bepaalde omgeving niet op die plek gebouwd kunnen worden. Op dit moment zijn er al gemeentes die rekening houden met deze ideeën en gebruik maken van de rasters en daarmee de zeef wat waar qua bebouwing mogelijk is. De reeds gebouwde nieuwe uitbreidingswijken (de nieuwbouwpuiste ) zullen niet worden getypoliseerd: Zij worden totaal genegeerd, omdat deze in het geheel niet bijdragen aan de identiteit van het landschap

8 Altijd zijn er vragen over de bereikbaarheid, benodigde winkelcentra en infrastructuur als er niet geconcentreerd gebouwd wordt. Ook lijkt men geen grip te hebben op de mobiliteit van het woon-/werkverkeer, deze stroom is dan ook slechts 20% van de verkeersbeweging Bij een natuurlijke groei van 1% per jaar krijg je een ontvlechting van voorzieningen. Het is een illusie dat de actieradius van een mens binnen de 3,5 km ligt en dat alle voorzieningen binnen deze afstand bereikbaar moeten zijn. Hans Valk plaatst vraagtekens bij een verdichting van het slingerlint zoals de Assendelver Zeedijk. Kan het landschap dat verdragen? De aanzet van de korrels langs die lijn zijn zijns inziens uitgeëvolueerd. Ook Dick Jonker moet hier niet aan denken. Had van Saendelft maar een stad gemaakt.! Natuur Hoe kan je het waardevolle natuurgebied wat het Guisveld is, behouden en toch bereikbaar maken? Klaas Jan heeft een schematische doorsnede gemaakt van het Guisveld en pleit voor het verzachten van de rand aan de kant van Rooswijk. Deze zou dan ook recreatief opengesteld kunnen worden. Hetzelfde geldt voor de situatie bij het station Wormerveer. Het hart van het Guisveld moet wel ontoegankelijk blijven. Als er in het landelijk gebied op karakteristieke wijze wordt gebouwd, voegt dit iets toe aan het landschap. Dick Jonker (KMZ) bepleit een toegankelijkheid van het Guisveld met behoud van de identiteit, grotendeels via het water, ook middels voetpaden en fietspaden langs de rand van het veld. In het hart van het Guisveld zou een educatief centrum voor scholen en toeristen geplaatst kunnen worden. De natuurwaarden van het Guisveld zouden versterkt moeten worden. Weet iemand hoe star de Europese Habitatrichtlijnen zijn, mag er nog iets gebeuren in het Guisveld?? Hoe komen we aan deze status? Marjan van Keulen van de provincie NH legt uit dat de provincie dit bij de EU heeft aangevraagd. Deze aanvraag is in 2003 gehonoreerd. Omdat het Guisveld het kerngebied is van de Habitatrichtlijn, is bebouwing in het Guisveld in principe uitgesloten. Pepijn vult aan, dat hij van plannen heeft gehoord om gestapelde voetbalvelden te bouwen, dit om ruimte te besparen. Hij vraagt zich af of dit wel goed is: dan lopen de kinderen nog niet in de zon buiten te spelen en wie de grenzen bepaalt voor wat goed is. Eric van Gerven (SBB) is een van de beheerders van het Guisveld. SBB is langzamerhand in zijn beheer veranderd, in de tijd dat het Purmerbos werd aangelegd mocht nog geen boompje in de rij van aanplant afwijken. Tegenwoordig is er gelukkig meer speelsheid en heeft men ontdekt dat juist de natuur hierdoor verrijkt is. Zoals de Grutto de koning van het grasland is, met naast hem een rijke scharkering aan andere diersoorten, zo is de Noorse Woelmuis de koning van het brakke veenweidegebied! Hiernaast leven in vrede andere bijzondere diersoorten en broeden er bijvoorbeeld maar liefst 9 roerdompparen in dit veld! Aan de randen van het veld staan bij de huizen voedertafeltjes, waar niet alleen de gewone mezen gebruik van maken, maar ook het baardmannetje en zelfs de blauwborst Het Guisveld Identiteit De heer van Velzen benadrukt dat de identiteit van het Zaanse gebied een slagenlandschap is. De waarde van dit gebied gaat achteruit door de dictatuur van de stedenbouw en de verpaupering doordat de boeren weg zijn gegaan. Hij gunt beider bureau s een opdracht tot studie naar de toekomst van dit gebied. KJW meent dat de bebouwing van b.v. Rooswijk qua richting wel met dit slagenlandschap heeft rekening gehouden, maar dat andere kenmerken (wel de lusten, niet de lasten) niet zijn doorgevoerd. Bij enige herstructurering zou misschien nog iets op te knappen zijn. Is het zuidelijk deel van Zaanstad niet de vinger van Amsterdam, bepaalt Amsterdam de identiteit van dit gebied niet? Nee, Volgens Pepijn heeft deze kant van Zaanstad toch echt zijn eigen typologie, je zou Amsterdam ook kunnen definiëren als de lob van Zaanstad. Het Noordzeekanaalgebied aan Zaanse zijde is veronachtzaamd, er zou meer sturing en kracht gegeven moeten worden en een deel zou ontwikkeld kunnen worden als de IJ-oevers, maar wel met een andere korrel en een eigen identiteit. Pepijn ziet een mogelijke ontwikkeling in het multiculturele meeliften van natuur in combinatie met reservaat, spel enz. Ted van Galen bedankt de aanwezigen voor hun bijdragen in de interessante discussies.

