Aristofanes Vrouwenfeest of Thesmoforiazousai

Transcriptie

1 TIJDSCHRIFT VOOR ANTIEKE CULTUUR 66e Jaargang nr. 4 - oktober 1994 UIT DE INHOUD: Aristofanes Vrouwenfeest of Thesmoforiazousai Is Horatius vertaalbaar? Tja

2 Kennis is een kostbare schat, en handwerk gaat nooit verloren Beschouwingen over beroepen en beroepsoefenaren in de Oudheid H.W. Pleket Inleiding: de NKV-kalender 1995 De kalender van het NKV voor 1995 zal gewijd zijn aan beroepen en beroepsoefenaren in de Grieks-Romeinse wereld. Deze bijdrage fungeert als een begeleidend artikel bij de platen en teksten van die kalender, al zullen niet alle aldaar geïllustreerde bezigheden hier aan bod komen. De beroepen in de kalender zijn onder te verdelen in de categorieën handwerk, kleinhandel en intellectuele beroepen. Resten enkele bezigheden die nauwelijks als beroep aangeduid kunnen worden: priester(es), koorleider en fakkeldrager. Dat waren eerder part-time functies die voor kortere of langere tijd naast het hoofdberoep uitgeoefend werden. Priesters waren nu eenmaal in de Oudheid geen dominees of pastoors; studeren hoefde je er niet voor, want een priester was eerder een doener dan een denker; en zelfs als je het levenslang was wat hier en daar voorkwam was het economisch gezien hoogstens een leuke schnabbel bij de hoofdbezigheid. Ik kom er nog op terug. Werken is voor de domme Er is een denkrichting, door de hele Oudheid heen, zeer bekend en misschien zelfs wel overbelicht, volgens welke het uitoefenen van een beroep, om daarmee de kost te verdienen, een verdachte zaak is. Ambachten zijn vies, een vrij man onwaardig, en slecht voor lichaam en ziel. Xenophon, Plato, Aristoteles en Cicero hebben ieder op hun wijze deze ideologie verkondigd. Ambachten zijn met name ook onwaardig omdat ze iemand afhankelijk maken van iemand anders, hetzij de werkgever hetzij de klant. Aristoteles heeft het over thētikon kai doulikon ; het is het werk van een loonarbeider en een slaaf, kortom van een loonslaaf. 1 Odysseus mag rustig zijn eigen huwelijksbed in elkaar knutselen, maar een timmerman wordt hij daarmee geenszins; hij is eerder een doehet-zelver avant-la-lettre, met dien verstande dat hij het deed vanuit overvloed en als een soort ontspanning, terwijl moderne doe-het-zelvers vooral hoge arbeidskosten willen besparen. Het dédain betrof niet alleen het werk van ambachtslieden (opifices, werkend in werkplaatsen: officinae) maar ook de kleinhandel, de activiteiten van huurarbeiders (mercennarii) en de kundigheden (artes) van degenen die de genotzucht van anderen bedienen: bijvoorbeeld koks, dansers en verkopers van welriekende oliën/zalven en parfums, de zogenaamde unguentarii. 2 Sommige denkers brachten nuances aan in deze denkrichting. Zo meende Posidonius dat het in de oertijd de filosofen waren die de handvaardige ambachten hadden uitgevonden. Dat zou tot een soort opwaardering van de ambachtslieden hebben kunnen leiden, ware het niet dat weliswaar de wijze al deze dingen heeft uitgevonden, maar ze vervolgens, als zijnde te min om ze zelf te bedrijven, aan smerige, laag-bij-de-grondse helpers (sordidioribus ministris) heeft overgegeven. 3 Dit is allemaal oude koek; en de negatieve geur die uit die koek opstijgt, wordt niet minder als men constateert dat sommige representanten van deze benadering op 241

3 242 zich heel wel de vaardig- en bekwaamheden van een goede ambachtsman konden waarderen; op de ultieme waardenschaal bleef het echter steeds tobben met deze beroepsgroepen. Nu doet een beetje historicus er a priori niet verstandig aan om de ideeën van een kleine sociale en intellectuele elite op voorhand algemeen-verbindend te verklaren voor alle lagen in de maatschappij van die elite. Duidelijkheid is hier geboden. Peter Brunt heeft terecht geschreven over de wezenlijke attractiviteit van het aristocratische ideaal van onafhankelijkheid en vrije tijd 4, ook voor de gewone man. Werken is uiteindelijk voor de domme: een doorsnee caissière bij een grootwinkelbedrijf, een vuilophaler, de bediener van een robot in een autofabriek, ja zelfs leraren, universitaire docenten en hoogleraren zullen bij tijd en wijle (en natuurlijk mutatis mutandis) kunnen onderschrijven wat Daniel Amokachi, duurbetaalde profvoetballer bij Club Brugge, onlangs verklaarde: Over vijftien jaar wil ik zoveel verdiend hebben dat ik kan leven als een president [A. is Nigeriaan van geboorte!, H.W.P.]. Gewoon zoveel geld dat je niets meer hoeft te doen. Be free, enjoy life. Voetbal is namelijk niet het echte leven. Daarin krijg je opdrachten, er worden bevelen naar je geschreeuwd en je wordt geleefd. Dat wil ik niet, ik wil gewoon onafhankelijk zijn. 5 Tegengeluiden Ik heb hierboven het woord uiteindelijk niet voor niets gecursiveerd! Iedereen heeft zo wel zijn of haar ultieme dromen, maar als je ze niet kunt realiseren en er kan er maar één president van Nigeria zijn (en overigens ook weer snel aan de kant geschoven worden!) dan wil dat niet zeggen dat je vervolgens de realiteit van alle dag continu afschrijft en op de mestvaalt gooit. De commerciële of althans niet-agrarische bourgeoisie van de steden van Holland in onze Gouden Eeuw schijnt adeldom en de bijbehorende levenswijze zeer nastrevenswaardig gevonden te hebben, maar dat wil natuurlijk nog niet zegden dat ze hun niet-adellijke eigen bestaan en beroepen maar niks vonden. Zo lag het ook bij al die beroepsbeoefenaren in de Oudheid, die volgens een kleine groep elitaire denkers nooit de ware deugd konden bereiken en idealiter ook geen burgerrecht verdienden. Om te beginnen konden ambachtslieden, detaillisten, beoefenaren van intellectuele beroepen en zelfs huurarbeiders, als ze dat zouden willen, positievere ideologieën over hun bezigheden opvragen. Zo prees Isocrates in de 4de eeuw v.chr. de opvoedkundige waarde van de beroepen die door de vóór-perikleïsche Atheners vlijtig en kundig werden uitgeoefend; zij brachten immers brood op de plank en banden aldus werkloosheid en criminaliteit uit. 6 De Stoïcijnse wijsgeer Dio van Prusa predikte dat de arme, net zo goed als de rijke, stijlvol (euschēmonōs) 7, in overeenstemming met de natuur en dus deugdzaam kon leven. Het mooiste zou zijn als de stedelijke armen op het land konden werken, maar Dio ziet ook wel dat dit geen haalbare kaart is en verklaart vervolgens dat in de stad diverse vormen van handarbeid passend en deugdzaam zijn, inclusief zelfs het werken voor loon als huurarbeider. Met dit laatste gaat Dio wel erg ver, en waarschijnlijk een ruime brug te ver voor zijn toehoorders. Dat blijkt als hij al op voorhand diegenen kritiseert die iemand honen omdat zijn moeder een dienstbode, druivenplukster of min, of omdat zijn vader een onderwijzer was. 8 De olijvenplukker, die in de kalender wordt afgebeeld op een Atheense vaas, mag ons dan misschien esthetisch bekoren, zijn baantje werd kennelijk door velen als minnetjes beschouwd. Het ging hier tot overmaat van ramp ook nog om seizoenarbeid, waarvoor de boeren een beroep konden doen op de stedelijke onderklasse, hetzij vrije armen, hetzij slaven. Olijven- en druivenplukkers vertegenwoordigden vormen van wegwerp -arbeid (afb. 1).

