Een verkenning van beroepsprofiel, opleidingsprofiel en BoKS

Transcriptie

1 Ethische basiskwalificaties van de HBO-verpleegkundige: Een verkenning van beroepsprofiel, opleidingsprofiel en BoKS In de afgelopen jaren zijn enkele nieuwe documenten verschenen die de basiskwalificaties voor de HBOverpleegkundige beschrijven: een beroepsprofiel, een opleidingsprofiel en een zogeheten BoKS (Body of Knowledge and Skills). In deze notitie worden met name de criteria in deze documenten besproken die relevant zijn voor het ethiekonderwijs in de verpleegkundige opleiding. Het verpleegkundige beroepsprofiel In het Beroepsprofiel verpleegkundige (V&VN, 2012) hebben alle competentiegebieden een duidelijke morele component. Deze componenten worden de tabel hieronder weergegeven. Alleen die criteria worden vermeld waarbij het morele aspect vrij duidelijk is, zo niet expliciet is aangegeven. Kennis Vaardigheden en attitude Zorgverlener Is in staat te werken volgens richtlijnen en daar beargumenteerd vanaf te wijken als de situatie, de wensen van de patiënt of eigen professionele of morele afwegingen daartoe aanleiding geven. Houdt in haar handelen rekening met de wensen, behoeften en privacy van de patiënt en diens naasten. Communicator Is in staat zich in te leven in patiënten en hun naasten. Heeft in gesprekken met patiënten een open en respectvolle houding. maakt professioneel 1 gebruik van sociale media. Samenwerkingspartner Is in staat in het samenwerkingsproces rekening te houden met verschillende perspectieven, van collega s, patiënten en hun naasten en weet hier op professionele en respectvolle wijze mee om te gaan. Is in staat te handelen vanuit een gelijkwaardige, collegiale en open houding met patiënten, hun naasten, met collega s, in het multidisciplinaire team en met andere samenwerkingspartners. Reflectieve EBP -professional Heeft kennis van levensbeschouwelijke en religieuze opvattingen en stromingen. Heeft kennis van de moreel-ethische context van de zorgverlening. Kan ethische vraagstukken en zingevingsvraagstukken bespreken met collega s en patiënten. Is zich bewust van eigen morele en ethische waarden en kan hier professioneel naar handelen. 1 In het kader van de rol eerder beschreven als: op integere en professionele wijze.

2 Gezondheidsbevorderaar Toont respect voor de opvattingen van patiënten en hun naasten over gezondheid en ziekte. Houdt rekening met persoonlijke factoren, wensen en behoeften van groepen mensen, patiënten en hun naasten. Organisator Gaat op verantwoorde wijze met materialen en middelen om. Neemt (gedrags)regels in acht, die horen bij de functionele verantwoordelijkheid. Levert een bijdrage aan de patiëntveiligheid en het werkklimaat binnen de organisatie. Professional en kwaliteitsbevorderaar Kent de eigen waarden en normen en die van de beroepsgroep (beroepscode). Kent de grenzen van het persoonlijke en professionele handelen (persoonlijke en beroepsmatige verantwoordelijkheid). Houdt zich als lid van de beroepsgroep aan de verpleegkundige beroepscode, regels uit de organisatie en wetgeving. Spreekt collega s en aankomend verpleegkundigen aan op (on)professioneel gedrag. Het meest vernieuwende van het nieuwe verpleegkundige beroepsprofiel is wel de introductie van het competentiegebied van reflectieve professional. We treffen een dergelijke categorie niet aan in het oude beroepsprofiel (NIZW, LCVV, 1999) noch in het oude opleidingsprofiel (NIZW, 2001). Deze categorie is ook een duidelijke verandering ten opzichte van de categorie die op dezelfde plaats in de oorspronkelijke CanMEDS-systematiek wordt gebruikt: die van scholar, geleerde. Het nieuwe van de categorie blijkt ook de beschrijving ervan. Ondanks dat het betreffende competentiegebied als titel De verpleegkundige als reflectieve EBP-professional heeft en dus naar evidence-based practice verwijst, wordt dit gebied ook verbonden met de morele kant van de verpleegkundige praktijk. Dat heeft te maken met de herkomst van de term reflectieve professional. Ook valt op dat de term van professional niet alleen hier maar ook in de beschrijving van het competentiegebied van professional en kwaliteitsbevorderaar verschijnt (vgl. ook de herhaalde verschijning van professioneel in de criteria, in de tabel hierboven gecursiveerd). Deze twee punten worden in een ander artikel behandeld (zie Den Hertog, 2014). Een conclusie daarin is dat professionaliteit niet een bepaalde rol betreft maar met haar morele en vakkundige dimensie een bepaalde maatstaf is voor de wijze van uitoefening van de verschillende rollen die een (verpleegkundige) zorgverlener vervult. Het is intussen wel de vraag hoe nu precies zich de morele en de vakkundige kant van reflectieve professionaliteit zich precies verhouden. In het inleidende gedeelte bij de beschrijving van de reflectieve professional wordt gezegd: De verpleegkundige is zich bewust van het feit dat alle keuzen in de zorg niet los gezien kunnen worden van een moreel-ethische context. Een andere aanwijzing vinden we in een van de inleidende paragrafen vooraf aan de beschrijving van de competentiegebieden. Deze paragraaf heeft als titel Zelfstandigheid en professionele verantwoordelijkheid. Uit deze belangrijke paragraaf kan hier enkel het volgende aangehaald worden: Hier is de kern van de individuele professionaliteit van de verpleegkundige weergegeven: zij is gericht op het goede voor de patiënt. Dat maakt haar professionaliteit moreel geladen. De aanhalingen impliceren dat het vakkundige ingebed is in het morele. Anders gezegd, het morele overkoepelt in principe het vakkundige.