9 DESTADSWANDELINGEN 19 maart en 22 juni 2004 Babel heeft op 19 maart een tocht langs creatieve ondernemers, met als thema: waar bevinden zich de creatieve broedplaatsen van Zaanstad? en op 22 juni 2004 een architectonische rondwandeling georganiseerd voor betrokkenen bij Zaanstad Creative City, met als thema: Zaanstad als stedelijk bouwwerk. Waar bevinden zich de creatieve broedplaatsen van Zaanstad? Deze tocht had ten doel om te onderzoeken waar in de Zaanstreek creatieve initiatoren te vinden zijn, die een rol kunnen spelen bij de verwerkelijking van een andere, meer faciliterende bestuurlijke benaderingvan de gemeente. Een inventarisatie van welke creatieve ondernemers, kunstenaars, architecten, ontwerpers ingeschaleld kunnen worden om initiatieven te ontplooien bij de ontwikkeling van de stad. De dag werd besloten met een discussie tussen Zaanse creatieven in café Sman in Wormerveer. Gids Jan Schoen Zaanstad als stedelijk bouwwerk. In deze rondwandeling is ingegaan op het unieke van Zaanstad als verzameling van dorpen langs de Zaan. De zoektocht is de vraag waarom Zaanstad zo lelijk en zo mooi is: waarin wordt zij door mensen verguisd als meest Belgische stad van Nederland of zelfs vergeleken met Beiroet, maar heeft de stad toch zo n grote aantrekkingskracht? De stad wordt niet begrepen in dat wat het is. Het moet iets anders worden, maar verliest het dan niet juist dat wat uniek is? Babel bedankt Martin IJskes en Leo Dekker voor het beschikbaar stellen van de boot en hun medewerking op 22 juni. Als vertrekpunt is het idyllische Gortershoek in Zaandijk genomen, de beeldentuin met een prieel, waar de tijd vertraagd. Daarna is de Zaan al varend ervaren : de rivier met zijn fabriekslandschap in groot contrast met zijn omgeving. In Zaandam besluit de groep met een rondwandeling, waarin het unieke van de padenstructuur bekeken wordt met al zijn temporele verschillen. Gids Paul Carree De twee door Babel georganiseerde tochten waren onderdeel van de voorbereiding op de Creatieve werkplaats voor Creative City, in opdracht van gemeente Zaanstad gehouden op 14 en 15 november op het Hembrugterrein

10 Sprekers: Remco Reijke, stedenbouwkundige Ad Bogerman van SeARCH Luc Veneman, vertegenwoordigt de monumentencommissie gemeente Zaanstad. Arno van der Mark, cultural planoloog van bureau DRFTWD Patrick van Riel, beheerder Hembrugterrein, vastgoeddeskundige van dienst Domeinen Discussieleider: Piet Bakker, van Communicatiewetenschappen Universiteit van Amsterdam DESTADINDELUCHT 29 juni 2004 Beelden van het Hembrugterrein Opening door de gespreksleider van deze avond, Piet Bakker Het gebied van het Hembrugterrein is lang ontoegankelijk geweest. Ondanks dat je hier in de buurt woonde en bijvoorbeeld als kind hier met je opa in de buurt rondstruinde, was dit een gebied waar je niet in kwam vanwege het ontploffingsgevaar. Het was een spannend terrein, vol met geheimen, verborgen voor de Zaankanters. De productie van munitie en wapens in opdracht van de overheid door Eurometaal is in 2001 stopgezet. Het 44 hectare grote terrein met zijn monumentale gebouwen is eigendom van de Dienst Domeinen, deze wil het terrein zo snel mogelijk verkopen aan diegene die hier het meeste geld voor biedt. Wordt dit de provincie, de gemeente of een projectontwikkelaar? Welke mogelijkheden en kansen bieden dit gebied? Wie gaat hierin investeren? Welke visioenen liggen hier voor Zaanstad? En, wie gaat dit organiseren? Remco Reijke, stedenbouwkundige en, in opdracht van de gemeente Zaanstad, nauw betrokken bij de potentiële planontwikkeling van dit gebied, begint de avond. De locatie van het Hembrugterrein was nauw verbonden aan het feit, dat het terrein geografisch centraal ligt t.o.v. de verdedigingslinie rond Amsterdam, de zgn. stelling van Amsterdam. Vanuit dit middelpunt kon men vrij eenvoudig de zaken bevoorraden. Het terrein dankt zijn naam aan de Hembrug, de spoorbrug die in 1984, door de komst van de spoortunnel gesloopt is Op het terrein staat een bonte mengelmoes van verschillende gebouwen, die in globaal 6 bouwperioden tussen 1850 en 1960 gebouwd zijn. De architectuur is in de loop der jaren veranderd, minder geworden. Welke gebouwen dienen monumentale bescherming? Je kan natuurlijk het hele gebied (en daarmee alle bebouwing) op de lijst van te beschermen rijksmonumenten plaatsen (hiervoor ligt inmiddels een aanvraag). Ook het op het terrein aangelegde kleibos is qua grootte vrij bijzonder in deze omgeving. De potentiële herontwikkeling/bestemming van het terrein stuit op vele milieutechnische problemen, er zijn bijv. grenzen aan de mogelijkheid tot woningbouw door de nabijheid van het westelijk havengebied van Amsterdam. De theoretische mogelijkheid van de komst van een nieuw gevangeniscomplex kan een nieuwe invulling en nieuwe impulsen geven voor de herbestemming van het terrein