4 1. Attisch zwartfigurige hydria met olijvenoogst, toegeschreven aan de Antimenes-schilder, ca 520 v.chr. Londen, British Museum B 226. Een andere ideologisch gekleurde uitspraak, die ons eveneens in de buurt van de zelf-perceptie van de beschreven subjecten brengt, vinden we in een 4de-eeuwse bron (n.chr.) over het leven en de mentaliteit in Alexandrië: Het is een welvarende, rijke, prachtige stad, waarin niemand in ledigheid leeft (otiosus); de een maakt glas, de ander papier, de rest is linnenwever of schijnt een ander ambacht of beroep, van welke aard ook, te hebben; [...] zij hebben daar allemaal maar één echte god, en dat is geld (Scriptores Historiae Augustae, Vita Saturnin. 8, 5-7). Het zal wel geen toeval zijn dat Eratosthenes van Alexandrië in een geschrift over rijkdom en armoede in positieve zin over de huiselijke en zakelijke activiteiten van een collega-filosoof geschreven heeft; en Philo van Alexandrië acht praktische activiteiten tot verwerving van bezit belangrijk als voorstadium voor het bereiken van kennis en vroomheid, zij het ook dat de verworven rijkdom op een sociaal verantwoorde wijze gebruikt moet worden (geen luxuria). De christen Clemens van Alexandrië staat met zijn opvatting dat ambachten en handwerk even nuttig als door God gewild zijn, in dezelfde lijn. 9 De werkers zelf: beeldhouwers, (vaas)schilders, vollers en goudsmeden Of de Grieks-Romeinse werkers en beroepsbeoefenaren zich nu wel of niet gesterkt hebben gevoeld door positieve, door denkers ontwikkelde ideologieën over werk en ambacht, zeker is in ieder geval dat, ondanks de reeds vermelde even ultieme als begrijpelijke zucht naar rijkdom en onafhankelijkheid, realiter allerlei beroepsbeoefenaren een zeer gezond gevoel van eigenwaarde ontwikkelden en bovendien in de steden en dorpen waarin ze woonden, een zekere mate van aanzien konden verwerven. We moeten hier uiteraard wd een soort hiërarchie onder de beroepen aanbrengen en tevens rekening houden met de organisatiegraad van het bedrijf (je) van de werker. Toen Lucianus van Samosata de 2deeeuwse satiricus van school kwam, vond zijn familie dat hij middels een ambacht moest gaan bijdragen tot het gezinsinkomen. Maar het moest dan wel om een vafc gaan dat wat opbracht en bovendien zou passen bij een vrij man - een leuke illustratie van het samengaan van eigenstandige waardering voor de betere, dat wil zeggen beter verdienende ambachtsman en overname van een ideologisch element van een hoogverheven elite: passend bij een vrij man zou zó aan Aristoteles c.s. ontleend kunnen zijn! Het werd uiteindelijk een leercontract bij zijn oom, die beeldhouwer was: inderdaad het betere ambacht. 10 Beeldhouwers delen in hun grafin- 243

5 244 scripties mee dat zij trots waren op hun techné. We moeten ons niet blind staren op enkele beroemdheden, die redelijk tot goed betaald werden. De meeste beeldhouwers waren hardwerkende, vaak rondtrekkende ambachtslieden en nauwelijks geïnspireerde kunstenaars. Ze werkten in werkplaatsen, waarin een behoorlijke hiërarchie kon heersen. In dit verband is een verwijzing naar de organisatie van Hollandse schilderateliers uit onze Gouden Eeuw niet misplaatst. Sommige beeldhouwers konden bedacht worden met een stedelijk eredecreet: weldoener of proxenos (een soort consul ) werden ze dan genoemd maar dat verried eerder respect voor en waardering van hun werk dan een hoge sociale status van de beeldhouwer zelf. In de epigrafische bronnen zijn bijna alle beeldhouwers techniten, dat wil zeggen ambachtelijke werkers. Het valt op dat één woord (latupos) gebruikt wordt voor zowel beeldhouwer als steenhouwer. 11 Een recente studie over beeldhouwers en hun ateliers op Rhodos in de Hellenistische periode veraanschouwelijkt het ambachtelijke karakter van de werkplaatsen. Familietradities werden aangevuld met nieuwkomers uit Athene, Syrië en Klein- Azië; de ateliers bestonden uit enkele leidende beeldhouwers plus een aantal hulpkrachten, variërend van twee tot vijftien. Specialisatie in een artistieke stijl of één bepaald artistiek product was er niet bij. Slechts bij één beeldhouwersfamilie is sprake van een zekere sociale status; twee leden vervullen in hun Rhodische district de functie van hieropoios (offeraar), waarschijnlijk in hun jeugd. 12 De hieropoioi vormden een gemengde groep. Niet iedere hieropoios behoorde tot de hoogste elite maar het blijft een feit dat zo n functie althans op iets meer wijst dan alleen maar lidmaatschap van de grauwe middenmoot van grauwe ambachtslieden. Ten tijde van onze Lucianus hebben we een enkel testimonium dat erop wijst dat plaatselijk een beeldhouwer een zekere welstand en status kon bereiken, precies zoals Lucianus familie het hoopte voor zijn jonge telg. In het theater van de Klein- Aziatische stad Aphrodisias blijkt een beeldhouwer een gereserveerde plaats in het stadion te hebben, samen met de leider van de plaatselijke goudsmeden. In dezelfde stad wordt een jonge, vroeggestorven knaap geëerd vanwege zijn onvergelijkbare bekwaamheid in het maken van modellen, door Lucianus zelf vermeld als een onderdeel van de opleiding bij oomlief. De knaap behoorde tot de eu gegonotes en zijn vader was rijk genoeg om én het stand beeld voor zoonlief te maken én aan de stadsraad geld te geven voor een goed doel. Maar eugeneia is toch niet meer dan welgeboren. Politieke functies bekleedden vader noch zoon: zij hoorden óf in de onderste regionen van de stadsraad (de zogenaamde inferiores) óf in de top van de demos thuis. Het is bekend dat er een vloeiende overgang was tussen die twee gebieden. Een collega wordt geprezen omdat hij zo bescheiden en ingetogen had geleefd en een toonbeeld van deugd geweest was. 13 De familie van Lucianus wist echt wel welk ambacht wat op kon brengen en ook nog bij een vrij man paste! Voor de échte elite bleef het echter een beroep waarvoor je zoon te goed was. Lucianus zelf had dat heel goed door. Hij wilde hogerop, leverde het leercontract bij oomlief alras in en mikte op een carrière als sophist-pronkredenaar. Ter rechtvaardiging penseelde hij het beeld van de beeldhouwer als een werkman die harde lichamelijke arbeid verricht, weinig verdient en laag ingeschat wordt door de publieke opinie. 14 Dit is nu typisch de visie, niet van de stedelijke bevolking als geheel, ook niet van de beeldhouwers zelf, maar van de top van de elite, zowel van de steden als van het Romeinse Rijk als geheel (senatoren en ridders). Plutarchus, de dominee van Chaeronea, niet onbemiddeld en zelf Romeins senator, zou Lucianus heel