3 Deze vaststelling wil de betekenis van vakkundigheid niet ontkennen of reduceren. Vakkundigheid is onmisbaar: je komt als verpleegkundige niet als de buurvrouw bij een zorgvrager langs. Wat goed voor iemand is echter niet zonder meer vanzelfsprekend. Dat is steeds een zaak van overleg omdat je als hulpverlener de waarheid in dit opzicht niet in pacht hebt. Deze verhouding tussen beide dimensies impliceert ook dat het morele een aparte, in principe onherleidbare (niet tot het technische herleidbare) laag in het verpleegkundige handelen vormt. Het is dan ook van belang deze dimensie op een duidelijk herkenbare manier te onderwijzen. Als dat niet duidelijk is zal het morele miskend worden en bijvoorbeeld een zaak van psychologisering worden ( Ze zeurt!). Het opleidingsprofiel Ook de beschrijving van de verschillende competenties door het opleidingsprofiel Bachelor Nursing 2020 (LOOV, 2015) bevat vele criteria van morele aard. Om herhaling te vermijden en ook verder de voortgang van het betoog te bevorderen, zal deze paragraaf zich concentreren op het gedeelte over de reflectieve professional. Het gaat hierbij met name om de laatste van de drie erbij competenties: De verpleegkundige reflecteert voortdurend en methodisch op haar eigen handelen en betrekt hierbij inhoudelijke, procesmatige en moreel-ethische aspecten van haar keuzes en beslissingen. Kernbegrippen die daarmee samenhangen zijn professionele reflectie en morele sensitiviteit. Voor zover de uitwerking hiervan althans ten dele duidelijk op het moreel-ethische betrekking heeft wordt deze hieronder beschreven. Professionele reflectie wordt als volgt beschreven: Het kritisch beschouwen van het eigen verpleegkundig gedrag in relatie tot beroepscode en beroepswaarden en het in (mono- en multidisciplinaire) besprekingen over zorgvragers betrokken en zorgvuldig argumenteren, rekening houdend met de emoties en belangen van de zorgvrager vanuit het besef dat zorg een moreel-ethische praktijk behelst. Kennis Kent recente nationale en internationale verpleegkundige beroepscodes. Kent algemeen geldende beroepswaarden en kent eigen waarden in het leven en beroepsmatige handelen. Kent levensbeschouwelijke en religieuze opvattingen en stromingen. Kent de moreel-ethische context van de zorgverlening. Vaardigheden Kan het eigen functioneren, de eigen motieven, normen en emoties herkennen, kritisch onderzoeken en bespreekbaar maken. Kan de beroepscode en beroepswaarden uitdragen door deze te vertalen naar concreet gedrag. Kan ethische vragen en zingevingsvraagstukken herkennen, benoemen en hanteren en bespreken met collega s en zorgvrager en hen daarin begeleiden. Kan zorgvrager en naasten ondersteunen bij het nemen van beslissingen over de zorg. Kan conform de nationale en internationale verpleegkundige beroepscode handelen. Participeert in ethische commissies. Hanteert zo nodig beslissingsmodellen.