11 De fascinatie/interesse van het terrein ligt in de volgende kenmerken : mysterieus ( wat is er?) historisch (welke geschiedenis zit achter dit terrein?) monumentale gebouwen de structuur van het gebied (=helder) de strategische ligging Opvallend voor dit braakliggende gebied is eigenlijk de binnenstedelijke ligging van deze locatie : Dit is een ongekende kans voor de gemeente Zaanstad! Maar maakt de onbekendheid van het gebied onbemind? Remco Reijke lanceert 3 stellingen voor de ontwikkeling van het Hembrugterrein: 1. Maak géén stedenbouwkundig plan voor dit gebied - streef wel naar een strategie en maak een visie 2. Alleen een geleidelijke ontwikkeling kan succesvol zijn. 3. Geef ruimte aan pioniers - de basiskwaliteiten zitten al in het gebied - laat deze zichzelf ontwikkelen en zijn openheid openbaren. Daarna het woord aan Ad Bogerman van SeARCH SeARCH richt zich op hergebruik van grote gebieden, het bureau wil het publiek prikkelen door voorbeelden te geven van verschillende door hen ontwikkelde herbestemmingsprojecten, geïllustreerd met foto-materiaal. Trefwoord voor deze gang van zaken is Re-Use. M.b.t. het Hembrugterrein hecht SeARCH waarde aan de openbare ruimte, pleinen, lanen, deze moeten zichtbaar gemaakt worden. Aandacht voor de ruimtes tussen de gebouwen, inpassing van de waardevolle elementen in verschillende dichtheden. Discussie Voor de discussie zijn de volgende deskundigen extra in een panel uitgenodigd : 1. Luc Veneman, vertegenwoordigt de monumentencommissie gemeente Zaanstad. Het Hembrugterrein herbergt nu circa 12 monumenten. 2. Arno van der Mark, cultural planoloog van bureau DRFTWD, pleitbezorger om het gebied aan de toekomstige gebruiker te geven en niet alleen naar steen en staal te kijken. 3. Patrick van Riel, beheerder van het Hembrugterrein, vastgoeddeskundige en vertegenwoordiger van de eigenaar (dienst Domeinen) De volgende onderwerpen kwamen deze avond ter sprake : 1. Beeld- en Planvorming Henk Kroese bepleit een geleidelijke ontwikkeling! Arno van der Mark pleit voor het ontwikkelen van een visie vanuit de gemeente om vooruit te kijken, projecteer je eigen (=gemeente) ideeën op dit terrein en maak scenario s voor het publiek. Remco Reijke denkt dat planvorming over het terrein moeilijk ligt, omdat het eigendom is van de Staat, op grondgebied van Zaanstad ligt, de provincie industriële belangen heeft en de gemeente Amsterdam interesse voor dit gebied. Maar, als we nu niets doen, dan raakt het terrein nog meer in verval en is e.e.a. voorgoed verloren. De vraag is echter, wie het initiatief moet nemen voor de planvorming? Ad Beelden van het Hembrugterrein Bogerman meent dat ieder vanuit zijn eigen positie een claim legt op het terrein. Door samenwerking van alle partijen, zou dit met elkaar moeten gebeuren. De ontwikkeling van het Westergasfabriekterrein was in dit opzicht eenvoudiger, omdat er maar 1 partij was, nl. de gemeente Amsterdam. Op dit moment is er een overleg middels een stuurgroep met de publieke belanghebbenden, deze proberen met elkaar tot planvorming te komen. Naar private samenwerking is nog niet gekeken/gezocht. 2. Gevangenis De bestemming gevangenis (waarmee de invulling van 20 tot 25% van het terrein bepaald wordt) moet opengebroken worden volgens Wim van Velzen. Remco Reijke vult aan, dat destijds de gemeente besloten heeft dat er ruimte beschikbaar moest zijn voor de gevangenis. De Vijfhoek is door de burgers afgewezen, dus de keuze voor het Hembrugterrein lag voor de hand. Hij adviseert de gemeente af te zien van de bouw van de gevangenis, omdat dit de toekomstige waarde van het gebied voor de stad zal beperken. Ad Bogerman meent ook dat de komst van de gevangenis voor dit gebied een te grootschalige ingreep is voor de potentie van het terrein. 3. Milieuproblematiek Saskia Hille vraagt zich af in hoeverre de ernstige milieu- en geluidsproblematiek consequenties heeft voor de plannen van het Hembrugterrein. Patrick van Riel denkt dat in milieutechnische zin voor dit terrein geen grote verschillen zijn met b.v. Amsterdam-Noord, er liggen zware metalen, pakverbindingen en er is mobiele verontreiniging. De vraag is wat de uitgangspunten voor het terrein zijn, pas dan kan je de gevolgen voor de bouwplannen m.b.t. dit aspect aanschouwen. 4. Vrije ontwikkeling Volgens Jan Schoen moet de gemeente zich er niet mee bemoeien. In Duitsland lukt het wel om zwaar verontreinigde terreinen te saneren en het gebied met behoud van waardevolle gebouwen een nieuwe ontwikkeling te geven.volgens Luc Veneman is dit m.b.v. ontwikkelaars ook goed gelukt in b.v. Den Helder (Cape Holland) of Amsterdam (Westergasfabriek). Misschien moet er een prijsvraag worden uitgeschreven hoe dit unieke terrein behouden kan blijven? 20 21