6 2. Een schilder beschildert een klokkrater. Deze voorstelling is eveneens afgebeeld op een klokkrater. Waarschijnlijk zien we hier dus de schilder van de vaas zelf, de Komaris-schilder, aan het werk. Ca 450 v.chr. Oxford, Ashmolean Museum G 287. goed begrepen hebben: de arbeid van de onaanzienlijken levert met al dat gezwoeg in nutteloze activiteiten een getuigenis af tegen zichzelf van onverschilligheid jegens de schone dingen. Geen enkele getalenteerde jonge man van goeden huize wil, als hij de Zeus van Phidias ziet of de Hera van Folvkleitos, ooit zelf een Phidias of Polykleitos worden. 15 We zijn hier weer terug bij de denkrichting die we eerder beschreven. Seneca hoort daarbij, met zijn kwalificatie van beeldhouwers en schilders als dienaren van weeldezuchf en ver verwijderd van de artes liberales. 16 De NKV-kalender toont geen beeldhouwer, maar wel een vaasschilder aan het werk (afb. 2). We zagen zojuist dat Seneca geen hoge dunk had van schilders; hij bedoelde waarschijnlijk wandschilders. Burford wijst er echter op dat er geen sprake is van een kloof tussen vaas- en wandschilders. Vaasschilders hebben, net als beeldhouwers, hun eigen trots: ze pronken met hun technē maar deinzen er ook niet voor terug om zich aretē toe te eigenen. 17 Maar dat wil niet zeggen dat vaasschilders rijk waren en een voorname status bezaten. Integendeel, pottenbakker en vaasschilder waren soms één en dezelfde man; in andere gevallen had een pottenbakker diverse schilders in dienst. Het is een ambachtelijk beroep, vaak van vader op zoon overgedragen en met veel reizen en trekken gepaard gaand (itinerant craftsman). 18 I. Scheibler 19 schrijft niet ten onrechte dat de laat-archaïsche Griekse pottenbakkers en vaasschilders maximaal de status des mittelstandischen Bürgers bereikten; en we hebben het dan over die representanten die genoeg verdienden om een votiefgave op de Akropolis te wijden aan Athena van de arbeid (Ergane). Wij mogen dan grote bewondering koesteren voor de fraaie Griekse vaasschilderingen, volgens de Engelsman D.W.J. Gill waren in de Oudheid zelf de beschilderde vazen niet veel meer dan space-fillers in vrachtschepen, wier hoofdlading uit andere produkten bestond. De vazen waren goedkoop en er viel niet veel aan te verdienen; als zulke vazen niet veel meer waren dan profitable ballast, dan doen we er goed aan de economische positie van de vaasproducenten/ -schilders alsmede hun sociale positie en status dienovereenkomstig in te schatten. 20 Mij is geen bewijsmateriaal bekend voor de stelling dat in de Hellemstisch-Romeinse tijd de positie van vaasschilders wezenlijk verbeterde. Wél hebben we de grafinscriptie van een wandschilder uit Kyrene (2de eeuw n.chr.), ene Lucius Sossios Euthykles, die over een uitstekende technē beschikte als figuurschilder en lid van de stadsraad was. 21 We hebben hier een parallel met de beeldhouwer uit Aphrodisias die tot de welgeborenen behoorde. Wellicht scoort Sossios nog wat hoger om- 245