4 Attitude Verhoudt zich vanuit eigen waarden tot beroepswaarden en weet deze te internaliseren en handelt daarbij te allen tijde zorgvuldig inzake ethische vragen en dilemma s. Ontwikkelt zich door zelfreflectie en zelfbeoordeling van eigen resultaten. Handelt volgens de beroepscode en algemene geldende beroepswaarden. Is betrokken en begaan met zorgvragers vanuit oprecht meeleven. De beschrijving van vaardigheden is sterk beïnvloed door een inventarisatie van wettelijke en andere landelijke richtlijnen inzake het ethiekonderwijs, een inventarisatie besproken op een landelijke vergadering van ethiekdocenten bij het HBOV (Cusveller, B., Brandwagt, P., Berk, K. van den, Fetter, M., 2011). Bij beslissingsmodellen moet men allereerst aan stappenplannen denken, welke in het ethiekonderwijs vaak als didactisch middel worden gebruikt. In situaties van moreel overleg is het soms echter ook wenselijk een stappenplan te gebruiken. Het meest opmerkelijk is het criterium participeert in ethische commissies. Wordt verwacht dat elke verpleegkundige dat kan? Zinvoller en praktischer lijkt me het idee dat elke verpleegkundige kan bijdragen aan het morele overleg op de afdeling. Dat kan uiteraard een springplank zijn tot het (kunnen) participeren in ethische commissies. Morele sensitiviteit wordt gedefinieerd in de volgende termen: Het tonen van een voortdurende gevoeligheid voor de wensen en noden en daarbij behorende emoties van de zorgvrager en het daarop reageren met passend en persoonsgericht gedrag waarin de zorgvrager zich gehoord en begrepen voelt. Kennis Kent de moreel-ethische context van de zorgverlening. Kent zorgethische en persoonsgerichte benaderingen van zorg. Kent en weet de invloed van het eigen gedrag op het emotioneel welbevinden van de zorgvrager. Vaardigheden [De genoemde vaardigheden zijn van communicatieve aard.] Attitude Is zich bewust van eigen morele en ethische waarden. Is voortdurend opmerkzaam voor emoties van zorgvrager. Is begripvol voor emoties van zorgvrager. Toont eigen emoties op passende wijze en zich bewust van het gevaar van projectie van eigen emoties. Ziet en erkent de professionele zorg als morele praktijk. Ook elders in het opleidingprofiel komen morele criteria aan bod. De meeste attitudes die bij elk van de competenties beschreven worden hebben een morele inhoud. Verder is onder meer sprake van rekening houden met diversiteit, eerlijke verdeling van middelen (bij zorgverlener), het behartigen van de belangen van de zorgvrager, erkennen van diens autonomie (bij samenwerkingspartner), het zich mede-verantwoordelijk voelen voor het betaalbaar houden van de gezondheidszorg, op verantwoorde

5 wijze omgaan met materialen en middelen, verantwoordelijkheid nemen naar de organisatie waarin of waarmee men werkt (bij organisator het laatste punt met name expliciet aan de orde in de inleiding daarbij), het verschil kennen tussen kwaliteit van zorg en kwaliteitszorg, kennen van de grenzen van het persoonlijke en professionele handelen persoonlijke en beroepsmatige verantwoordelijkheid en deze kunnen aangeven bij collega s en zorgvragers (bij professional en kwaliteitsbevorderaar). De BoKS De BoKS (zie bijlage 2 in LOOV, 2015) somt de kennis en vaardigheden op die een verpleegkundige moet hebben en relateert deze aan disciplines. Een aantal punten wordt met ethiek verbonden. Samenwerkingspartner Professionele relatie Beroepscode verpleegkunde Vraaggestuurde versus aanbodgerichte zorg Moreel-ethische context van zorgverlening Morele en ethische waarden Ethische code Reflectieve EBP-Professional Morele sensitiviteit Beroepscode verpleegkunde Vraaggestuurde versus aanbodgerichte zorg Moreel-ethische context van zorgverlening Morele en ethische waarden Ethische code Gezondheidsbevorderaar Gezond gedrag bevorderen Paternalisme Autonomie Nudging Grenzen van / aan preventie Evenals het beroeps- en opleidingsprofiel roept de BoKS soms verbazing op. Wat moet iemand zich bij Ethische code voorstellen? Vermoedelijk is de term ingegeven door de Engelse term code of ethics en betreft deze dus in feite hetzelfde als de reeds eerder genoemde beroepscode. De thema s vraaggestuurde versus aanbodgerichte zorg en grenzen van / aan preventie lijken mij in de eerste plaats sociologische en economische onderwerpen en pas in de tweede plaats een zaak van ethiek. Het eerste onderwerp behoort zo gezien tot bedrijfs- of organisatie-ethiek, het tweede in ieder geval deels tot de macro-ethiek, disciplines die verder niet aan bod komen. Nudging is een vrij nieuw thema. Het betekent letterlijk iemand aantikken of aanstoten om de aandacht op iets te vestigen, maar wordt ook gebruikt om te appelleren (op indirecte wijze) aan (de eigen) voorstellingen van welbevinden om iemand over de streep te trekken. Dit is een veel uitdrukkelijker ethisch thema. Bij mensen die gezondheidsvoorschriften links laten liggen is het de vraag hoe je hun autonomie respecteert en paternalisme vermijdt. De gedachte is dat nudging daarbij een rol kan spelen. (Zie bijv. Devisch, 2012.)