12 Het succes in Duitsland van het Zollgebied is volgens Remco Reijke ook te danken aan het feit dat hiervoor geen plan was, het kon zich juist daardoor zelf ontwikkelen. Hij meent dat het op dit moment beter is planvormige druk buiten de deur te houden, alleen zo ontstaat er ruimte voor pioniers. De tijd zal dan duidelijk maken, wat behouden moet blijven en wat weg kan, neem de tijd om dit te ontdekken. Pas hierna zal het terrein zijn toegankelijkheid kunnen krijgen. Marjoke Staal (Tengel) vindt dat in dit voortraject ruimte geboden moet worden aan mensen met een hoog gehalte aan cultuur en kunstzinnigheid. Geef het initiatief als broedplaats aan beeldend kunstenaars, de kunsten, organisaties zoals Hollandia, dit zijn de mensen die mogelijkheden zien. Het zou een slechte zaak zijn dat het terrein aan het grote geld wordt verkwanseld. Het terrein biedt nu mogelijkheden voor het organiseren van creatieve manifestaties. Een ontwikkeling zoals in de Westergasfabriek, ook dit terrein was lang in gebruik door culturele en kunstzinnige mensen en organisaties. 5. Woningen en huidige bewoners Patrick van Riel zegt dat de bewoners niet voor onverwachte verrassingen komen te staan en dat alles via gebruikelijke officiële publicaties plaats vindt. Remco Reijke meent dat het goed zou zijn om de bestaande bebouwing zo lang mogelijk te behouden. Beelden van het Hembrugterrein 6. Visioenen Paul Carree vertelt dat Babel dit initiatief voor de discussie over het Hembrugterrein heeft genomen omdat het een boeiende potentie heeft, waar visionair veel mogelijkheden kunnen liggen, los van de uiteindelijke kansen en problemen voor de bestaande gebouwen en verontreiniging en de claim voor de bouw van een gevangenis. Door de ligging van het gebied aan het Noordzeekanaal, in het verlengde van de Noordelijke IJ-oevers zijn er kansen dit gebied in een groter perspectief te zien, misschien liggen hier b.v. mogelijkheden om er een landelijke publiekstrekker a la Guggenheim te creëren en/of een openluchtmuseum van de historie die hier ligt, zoals een Houthavenmuseum. Met deze bredere blik kunnen misschien hele andere dingen mogelijk zijn voor dit terrein. Zelfs een pretpark behoort tot de mogelijkheden, als er functie/dekking is, dan zal de milieuproblematiek worden opgelost. De ligging van het gebied heeft alles in zich voor een regionale functie: Op een steenworp van Amsterdam en aan de andere kant de Noordzee. De truc zit hem in wie wat kan bedenken, welke grootse regionale visionaire draagkrachtige functies zijn er in potentie mogelijk? Ron Kiburg signaleert dat de gemeente op dit moment twee grote megaprojecten voor zich heeft liggen. Het Hembrugterrein en plan Inverdan. Waarom kijkt zij niet naar beiden tegelijk. Aan de overkant van het Hembrugterrein vinden grote ontwikkelingen plaats, waarom het winkelgebied niet verplaatsen naar het Hembrugterrein? Dan kunnen er op de plek van Inverdan woningen gecreëerd worden. Onder dankzegging van het beschikbaar stellen van de Dienst Domeinen voor deze locatie, besluit Piet Bakker de discussieavond

13 Sprekers: Johan Anrys, van architectenbureau 51N4E space producers uit Brussel. Ron Brizee, ambtenaar gemeente Zaanstad Discussieleider: Ted van Galen, stedenbouwkundige HOECREATIEFISZAANSTAD? 15 december 2004 PROLOOG VAN: DE WERELD VERANDERT, DUS ZAANSTAD OOK! Paul Carree opent deze avond, de proloog van het thema Veranderingen, die mede mogelijk is gemaakt door een financiële bijdrage van de gemeente Zaanstad. In 2005 zullen nog 3 bijeenkomsten worden georganiseerd met dit hoofdthema en wel over mobiliteit, herstructurering Poelenburg en een actueel onderwerp. Naar aanleiding van de gemeentelijke activiteiten m.b.t. Creative City heeft Babel besloten het initiatief van de gemeente om te zoeken naar o.a. nieuwe impulsen en mogelijkheden voor het gebruik van monumentale fabriekspanden als creatieve werkplaatsen ook onder de aandacht te brengen bij de Zaankanters zelf. Allereerst legt Ron Brizee uit wat de gemeente voor activiteiten heeft ondernomen met betrekking tot Creative City. Boven: Verkadetoren Geheel links: Creative City workshop op het Hembrugterrein. Links: Detail Jedelooschool Links onder: Maquette van het Lamot complex Rechts: verbouw brouwerij Lamot in Mechelen (B) Zaanstad is van oudsher een industriegebied, die zorgde voor veel werkgelegenheid. Door veranderende productieprocessen en economische kosten, is een groot deel van deze industrie vertrokken. Zaanstad is onder leiding van Ruud Vreeman begonnen met het onderzoeken of er kansen en mogelijkheden zijn voor een creatieve industrie met als belangrijkste speerpunt, dat dit moet resulteren in een economische structuurversterking. De werkgelegenheid in Zaanstad is sinds 1980 gehalveerd. De overstap van een productieve naar een dienstverlenende sector is nog niet volledig gemaakt. Het opleidingsniveau van de gemiddelde Zaankanter is relatief laag. Er moet meer diversificatie komen, zodat deze monocultuur doorbroken kan worden. Hoger onderwijs en meer werkgelegenheid zullen gevolgen hebben voor de Horeca en winkels. Volgens een Amerikaans onderzoeker, Richard Florida, is creativiteit de nieuwe motor van de (Westerse) economische ontwikkelingen. In 2003 is Zaanstad begonnen met onderzoek naar de creatieve krachten en kansen binnen Zaanstad, allereerst door discussies en gesprekken met de reeds gevestigde Zaanse creatievellingen en ambtenaren te organiseren. In het hele jaar zijn er op diverse locaties en met verschillende mensen sessies gehouden om de creativiteit, kansen en mogelijkheden nog verder in kaart te brengen. Begin november 2004 is 24 25