7 3. Eroten als goudsmeden op een wandschildering in het huis van de Vettii in Pompeii. 246 dat hij in ieder geval lid van de raadselite is; maar of hij het daarin veel verder dan de onderste etage van de inferiores bracht, is zeer de vraag. Op de kalender komen onder het hoofd ambachten alleen nog goudsmeden en vollers voor. Met de goudsmid, trouwens ook met de zilversmid, zitten we in het bovenste segment van de ambachtslieden. Voor het Griekse Oosten hebben we een aantal inscripties waaruit blijkt dat goudsmeden (chrysochoos; aurarios) óf tot (de onderste laag van) de raadsleden behoorden óf daar net onder vertoefden. 22 In het Noorditalische Mutina komt een goudsmid voor die zelfs lid van de stadsraad (ordo decurionum) was en dus behoorlijk rijk geweest moet zijn, zelfs als hij alleen maar tot de onderste laag behoord heeft. In het Noordafrikaanse Cirta (nu Constantine, in Algerije) vertelt ons een grafinscriptie van een edelsmid die tevens bankier was en bovendien een fors mausoleum liet bouwen. Lid van de ordo was hij niet, maar hij zal er dicht tegenaan gezeten hebben. 23 In Pompeii zelf, waar in het huis van de Vettii een fries de produktie, uitstalling en verkoop van produkten van edelsmeedkunst uitbeeldt (afb. 3), is een verkiezingstekst bekend van aurifices universi die een vooraanstaand Pompeiaan aanbevelen als aediel (marktmeester; voedselvoorziening; bouwmagistraat). 24 De eigenaar van het op de fries uitgebeelde produktie- en verkoopbedrijf zal zeker een redelijk bemiddeld man geweest zijn, óf net rijp voor de ordo óf net niet. Overigens moeten we er rekening mee houden dat in Italië vooral vrijgelatenen in deze branche hun sporen verdienden. In Capua kennen we een zekere P. Ocratius Philodamus Bassus die ons als aurifex zijn grafinscriptie achterliet. Meer in het algemeen is erop gewezen dat in Rome vooral vrijgelatenen, maar ook slaven, met een zekere regelmaat en trots hun beroepen vermeldden op hun inscripties. 25 Enerzijds ter compensatie van; hun juridisch kwetsbare positie ook vrijgelatenen konden niet toetreden tot de stand van de raadsleden!, anderzijds omdat die beroepen een soms niet onaanzienlijke rijkdom opleverden en daarmee reden tot trots. In de Romeinse en Griekse steden van het Keizerrijk zijn het gilden van ambachtslieden die zich in het openbare leven veel sterker manifesteren dan in de klassieke en Hellenistische periode. 26 In de context van het geünificeerde, gepacificeerde en welvarende Imperium Romanum zijn hun kansen op inkomensvermeerdering vermoedelijk gestegen, terwijl de betekenis van het burgerrecht, zo al niet verminderde, dan toch in ieder geval veranderde en een meer rituele aangelegenheid werd, in een wereld van toenemende oligarchisering. Bij ambachten is de plaats die men in de hiërarchie inneemt belangrijk. Hoe groter de werkplaats (annex winkel), hoe gereder de kans dat de eigenaar/werkgever een zekere welstand bereikte. Was deze laatste vrijgelatene, dan kon hij, ondanks verplichte afdrachten aan zijn vroegere baas, een behoorlijke rijkdom verwerven, zon-

8 der daarmee ooit tot de elite van de ordo te kunnen doorstoten. Dat bleef voorbehouden aan zijn zonen of kleinzonen. Kleine zelfstandige ambachtslieden, met heel weinig personeel, zullen bepaald minder welvarend geworden zijn. Zij en zeker ook de werknemers in grotere werkplaatsen zijn kwetsbaar geweest. In dit verband is een droomuitleg van Artemidoros van Daldis (2de eeuw n.chr.) veelbetekenend: als een ambachtsman droomt dat hij grote oren heeft, betekent dit dat hij veel werkgevers zal hebben (pollon gar akousetai ergodoton), A.J. Pomeroy heeft erop gewezen dat werkloosheid en werkschaarste een constante bedreiging vormden voor handwerkers. De grotere ergodotai zijn ongetwijfeld minder kwetsbaar geweest. 27 We moeten dit gegeven in het oog houden als we afbeeldingen van vollers wallen interpreteren. Vollers prepareerden geweven stoffen tot doek en vervulden ook de functie van onze stomerijen of dry cleaning-zaken. Het reinigen was een vies karweitje, waarvoor veel water en urine gebruikt werd. In Pompen zouden vollerijen volgens de Amerikaan Moeller met vijf tot twintig man personeel gewerkt hebben, al heeft Jongman terecht tot enige voorzichtigheid gemaand bij het vaststellen van precieze getallen. Dat leden van de Pompeiaanse elite zelf voller (fullo) geweest zijn, wordt door Jongman op goede gronden ontkend. Veeleer moeten wij denken aan vrijgelatenen die, meer of minder afhankelijk van hun vroegere baas, een fullonica runden. 28 Dat ze daar echt rijk mee werden, valt te betwijfelen; de arme vollers, die de hele dag met hun voeten het textiel traden, moeten we eerder in het licht van Artemidoros opmerking bezien. Een voller die waarschijnlijk een wat groter bedrijf had komen we tegen in Noordoost Italië in de buurt van Triest. Hij is waarschijnlijk een vrijgelatene, genaamd C. lulius Chrysogonus, die een fullonica bezit; zijn naam komt ook voor op het voetstuk van het standbeeld van de burgemeester van de stad, dat gewijd is door de vereniging van de zogenaamde dendrophori (religieuze club), waarvan hij een prominent lid was. Een collega heet Hostilius, wiens grafstele getuigt van een zeker niveau van rijkdom, zonder dat daarmee gezegd is dat hij tot de stedelijke elite behoort. 29 Een welvarende voller wordt ook door een snerende Martialis (3.59) ten tonele gevoerd: een voller gaf een gladiatorenshow in Mutina ; Mutina was overigens een heus textielcentrum! Kortom: de doorsnee voller was niet veel meer dan een arme sloeber, vaak bedreigd door werkloosheid en ondervoeding (Pomeroy); eigenaren van vollerijen konden, in combinatie met een winkel(tje) voor gewassen kleding en gereinigd doek, opklimmen tot een niveau aan de top van liet plebs, net onder de elite; maar dan moesten ze wel een bedrijfje met eerder twintig dan vijf man personeel hebben, om met Moeller te spreken. Spekkopers waren er altijd; in de textielsector blijvend moeten we in dit verband toch wijzen op de vrijgelatene- alweer! - Echion, die in Petronius Cena Trimalchionis opgevoerd wordt als centonarius: producent van tweedehands lapjeskleding en misschien ook van wollen dekens en lakens en zeer waarschijnlijk ook verkoper ervan. Over de bedrijfsstructuur van Echions business weten we niets; wél laat Petronius hem er stinkend rijk van worden. Samen met vriend Titus financiert hij schandalig dure gladiatorenspelen: een fraaie parallel voor Martialis parvenuachtige voller! Aan deze Echion wordt ook de uitspraak die in de titel van dit artikel staat toegeschreven: handwerk gaat nooit verloren. Petronius overdrijft natuurlijk, maar een volstrekt absurde karikatuur geeft hij niet.30 Onlangs concludeerde de Franse geleerde Salamito dat in Noord- Italië in steden als Brescia de zeer welvarende wol-industrie ongetwijfeld voor een groot deel rustte op de centonarii, die veel indrukwekkender graf- en wij-inscripties nalieten dan andere groepen van textiel- 247