6 Overigens worden bij andere disciplines en met name bij verpleegkunde onderwerpen genoemd die zeker ook een duidelijke relatie met ethiek hebben. Dat geldt onder meer voor zorgbenaderingen als zorgethische theorieën, presentietheorie en menslievende zorg en ook ethische en culturele kenmerken en gebruiken (bij Zorgverlener Zelfmanagement versterken), moreel beraad (bij Samenwerkingspartner Gezamenlijke besluitvorming) en ethische aspecten rond samenwerking (bij Samenwerkingspartner Multidisciplinair samenwerken). Algemene conclusie Als men het nieuwe beroepsprofiel, het nieuwe opleidingsprofiel en de nieuwe BOKS vergelijkt met hun voorgangers, valt op dat het moreel-ethische een veel grotere en duidelijkere plaats daarin inneemt dan in haar voorgangers. Deze documenten geven aan dat versterking van het morele bewustzijn en van de morele sensitiviteit van studenten een essentieel onderdeel van de opleiding tot verpleegkundige is. De genoemde documenten tonen ook enkele tekortkomingen. De verschillende vormen van moreel overleg binnen een organisatie hadden explicieter benoemd kunnen worden. Ook de dimensie van het morele binnen de organisatie had in sommige opzichten meer uitgewerkt kunnen worden. Het belang hiervan maakt het onderzoeksrapport Dilemma s van verpleegkundigen en verzorgenden (Struijs, Van de Vathorst, 2009) wel duidelijk. Volgens dit rapport blijken de door verpleegkundigen ervaren morele problemen voor een belangrijk deel samen te hangen met de organisatorische context waarin zij werken. De versterking van het morele bewustzijn en van de morele sensitiviteit van studenten kan op verschillende manieren gebeuren. Allereerst door het voorbeeldgedrag van verpleegkundigen op de afdeling (maar het gedrag van docenten ten opzichte van studenten is vermoedelijk in dit opzicht ook niet onbelangrijk). Ten tweede door een bewuste doordenking van morele gedragingen in verpleegkundige context in het kader van verpleegkundige beroepsethiek. Versie nov. 2015; hertiteld aug (oude titel: De verpleegkundige al reflectieve professional en de plaat van verpleegkundige beroepsethiek ) Cok den Hertog

7 Literatuur Devisch, I. (2012). Nudging and obesity: How to get rid of paternalism?, Journal of Nursing Education and Practice, vol. 2, no, 2, pp Cusveller, B., Brandwagt, P., Berk, K. van den, & Fetter, M., (2011). Contouren voor ethiekonderwijs aan verpleegkundigen, TvZ - Tijdschrift voor Verpleegkundigen, 2011, nr. 4, p Hertog, C. den [2014]. Het nieuwe verpleegkundige beroepsprofiel en de plaats van ethiek, te vinden op LOOV (2011). Body of Knowledge and Skills opleiding verpleegkunde. Versie Niet gepubliceerd. LOOV (2015). Bachelor Nursing 2020: Een toekomstbestendig opleidingsprofiel 4.0. Stuurgroep Bachelor of Nursing Beschikbaar via: Nursing pdf. NIZW & LCVV (1999). Beroepsprofiel van de verpleegkundige. Red.: Leistra, E., Liefhebber, S., Geomini, M., & Hens, H. Maarsen/Utrecht: Elsevier Gezondheidszorg/LCVV/NIZW. NIZW (2001). Met het oog op de toekomst: Beroepscompetenties van hbo-verpleegkundigen. Red. Pool, A, Pool-Tromp, C. Veltman-Van Vugt, F., & Vogel, S. Utrecht: NIZW. Struijs, A., Vathorst, S. van de (2009). Dilemma s van verpleegkundigen en verzorgenden (Signalering ethiek en gezondheid, no. 4), Den Haag: Centrum voor ethiek en gezondheid / Raad voor Volksgezondheid & Zorg. V&VN (2012). Leren van de toekomst: Verpleegkundigen & Verzorgenden 2020, Red.: Lambregts, J., & Grotendorst, A. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hieruit m.n. deel 3 Beroepsprofiel verpleegkundige. Auteurs: Schuurmans, M., Lambregts, J., Projectgroep V&V 2020, & Grotendorst, A.