14 dit onderzoek middels een tweedaagse workshop de creatieve werkplaats afgerond en zijn de resultaten gepresenteerd in boekvorm. Hierin staan de 12 kansen voor Zaanstad omschreven en worden 25 kansrijke plekken aangegeven. Na deze inleiding wordt het woord gegeven aan Johan Anrys, van bureau 51N4E space producers uit Brussel. Dit bureau heeft onlangs de Maaskantprijs gewonnen. Hij vertelt ons over hun ervaringen in België voor hergebruik en revitalisering van gebouwen Linksboven:artist impressie van dubbelcafé Double in Brussel Links: verbouwing brouwerij Lamot. Rechtsboven: ontwerp van 51N4E voor straattegels in Antwerpen. Johan Anrys meent dat de Zaanse thematiek erg interessant is en ziet wel overeenkomsten met het Lamot project in Mechelen. Het complexe historische bewustzijn wordt wellicht wat overdreven en sluit misschien beter aan bij de ontwikkelingen op stedelijk niveau. 51N4E is een architectenbureau met verschillende disciplines. In België staan b.v. veel historische vierkanthoeves leeg, omdat de werkgelegenheid voor de boeren is afgenomen. Voor het bewoonbaar (en betaalbaar) maken naar de huidige maatstaven, kunnen verbouwingen plaatsvinden die zich b.v. beperken tot alleen de noodzakelijke ruimtes. Zo is bijvoorbeeld middels een marmeren schuifwand een keukenruimte gecreëerd en de rest van de schuur buiten zicht en restauratie gebleven. Belangrijk is te kiezen wat behouden moet blijven en wat overbodig (en dus zelfs gesloopt ) kan worden. Net even buiten het centrum van Tienen is zo een historisch heerenhuis, kazerne / manege omgevormd tot cultureel centrum. Van de verlaten terreinen is een overstap/wandelgebied richting centrum gekomen met naar binnen toe een mix van woonfuncties, winkels en commerciële bedrijven. In Antwerpen langs de Leie (bestaande uit een 6 km. Lange binnenring) heeft 51N4E een speciale stoeptegel ontworpen, die een soortgelijk visueel effect geeft van schaduwen van bladeren van de historisch rijkelijk aanwezige bomen. De tegel is een succes en wordt toevallig langzamerhand het symbool van Antwerpen. Een museum is een publieke ruimte. In het Groeninge Museum te Brugge heeft het bureau middels gebruik te maken van het bestaande licht, het toevoegen van tapijten, het inbrengen van meubels en meer kleurgebruik deze functie weer terug gegeven aan de mensen. Het vormgeven is vaak een onbewust resultaat van verschillende processen: Achter de historische (beschermde) gevels aan het martelarenplein in Brussels moest een cafe komen voor de parlementsleden. Bestaande panden omvatten een beperking, waarin de uitdaging zit. Programma s van eisen zijn vaak tegenstrijdig. Zo ontstond het concept van dubbelcafé Double. In de Vinex wijk Leidsche Rijn werden bij Hoge Woerd sporen gevonden van een Romeinse nederzetting : Deze nieuwbouwwijk - met nog geen enkele historie - had een enorme drang dit historisch bewustzijn vast te houden (maar, als je het opgraaft is het weg) en heeft door middel van het plaatsen van een uitkijktoren nu zicht op deze geschiedenis. Ook Mechelen is, net als Zaandam, een stad met een oud industrieel verleden. Aan de Dijle naast het centrum van Mechelen stond al jaren de nog uit de 19 e eeuw stammende bierbrouwerij Lamot leeg

15 Reeds 70% van dit gebouw was al gesloopt, totdat de gemeente het oudste gedeelte van de brouwerij opkocht. De bierbrouwerij staat in uit het oude, niet meer actieve deel van de stad, vlak bij het centrum. Allerlei plannen en speculaties passeerden de revue voor hergebruik van het pand. Na een haalbaarheidsonderzoek en het in kaart brengen van de culturele initiatieven en plekken is gezocht naar de kansen voor Lamot tot een centrum voor erfgoedproductie Omdat het binnenstedelijk interessante Mechelen tussen Antwerpen en Brussel ligt is ook gekeken of Lamot als een congrescentrum zou kunnen renderen. Het cultureel centrum zou voor verschillende doelgroepen een aantrekkingskracht moeten bevatten : een publieke functie voor de Mechelaar zelf, een rol in het historische bewustzijn voor de Vlaming en een aangename plek voor de congresganger. Deze moeilijke opdracht bracht 51N4E ertoe het gebouw in drieën te snijden, waarbij op de begane grond activiteiten voor dagelijks gebruik plaats gaan vinden, daarboven een transparante geconcentreerde publieke ruimte voor presentaties en tentoonstellingen e.d. te situeren en op de 2 e verdieping de gesloten activiteiten te laten plaatsvinden. Er is hierbij gekeken naar praktisch hergebruik van het bestaande gebouw. Tevens moesten de culturele ruimtes en het congres bereid zijn 100% ten dienste van elkaar te kunnen staan. Ondanks alle tegenstrijdige belangen is het hen gelukt het historische karakter van het gebouw te behouden en er als een geheel te laten uitzien. Na deze inleidende lezingen volgt er na de pauze een discussie met de zaal. Na de inleidende woorden van Ron Brizee, die in het kort het beleid en de ambities van Zaanstad heeft uitgelegd en de lezing