9 4. Eroten bezig met de fabricage en verkoop van zalfjes en medicamenten. Pompeiaanse wandschildering uit het huis van de Vettii. 248 werkers. In Mediolanum (Milaan) is het de zoon van een rijke centonarius zelfs gelukt om lid van de stadsraad te worden. De rijkdom van palief zal daar niet vreemd aan geweest zijn. 31 Uit Aquileia kennen we nog een rijke vrijgelatene die vestiarius tenuiarius is, dat wil zeggen handelt in lichte wollen of linnen kleding. Hij is sevir Augustalis, dat wil zeggen hij behoort, net als Trimalchio, tot het college van rijke vrijgelatenen-priesters van de keizercultus. Maar we moeten niet overdrijven. De meeste ondernemers waren kleine ondernemers die arm noch rijk waren. Ze doen me sterk denken aan degenen die in latere Franse steden tijdens het Ancien Régime wel les médiocres genoemd zijn: kleine werkgevers, werkplaatseigenaren en winkeliers. 32 Kleinhandel: drogisten, apothekers ert parfumeurs Met vollers die ook een winkeltje exploiteren komen we bij het domein van de kleinhandelaar. Deze is vaak synoniem met de producent; zijn werkplaatsje is dan identiek met zijn winkel of hoogstens een uitbouw ervan. De kalender toont een wandschildering uit het Pompeiaanse huis van de Vettii, met Eroten die zich onledig houden met het fabriceren en verkopen van oliën en medicamenten (afb. 4). In de maatschappij achter de wand kennen we diverse beroepsgroepen die in die sector actief waren. Het overkoepelende begrip is seplasarius, genoemd naar de straat Seplasia in Capua, waar hun activiteiten geconcentreerd waren. Seplasarii bemoeien zich met zowel de fabricatie als de verkoop van parfums, welriekende oliën, zalven en medicamenten; ze verenigen de functies van drogisten (cosmetica, toiletartikelen) en apothekers (geneesmiddelen) in één persoon. Onder dit koepelbegrip bestonden er enkele specialisaties: de unguentarii, die zich inlieten met geurstoffen, oliën en zalven, en de thurarii, die wierook en andere welriekende kruiden aan de man brachten. Ook hier ritselt het in de bronnen van vrijgelatenen die in deze beroepen actief waren. In Rome waren de winkeltjes van de unguentarii geconcentreerd in twee straten; één daarvan is de r Via sacra: op een asum maakt zich ene M. Publicius Nicanor ung(uentarins) de Sacra Via bekend, die aldaar zijn winkeltje had. Zijn Griekse cognomen te zamen met zijn gentilicium Publicius, dat verwijst naar een verleden als servus publicus maakt het vrij zeker dat we hier met een vrijgelatene te doen hebben. Uit andere inscripties blijkt dat er in Rome verscheidene vrijgelatenen van senatoriale families als unguentarii en thurarii functioneerden. De twee beroepsgroepen vormden trouwens samen één vereniging (collegium). Eén zo n vrijgelaten unguentarius, een zekere C. Popillius Primio, wijdt aan keizer Nero een grote, dure marmeren plaat en geeft ons daarmee een idee van de welstand die zo n beroep kon opleveren (Pavis d Escurac, blz. 349, noot 31). Speculaties over een hiërarchie van vrijgelatenen, compleet met grote kooplieden en tussenhandelaren die het

10 spul verder leiden naar de kleine winkeliers, zijn overigens voor deze Romeinse vrijgelatenen niet aan te bevelen. Fabricage en verkoop van de luxe produkten zijn kennelijk wel renderend genoeg geweest om senatoriaal kapitaal via vrijgelatenen aan te trekken. Dat er overigens grote kooplieden in drogisterij- en apotheekprodukten geweest zijn, valt niet te ontkennen; alleen noemden die zich niet unguentarius of thurarius, maar negotiator seplasarius. Eén zo n koopman is ons onlangs uit Gallië bekend geworden door een inscriptie: de man was ook nog nauta, dat wil zeggen dat hij zelf het schip bezat waarop hij zijn handel vervoerde, en sevir Augustalis: hij was dus niet zomaar een vrijgelatene, maar een heel rijke. 33 Voor zover in het huis van de Pompeiaanse Vettii sprake is van afbeeldingen van unguentarii moeten we echter eerder denken aan kleinschalige, lokale produktie en verkoop door slaven of vrijgelatenen. In dit verband is het niet onaardig te weten dat de Vettii waarschijnlijk zelf ook (afstammelingen van) vrijgelatenen waren. 34 Voor de schrijvende en denkende intellectuelen hoorden de bezigheden van de unguentarius overigens tot de categorie artes, die minime probandae (sunt), om het met Cicero te zeggen: zij deugden dus echt niet en wel vooral omdat zij de geneugten dienden. Plutarchus heeft voor welriekende zalven en purperverf grote waardering, maar de makers ervan vindt hij absoluut beneden de maat: wij verachten deze ambachtslieden en houden hen voor laag-bij-de-grondse handwerkers. En zelfs Dio van Prusa, die toch allerlei gewoon werk passend voor een vrij man vond, kreeg bij de beroepen van (purper) ververs en parfumeurs toch weer last van zijn ascetische Stoïcisme: het zijn beroepen die het lichaam zwak en soft maken. 35 Intellectuele beroepen: leraren, pronkredenaars en priesters Met betrekking tot de meer intellectuele beroepen die de kalender illustreert, wil ik alleen iets kwijt over de leraar, de pronkredenaar en de priester. Voor wat wij intellectuele beroepen zouden noemen is een bekende uitspraak van Cicero een aardig uitgangspunt: die vakken/beroepen die erg nuttig zijn en waarbij een vrij hoge intelligentie in het geding is zoals medicijnen, bouwkunde en het doceren van eerbare themata (doctrina rerum honestarum) zijn betamelijk voor degenen bij wier status ze passen. Die doctrina rerum honestarum omvatte waarschijnlijk alle vakken from grammar to philosophy. 36 Doceren paste dus niet bij Cicero, de senator; interesse in grammatica, literatuur, retoriek en filosofie uiteraard wel, maar dat was geen betaald beroep. Voor wie was die doctrina dan wel passend? Hier moeten we differentieren naar soorten onderwijs (zie afb. op omslag). Het beroep van onderwijzer stond laag aangeschreven en werd slecht betaald, dat wil zeggen op het niveau van de gewone handwerker. Het kan best zijn dat in een of ander dorp of kleine stad de lokale meester nog een zeker respect afdwong, maar voor de elites bestond hij niet als eenvoudige loonwerker, die tot overmaat van ramp ook nog sterk afhankelijk was van wat ouders wilden betalen. 37 Het begrip honestus moeten we vooralsnog maar niet met deze categorie leerkrachten verbinden. Iets anders ligt het bij de grammatikoi, de retoren/sofisten en de wijsgeren. Dat waren veel respectabeler functies, met een veel hoger honestas-gehalte, zij het niet voor de Romeinse senatoren. Het vervelende was namelijk dat je ervoor betaald werd, hetzij middels een officieel salaris, hetzij via honoraria door klanten betaald. Maar niet iedereen was gelukkig in staat om ab ovo eenvoudigweg rijk te zijn en dat verder ook zonder verdere inspanning te blijven. Sommigen waren wel rijk, maar moesten dat zien te blijven, onder andere door het verrichten van eerbare onderwijsarbeid. 249