van Johan Anrys met creatieve voorbeelden van historisch piepkleine opgaven tot het grote Lamotproject, is het aan de zaal te komen tot het opnieuw formuleren van de basisgedachtes, voorstellen en oplossingen voor Zaanstad. Namens de Rietveldbewoners van het gekraakte fabriekscomplex van Brokking spreekt Nami zijn gedachten uit over een andere benadering van ontwikkelingen. In plaats van de kunst of cultuur als eindproduct richten zij zich meer op het proces als vorm. Paul Carree begrijpt wel dat je als (aankomend) kunstenaar gebouwen in gebruik neemt, maar dat de rol van b.v. een architect is om passende functies in het gebouw te bedenken. Hans Eliens vraagt hoe het proces in Mechelen is gegaan. Was er eerst een haalbaarheidsonderzoek..? Johan vertelt dat er eerst een architecturaal onderzoek met betrekking tot de functies heeft plaatsgevonden, waarbij werd uitgegaan dat de kosten en opbrengsten van de mix van cultuur en commercie in evenwicht zouden zijn: Na de verbouw moet de exploitatie zichzelf kunnen bedruipen. Dit plan is in Lamot rondgekomen. Wel worden de kosten van de verbouw volledig voor rekening genomen door de gemeente. In de Adelaar in Wormerveer worden binnenkort bedrijfsruimtes variërend in grootte van 75 tot 800 m2 voor verhuur opgeleverd. Linette Pielkenrood van de Aanzet BV legt uit dat dit tot stand heeft kunnen komen door investeringen van 5 vermogende particulieren en subsidies van de provincie en gemeente. Jan Zijlstra, architect van de verbouw, legt het gebouw uit. Er komen allerlei soorten bedrijfsfuncties in. Woningbouw is niet mogelijk, doordat de Adelaar aan/naast het Croklaan complex ligt. Ida van der Lee, beeldend kunstenares, is enthousiast over de richting die Zaanstad in wil. De perspectieven van Zaanstad veranderen, de stad Verbouwing brouwerij Lamot. wordt een geheel. Het tijdelijk gebruik van het TPG-gebouw in Amsterdam met trappen als galerijen en het gebouw als sokkel is een cadeau voor de bewoners en gebruikers. Door de openheid biedt deze plek een prachtig zicht op de stad. Wikje van Ritbergen van Ver. Zaans Erfgoed en lid van de monumentencommissie erkent de tweestrijd binnen de monumentenzorg van historische gebouwen. Het is moeilijk een nieuwe functie aan een dergelijk gebouw te geven. Vaak wordt door hen alleen gekeken naar het behoud van de monumentale waarden, waardoor er soms grote beperkingen voor rendabel hergebruik ontstaan. Waar ligt de grens in België ten behoeve van de bruikbaarheid? Wat moet wel en wat hoeft niet behouden te blijven? Welk historisch bewustzijn is belangrijk? Welke selectie vindt er plaats? Volgens Johan Anrys worden er in Belgie pragmatische keuzes gemaakt, als beiden belangen even zwaar wegen, krijg je vlees noch vis en heeft niemand er wat aan. Het historisch bewustzijn is pas vanaf de 19 e eeuw een probleem, het zou wat eenvoudiger zijn als dit aspect niet zo zwaar zou wegen. Het nu is een samengaan van het heden en het verleden, een continuüm. Het is onjuist alleen uit te gaan van het bewaren van gebouwen. In Detroit verliezen heel veel gebouwen de laatste jaren hun bestaansrecht. Deze terreinen worden langzaam aan het land teruggegeven. De evolutie streeft noodzakelijkerwijs naar meer en beter. Het paradigma is dat uitsterven/verdwijnen soms positiever is. Ted van Galen vraagt welke rol de gemeente kan spelen in de ruimtelijke kant van gebouwen, zijn er strategieën, welke inspiratie leeft er, wat is hierin het gedachtegoed? Gert de Graaf (projectleider Zaanoevers) meent dat dit erg afhankelijk is van het gebouw. De herbestemming van de Adelaar is een particulier initiatief, mede mogelijk door diverse subsidies. Bij het project in de Zwaardenmaker ging de ontwikkelaar nadrukkelijk voor het behoud van het pand. Dit is financieel mogelijk door woonbestemming. De eigenaar van Verkade is zich bewust van 28 29

16 de historische waarde van het complex. Zij kijkt samen met de gemeente wat er in het pand mogelijk is. Men is redelijk optimistisch voor het behoud van de historische waarden en het geven van een nieuwe functie. De gemeente is beperkt in zijn rol, zij kan eigenlijk alleen sturen in regelingen en wetgeving. De financiële steun is minimaal, zij probeert wel te participeren in het zoeken naar nieuwe functies en creatieve processen. Frenk van Heeswijk (Kunsthuis) meent dat er een lafheid in Zaanstad heerst. In Zaandam richt de gemeente zich alleen op het economische rendement. Deze mentaliteit moet veranderen, er moet ook gekozen worden voor de al aanwezige creativiteit. De eigenzinnigheid van de stad wordt dan misschien herkent. Waarom kan zoiets in Mechelen wel plaatsvinden? Hans Eliens is het niet eens met Frenk, zijn gevoel komt voort uit het verleden. Er gebeurt op dit moment veel op cultuurgebied. Wel moeten we waken voor een vervolg op de initiatieven Ron Brizee weet dat er in de Slachthuisbuurt van alles gaande is. De stadswandelingen in het kader van de Creatieve Stad hadden als doel zicht te krijgen op waar de creatieve ontwikkelingen reeds plaatsvonden, het is soms