11 250 Er zijn enkele voorbeelden van keizerlijke en stedelijke leerstoelen, met een officieel salaris, in filosofie en retoriek, maar in de meeste gevallen doceerden de geleerden in de lokale gymnasia, daartoe uitgenodigd en gefinancierd door een lokale magistraat/weldoener en vervolgens nog betaling verlangend van de individuele leerlingen die zijn onderwijs wilden volgen. Het ging hier niet om permanente banen doch om ad hoc contracten. Grammatikoi, dat wil zeggen leraren in grammatica en literatuur die de stedelijke jeugd tussen twaalf en achttien inwijdden in al het schoons van de klassieke meesterwerken, stonden denkelijk in iets minder aanzien dan professoren in de retoriek en de wijsbegeerte. Laatstgenoemden kwamen, zeker in de Keizertijd, bijna altijd uit the notable and wealthy families of their cities (Bowersock). 38 Uit Ephesos kennen we een grammatikos die lid van de stadsraad was maar ook niet meer dan dat: hij zal dus tot 5. Bronzen beeld van een redenaar. Florence, Archeologisch Museum inv. 3. de lagere echelons van de elite behoord hebben. Dat is toch een ander niveau dan Bowersocks notable families. Er zijn natuurlijk altijd lieden die met de wetten van de sociale geschiedenis spotten. Lucianus van Samosata is daar een voorbeeld van. Hij was, zoals we zagen, voorbestemd om leerling-beeldhouwer bij oomlief te worden. Hij had echter al snel door dat het verwerven van aanzien en status op die manier uiterst moeizaam zou verlopen, en bleek ook nog over intelligentie en ambitie te beschikken. Hij besloot het beroep van sofist te gaan uitoefenen, dat hem forse honoraria, prestige en uiteindelijk ook nog een goed betaalde positie in de keizerlijke bureaucratie opleverde. Wat dat betreft was de al eerder genoemde rijke textielsjacheraar en vrijgelatene Echion met hetzelfde sop overgoten, met dien verstande dat hij niet voor zichzelf maar voor zijn zoon een carrière als geletterd jurist op het oog had: litterae thesaurum est (zie de titel van dit artikel). Zelf had hij het al gemaakt in de textiel, maar toch trok de antieke variant van kennis is macht hem! Mede door zijn succes in de business was hij echter zelfbewust en realistisch genoeg om zoonlief, als het niets met hem werd als rechtenstudent, een vak te laten leren: immers handwerk gaat nooit verloren, zoals we al zagen. Lucianus maakte het overigens als intellectueel wél! Als pronkredenaar/declamator (afb. 5) verdiende hij veel geld, zoals hijzelf mededeelde, en hij schaamde zich er niet voor. Hij schatte zijn eigen bezigheid veel hoger in dan het werk van iemand die een officieel salaris kreeg als huisleraar of als officieel door de stad gecontracteerde retor/filosoof. Afhankelijkheid van één werkgever vond hij maar niets, zoals hij ook vond dat filosofen geen les moesten geven tegen betaling. 39 Maar Lucianus was, om zo te zeggen, Roomser dan de paus; misschien heeft dat wel te maken met z n gewone afkomst: eenmaal bij oomlief en uit zijn gewone mi-

12 lieu vertrokken, mikte hij op de top en schafte hij zich meteen maar de ideologie van een Cicero of Plutarchus aan, die allebei vonden dat doceren tegen betaling onbetamelijk was voor heren van hun stand. De volksjongen Lucianus verloochende zijn verleden maximaal. Als pronkredenaar was hij waarschijnlijk in de gelegenheid om na een schitterend optreden discreet en als het ware onder couvert een fors bedrag op te strijken, dat men nauwelijks associeerde met het contractloon en de fees van ouders die een retor/sofist in het gymnasion ontving. Er is overigens voortdurend schaamte gevoeld bij de beoefenaren van intellectuele beroepen over die loonafhankelijkheid: sommigen laten het loon maar zitten en worden daar uitvoerig voor geprezen en velen proberen voortdurend het woord loon te vermijden en te vervangen door respectabeler termen als gift. Ons woord honorarium zou, letterlijk genomen, deze heren heel goed bevallen zijn. 40 Over de priesters 41 kunnen we kort zijn: een priesterschap is geen beroep maar, zoals in de inleiding reeds opgemerkt, een soort part-time functie. Priesters offerden en spraken gebeden uit; een gemeente hadden ze niet als pastor, al moeten we wellicht een uitzondering maken voor priesters in Oosterse culten. Ik denk hierbij aan de door Apuleius beschreven Isispriester. De grote Romeinse priester-collegia (Fratres Arvales; pontifices) werden bevolkt door senatoren die tegelijkertijd ook magistraturen bekleedden. Enerzijds was offeren en bidden ook een karweitje voor niet-priesters, anderzijds deden priesters dingen die wij niet direct des priesters achten (advisering van de senaat; supervisie over vreemde culten in Rome en dergelijke). Richard Cordon noemde niet ten onrechte onlangs het priesterschap een subclass of the civic magistracy of the Graeco- Roman world (biz. 194 van het in noot 41 genoemde boek). Ook al beschikten de Romeinse pontifices over aardig wat kennis omtrent rituelen, offers en voortekenen (afb. 6) en waren ze in dat opzicht experts, het bleven anderzijds toch amateurs, in de zin dat zij bijvoorbeeld niet zoiets als een novitiaat kenden noch exclusief, dat wil zeggen full-time priester waren. Bij de offers werd het vieze, bloederige manuele werk gedaan door assistenten (victimarius, cultrarius, popa), en niet door mijnheer de priester zelf; deze bracht hoogstens een preliminair wierookoffer. Levenslang lidmaatschap en coöptatie waren de ingrediënten die de grote Romeinse priester-collegia tot oligarchische clubs maakten, die zich het religieuze systeem toeëigenden ter bestendiging van de politieke macht die ze eerst als leden van de autonome senaat (republiek) en later samen met de keizer als loyale bestuursmedewerkers hadden. Zich voorstellen dat zulke voorname heren met bloederige handen het weinig verheven slagers-werk zouden uitvoeren, betekent een maximaal wanbegrip omtrent hun mentaliteit. De Berinnen van Artemis in het Attische Brauron, afgebeeld op de kalender, brengen ons in de wereld van de Griekse steden. Het betrekken van kinderen bij culten is een constante in de Griekse wereld. Zoals jonge meisjes in Attica, om welke reden dan ook (zie de kalendertekst), in de cultus van Artemis functioneerden, zo werden in de latere Hellenistisch-Romeinse wereld kinderen wier beide ouders nog leefden de zogenaamde paides amphithaleis opgezadeld met het afsnijden van heilig loof en het ronddragen ervan in processies. Hun levenskracht was, mede gezien het nog in leven zijn van hun ouders, onaangetast (in-teger), en maakte hen bij uitstek geschikt om als reine personen in de cultus op te treden. Bovendien was het een aardige manier om telgen van elitefamilies zo vroeg mogelijk te introducéren in het religieus-politieke amalgaam waarin priesterlijke en civiele functies afwisselend door eliteleden werden vervuld