jammer dat een buurt moet verdwijnen. Misschien dat het Zaans Museum meer aandacht moet geven aan de Zaanse creatievellingen? Paul Carree benadrukt dat de kansen in Zaanstad moeizaam zijn, de bewustwording van de waarde van creatieve ontwikkelingen komt langzaam op gang. Ruud Vreeman heeft ooit gezegd dat Zaanstad de meest Belgische stad is, als Zaanstad in de voetsporen van Mechelen kan komen, zou dat een goede zaak zijn. Bij de Zaankanters ontstaat nu langzaam liefde voor de stad. Bij de herbestemming van Verkade wordt ook gedacht aan grote publieksruimtes op de begane grond. Uiteraard zijn algemene functies wel nodig. De Jedelooschool in Zaandam, monument volgens de monumentencommissie: is er voldoende lef en creativiteit om het te verbouwen en een nieuwe bestemming te geven? Johan Anrys meent dat de zaal het Lamotproject niet al te zeer moet romantiseren. Er zijn daar ook twee belangengroepen, cultuur en commercie. Deze twee ogenschijnlijk tegengestelde belangen moesten elkaar tegemoet komen. Beiden moesten schipperen en van de culturele tak werd ook gevraagd commercieel mee te denken. De praktijk moet gaan uitwijzen of deze opzet zal gaan slagen Jan Schoen vindt het mooie van het Lamotproject het feit dat er risico wordt genomen en dat er gekozen is voor kwaliteit. Deze houding ontbreekt vaak in Zaanstad. Uiteraard kan je niet alle gebouwen bewaren. Maar de plannen bijvoorbeeld voor de Jedelooschool zijn zo slecht, wat er voor in de plaats wordt gedacht is zo ontzettend lelijk. Misschien dat meer sturende visie vanuit de gemeente gegeven kan worden, waardoor de projectontwikkelaar gedwongen wordt oog te krijgen voor kwaliteit/vorm en bezieling van een gebouw. Ted van Galen sluit de avond af. Hij betreurt het dat de ambtenaren van stedenbouw, welstand en ruimtelijke ordening in grote getale afwezig zijn. Misschien is er een missie op gang te brengen voor het zoeken naar ruimtelijke kwaliteitsmedewerkers binnen Zaanstad. Met deze avond hoopt Babel te hebben bijgedragen aan een ruimere manier van denken om naar deze problematiek te kijken. De initiatieven van de gemeente moeten via individuele contacten gestimuleerd blijven en aangemoedigd worden. Ron Kiburg hoopt dat er meer respect komt voor de architectuur die er staat. Het Verkadecomplex varieert in gebouwen uit verschillende periodes. Wat Sjoerd Soeters met zijn idee over klokgeveltjes doet getuigt van respectloosheid

17 Seizoen : Het tweede jaar Babel Met als thema Visioenen over Zaanstad heeft stichting Babel zijn activiteiten in het tweede seizoen verder ontwikkeld en uitgebreid, wederom zijn er 4 discussie-avonden georganiseerd. In de beginselen van Babel staat: Geen vaste woon- of verblijfplaats, toch is De Kade in het seizoen min of meer de vaste plaats geworden voor de Babelavonden, hoewel er één maal is uitgeweken naar het Hembrugterrein. Daar was een goede reden voor omdat het unieke Hembrugterrein op een belangrijk kruispunt in de regio is gelegen en tevens een belangrijk onderwerp is binnen het denken over nieuwe stedelijke ontwikkelingen. Het terrein met zijn industriële monumenten is nog maar zelden betreden, dus bijzonder aantrekkelijk voor de liefhebbers. Naast de 4 avonden zijn er in het kader van Creative City nog 2 stadswandelingen georganiseerd. We zagen de belangstelling van het publiek en betrokken deskundigen toenemen en dat is een goede ontwikkeling, het geeft Babel het vertrouwen om de ingeslagen weg uit te bouwen en verder uit te diepen.bij de serie bijeenkomsten Het centrum van Zaandam, wat nu weer was Kees van der Hoeven de spreekstalmeester. Dit jaar heeft Ted van Galen 3 van de 4 avonden in goede banen geleid. De stad aan het water. Hans Ibelings, publicist en Floris Alkemade projectbegeleider bij OMA van Rem Koolhaas traden aan als inleiders van de eerste discussieavond. Hans Ibelings liet aan de hand van beelden uit Kopenhagen en Genua zien hoe waterfronten in steden kunnen functioneren, hoe oud en nieuw kunnen samengaan. Floris Alkemade gaf aan hoe men vanuit de OMA filosofie grootschalig oude industriële gebieden zoals de Universal Studio s in Los Angeles en de Zollverein in Essen nieuw leven in blaast. Maar ook hoe je de opbouw van een goed nieuw stadscentrum als Almere kunt benaderen. Een interessante avond voor Zaanstad want volgens Hans Ibelings is het gevaar aanwezig dat gebrek aan spanning (dus aan visie) de Zaanoevers zal ontkrachten. Babel vervolgde met De Stad en het landschap, waar Klaas Jan Wardenaar, landschapsarchitect bij Vista en Pepijn Godefroy van Landscape Architects for Sale, hun visie ontvouwden. Het werd een memorabele avond waarin beide sprekers het met elkaar eens waren dat bij de ontwikkeling van de stadsuitbreidingen er totaal geen rekening wordt gehouden met de bestaande structuren. Zowel Klaas Jan als Pepijn vinden dat de overheid duidelijke ruimtelijke richtlijnen moet geven voor samenhang, schaal en nuance, waarbij veel meer rekening wordt gehouden met de bestaande structuur. Tot verrassing en ongeloof van de aanwezigen stelde Godefroy dat er in Nederland met gemak woningen bij kunnen, zonder dat het land ernstig zal verdichten als men uitgaat van een verdubbeling van de bestaande structuur. De stad in de lucht. Remco Reijke, Ad Bogerman, Luc Veneman, Arno van der Mark en Patrick van Riel bogen zich onder leiding van discussieleider Piet Bakker over de toekomst van het Hembrugterrein. Babel kreeg het voor elkaar om deze discussieavond te organiseren in een oude fabrieksruimte op dit niet voor publiek toegankelijke terrein. Voor de vele bezoekers waren dit de eerste schreden op dit voormalige militaire gebied, waarop 12 industriële monumenten staan. Gaandeweg de discussie bleek dat het niet eenvoudig is om het terrein een prachtige toekomst te geven, de vele belangen zijn moeilijk te verenigen, daarbij is de grond heftig vervuild. Helaas keerden de bezoekers met weinig hoop op een goede afloop huiswaarts. Het seizoen werd besloten met Hoe creatief is Zaanstad? Ron Brizee legt uit hoe gemeente Zaanstad de verandering van industrie- en productiestreek naar Creative City denkt te bereiken. Johan Anrys van 51N4E Space producers is uit Brussel gekomen om zijn visie toe te lichten over hoe met architecturale middelen een brug tussen verleden en heden is te slaan. Hij deed dat op inspirerende wijze aan de hand van de oplossingen die zij hebben gevonden bij de herbestemming van de voormalige bierbrouwerij Lamot in Mechelen(B). Met interesse constateerden de goed gevulde zaal dat de omstandigheden in Mechelen vergelijkbaar zijn met die in Zaanstad en dat men lering zou kunnen trekken uit de creatieve manier waarop onze zuiderburen de problemen te lijf zijn gegaan. Het initiatief van Babel begint zijn waarde te bewijzen, een steeds grotere groep belangstellenden en bestuurders weet de weg naar de activiteiten te vinden. Jan Schoen Vormgever Studio Scarpa

18 Sponsors: NOORDER IJ -EN ZEEWEG 8 TEL , FAX Timmerfabriek K. Visser & Zonen Noorder IJ- en Zeeweg HG Zaandam Tel.: Fax: Visser H Raam Visser weet waarover hij praat als het om monumenten gaat! Toscon Wij adviseren en bemiddelen bij - werktuigbouwkundige installaties - elektrische installaties - bouw -en projectmanagement Botenmakersstraat TD Zaandam tel: fax: abw@wanadoo.nl Colofon Babel : Programmaraad en organisatie Paul Carree, architect Pieter Brand, industrieel ontwerper Ron Kiburg, volkshuisvester Wim Klaassen, architect Cees Kruit, architect Wilson Numan, boekenmaker Ishak Önen, architect Marga Palmboom, organisatie begeleiding Jan Schoen, visueel vormgever Jan Stegink, architect Ronald Tebra, evenementen organisator Bestuur Paul Carree Ted van Galen Cees Kruit Ishak Önen Jan Stegink Uitgave van Stichting Babel, Musical 23, 1507 TS Zaandam Tel Fax Visioenen over Zaanstad, de ontwikkeling en betekenis van de stad : het Water, het Land en de Lucht Achtereenvolgens hebben er lezingen en discussies plaatsgevonden met medewerking van : Ted van Galen, stedenbouwkundige Purmerend Floris Alkemade, architect (Office for Metropolitan Architecture) OMA Rotterdam Hans Ibelings, architectuurhistoricus en criticus Amsterdam Klaas Jan Wardenaar, landschapsarchitect bureau Vista Amsterdam Pepijn Godefroy, landschapsarchitect (Landscape architects for Sale) LA4sale Amsterdam Piet Bakker, communicatiewetenschapper UvA Zaandam Remco Reijke, stedenbouwkundige Zaanstad Ad Bogerman, architect SeArch Amsterdam Arno van der Mark, cultural planner DRFTWD Office Associates Amsterdam Patrick van Riel, dienst Domeinen Leiden Luc Veneman, monumentencommissie Zaanstad Haarlem Gerard Wijma Bedrijfsmakelaardij P. Ghijsenlaan 19a, 1506 PW Zaandam Tel.: Fax: zaandam@gerardwijma.nl Gerard Wijma Woningmakelaardij Provincialeweg 1, 1561KK Krommenie Tel: Fax: krommenie@gerardwijma.nl Proloog Veranderingen, Hoe creatief is Zaanstad? Ron Brizee, beleidsmedewerker gemeente Zaanstad Zaandam Johan Anrys, architect 51N4E space producers Brussel En uiteraard het publiek Extra dank gaat uit naar de prettige medewerking van de Kade en het ter beschikking stellen van de Dienst Domeinen voor de locatie en de rondleiding op het Hembrugterrein, Gé Dubbelman, fotograaf, voor het ter beschikking stellen van zijn fotomateriaal van het Hemburgterrein, alsmede Leo Dekker en Martin IJskes voor hun fantastische inzet bij de stads-/vaarwandeling. De afbeeldingen in deze uitgave zijn gemaakt of ter beschikking gesteld door : Floris Alkemade (OMA), Hans Ibelings, Pepijn Goderfroy (LA4Sale), Klaas Jan Wardenaar (bureau Vista) Gé Dubbelman, Jan Zijlstra (Zijlstra & Schipper), Johan Anrys (51N4E) en Babel De avonden zijn mede mogelijk gemaakt dankzij subsidies en medewerking van Het Stimuleringsfonds voor Architectuur Gemeente Zaanstad FKG Architecten Bouwbedrijf Nieuwe Maten Nijverheidsstraat 17, 1521 NG Wormerveer Tel.: Fax: wij@nieuwematen.nl Tekst: Marga Palmboom Fotografie: Johan Weemhoff, Gé Dubbelman, Jan Schoen, Marga Palmboom, Paul Carree, Jan Stegink Vormgeving: Jan Schoen, Studio Scarpa, Zaandam Druk: Drukkerij Feniks, Zaandam 34 35

19 BABEL PODIUM VOOR VORMGEVING EN KWALITEIT