13 252 In het democratische Athene werden priesters en priesteressen soms via loting gekozen uit alle Atheense mannen of vrouwen. In andere, in oorsprong meer gentilicische culten is sprake van kiezen uit de leden van een aristocratische clan. Zo werd de priesteres van Athena Nike door het lot aangewezen uit alle Atheense vrouwen (burgeressen), terwijl Athena Polias door een priesteres werd verzorgd die uit de Eteoboutaden-clan kwam. Sommige aanstellingen duurden een jaar, andere levenslang. De uitdrukking uit alle burgeressen rechtvaardigt overigens niet de gedachte dat doodgewone vrouwen priesteres werden. Vrijwel altijd werden vrouwen uit de betere kringen aangesteld; die konden zich een functie permitteren die weinig opleverde: een bescheiden toelage en een portie vlees van de geofferde dieren. Na de klassieke periode horen we vaak van het verkopen van priesterschappen door de stedelijke autoriteiten. In de praktijk komt dat veelal neer op levenslange functies. De verkoop vond plaats in en door de volksvergadering, tegelijk met het kiezen van de magistraten. In beide gevallen kostte het de dignitarissen geld: bij de magistraten een echt entréegeld (summa honoraria) of, toen dat nog niet bestond, de betaling van ambtskosten tijdens de uitoefening van het ambt, bij de priesters een koopprijs. Waarom bij het priesterschap zo expliciet van verkoop wordt gesproken, terwijl magistraten steeds verkozen werden en de door hen te maken kosten nimmer als koopsom werden voorgesteld, is niet geheel duidelijk. Zou het kunnen zijn dat priesters eenvoudigweg niet geacht konden worden de kosten van offers op zich te nemen omdat hetzij individuen hetzij collectiviteiten zélf met hun eigen offerdieren hun god(en) moesten verzoenen of bedanken? In dat geval zou de priester, anders dan de magistraat, weinig gelegenheid gehad hebben om tijdens zijn priesterschap kosten, verbonden met die functie, uit eigen zak te betalen; en daarom moest hij maar vooraf betalen! Hoe dit ook zij, tegenover de koopsom stonden enige emolumenten: stukken offervlees, een aandeel in de offerbelasting, dagvergoedingen en, om het extra aantrekkelijk te maken, vrijstelling van het bekleden van ambten en het vervullen van liturgieën. De hoeveelheid vrijstellingen werd daarbij vrij schaamteloos afhankelijk gesteld van de prijs die de kandidaat over had voor het priesterschap. Men mag wel aannemen dat vrijwel uitsluitend leden van de stedelijke bovenlaag in de markt waren voor zulke baantjes. De prijzen waren niet mals en de vrijstellingen betroffen uitgerekend activiteiten waarvoor alleen de bovenlaag werd aangesproken. Net als bij ambten kon het wel eens even duren voordat iemand zich meldde voor een priesterschap. Omdat niemand wilde is een formule die in eredecreten extra reliëf gaf aan de magistraat die zich uiteindelijk wél beschikbaar stelde. In een inscriptie uit 161 n.chr. uit de Cilicische stad Seleukeia lezen we dat het priesterschap van Athena te koop werd aangeboden en dat er lange tijd reclame voor gemaakt was, totdat ten slotte een koper optrad die vervolgens als weldoener van de stad werd geëerd. 6. Etruskische bronzen spiegel met de ziener Calchas, die een lever bestudeert. Rome, Musei Vaticani MEG

14 Religie was dus openlijke business, en wel zo zeer dat de bronnen af en toe onvrede met deze praktijken weerspiegelen. Van levenslange priesterschappen, via verkoop of op grond van erfelijkheidsclaims binnen een bepaalde familie, wilde men soms af. In een inscriptie uit de Carische stad Herakleia blijkt dat de volksvergadering zich rond 100 v.chr. tot een orakel wendde met de vraag of het voor het volk beter en voordeliger zou zijn en voor Athena Latmia welgevallig, als het priesterschap van de godin verkocht werd voor het leven dan wel jaarlijks een priester zou worden gekozen. Het orakel antwoordde dat men er goed aan zou doen als men jaarlijks uit alle burgers degene zou kiezen die uit een prominente familie stamde en uitmuntte in levensstijl (biou taxis). Dat wil zeggen: de priesters moesten voortaan gekozen worden, en wel uit dezelfde families waaruit ook de magistraten kwamen. Specifiek religieuze eisen werden niet gesteld. In feite wordt de priester hier op één lijn gesteld met de magistraat. De indruk dringt zich op, al is hier detailonderzoek zeker nog nodig, dat vanaf de 1ste eeuw v.chr. priesterschappen steeds meer als magistraturen behandeld gaan worden. Cordon noemt enkele voorbeelden van priesters die net als magistraten een entréegeld betalen (summa honoraria) en tijdens de uitoefening van hun priesterschap allerlei kosten op zich nemen; en zelfs waar, zoals in Cilicië, nog steeds over verkoop gesproken wordt, wordt de priester die toehapt als weldoener verwelkomd, net als vele van de stedelijke magistraten. 43 Hoe dit alles ook zij, zeker is dat priesters en priesteressen uit de elite kwamen en dat zij civiele magistraturen en priesterschappen moeiteloos combineerden en afwisselden. NOTEN 1. Voor een goed overzicht van de voornaamste testimonia vgl. P. A. Brunt, Aspects of the social thought of Dio Chrysostom and of the Stoics in Proceedings of the Cambridge Philological Society (1973) Cicero, De officiis I ; vgl. Brunt (noot 1) Brunt (noot 1) Brunt (noot 1) Voetbal International 29 (1994) no. 24 van blz. 103 in fine. 6. L. Neesen, Demiurgoi und Artifices. Studiën zur Stellung freier Handwerker in antiken Stadion (Frankfurt am Main 1989) In dit verband is het aardig om erop te wijzen dat het adjectief euschēniōn ook gebruikt wordt als standsepitheton van stedelijke elite-leden; deze gaan er prat op tot de euschēmonestatoi te behoren. Dio tilt de arme om zo te zeggen met dit adjectivum op tot het niveau van de elite. 8. Voor Dio van Prusa vgl. Brunt (noot 1) Vgl. Neesen (noot 6) Lucianus, Somnium 9 e.v.; vgl. Brunt (noot 1) Vgl. A. Burford, Craftsmen in Greek and Roman Society (Londen 1972) 84,136,150 en 207; voor de beeldhouwer die steenhouwer (latupos; latomos) is vgl. Supplementum Epigraphicum Graecum vol. XXIX no. 1408; XXX no. 1481; XXXIV no. 1299; XXXVII no. 1253; XXXVIII no Vgl. het artikel van V.C.Goodlett in American Journal of Archaeology 95 (1991) Supplementum Epigraphicum Graecum vol. XL nos Vgl. Burford (noot 11) Plutarchus, Leven van Pericles cap Vgl. Bruut (noot 1) Burford (noot 11) 100 en Burford (noot 11) 100; I. Scheibler, Griechische Töpferkunst. Herstellung, Handel und Gebrauch tier antiken Tongefässe (Munchen 1983) , speciaal D.W.J.Gill, Pots and Trade: spacefillers or objets d art in Journal of Hellenic Studies 111 (1991) Vgl. Burford (noot 11) en Vgl. L. Robert, Nouvelles Inscriptions de Sardes (Paris 1964) 55; J. Reynolds - R. Tannenbaum, Jews and Godfearers in Aphrodisias (Cambridge 1987) 119 en Vgl. de verwijzingen in H.W. Pleket in F. Vittinghoff (ed.), Handbuch für europaischen Wirtschafts- und Sozialgeschichte Band I (Stuttgart 1990) 137 noot Vgl. A. Lipinsky, Aurifices universi caelatores gemmarii Pompeiani in Studi e Prospettive. Atti del Convegno Internationale nov (Napels 1982) S.R. Joshel, Work, Identity and Legal Status at Rome. A study of the occupational inscriptions (Norman- Londen 1992) en Vgl. voor het Westen H. Pavis d Escurac, Dénominations des organisations artisanales dans l Occidcnt romain in Ktema 15 (1990) [1994] A.J. Pomeroy, Status and status-concern in the Greco-Roman Dreambooks in Ancient Society 22 (1991) 51-74, speciaal W.M.Jongman, The Economy and Society of Pompeii (Amsterdam 1988) (ook voor Moeller). 29. Vgl. F. Tassaux, Assises économiques des aristocraties et bourgeoisies des cités istriennes sous le 253

15 Haut-Empire romain in La Citta nell Italia Settentrionale in età romana (Coll. Éc.Fr.Rome vol. 130; Triëst-Rome 1990) , speciaal 114; voor een vrij welvarende meester-voller (fulloniae artis magister) in Keulen zie J.P. Wild, Textile Manufacture in the Northern Roman Province (Cambridge 1970) Voor Trimalchio en Echion vgl. het fraaie opstel van H. Kloft, Trimalchio als Ökonom. Bemerkungen zur Rolle der Wirtschaft in Petrons Satyricon in R. Günther en St. Rebenich (edd.). Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums Band 8: E fontibus haurire. Beiträge zur römischen Geschichte und zu ihren Hilfswissenschaften (Festschrift H. Chantraine; Paderborn 1994) , speciaal 127 en 129 voor Echion. 31. Vgl. J.-M. Salamito, Les colleges de fabri, centonarii et dendrophori dans les villes de la Regio X a Fépoqne impériale in La città [...] (noot 29) , speciaal 164, 166 en 177; voor Mediolanum vgl. P. Garnsey, Economy and Society of Mediolanum under the Principate in Papers British School Rome 44 (1976) Vgl. mijn opmerkingen in F. Vittinghoff (noot 23) Voor de unguentarii, thurarii en seplasarii vgl. H. Pavis d Escurac, Aristocratie sénatoriale et profits commerciaux in Ktema 2 (1977) , speciaal ; A. Händel, Der Handel mit Drogen und Spezereien im Rom der Prinzipatszeit in Auswertung der Inschriften (Salz und Honig, Gewürze, Medikamente, Duftstoffe, Toilettegegenstände, Farben) in Münstersche Beitrage zur antikcn Handelsgeschichte 4, 1 (1985) 30-47, speciaal 36-40; H.W. Pleket in F. Vittinghoff (noot 23) Vgl. Kloft (noot 30) Cicero, De officiis I 150. Plutarchus, Leven van Pericles cap. 1; P. Brunt (noot 1) 15. Plutarchus (ibidem) maakt dezelfde denigrerende opmerking over / de fluitspeler Ismenias: het produkt mag genoeglijk zijn, maar man en beroep deugden niet. De maatschappij dacht er anders over: talrijk zijn de eerbewijzen: vgl. Supplementum Epigraphicum Graecum vol. XXXIX no De KNV-kalender toont een afbeelding van een fluitspeler. 36. Cicero, De officia I 151; Bruut (noot 1) 21 en Vgl. H.W. Pleket, Stadstaat en Onderwijs in de Griekse wereld in Lampas 14 (1981) , speciaal H.W. Pleket (noot 37) , met de verwijzing naar Bowersock. 39. Voor Lucianus cf. Brunt (noot 1) en Vgl. Brunt (noot 1) Ik heb het nodige ontleend aan M. Beard - J. North (ed.), Pagan Priests. Religion and Power (Londen 1990), met name aan de bijdragen van M. Beard over Romeinse priestercollegia, van R. Garland over de klassieke Atheense priester en van R. Cordon over priesters in het keizerlijke Rome en de steden van het Imperium Romanum. 42. Voor de paides amphithaleis vgl. L. Robert, Opera Minora Selecta I (Amsterdam 1969) Voor de verkoop van priesterschappen en de inscriptie uit Herakleia vgl. M. Wörrle, Inschriften von Herakleia am Latmos II: Das Priestertum der Athena Latmia in Chiron 20 (1990) 19-51, speciaal (vgl. Supplementum Epigraphicum Graecum vol. XL no. 956); Cordon (noot 41) (over summae honorariae en weldoende priesters). 254

16 Het Nestnêphis-proces Een strijd tussen Egyptische priesters in de 1ste eeuw n.chr. F.A.J. Hoogendijk Inleiding In de collecties van de Nationalbibliothek te Wenen en van het British Museum te Londen bevinden zich papyri die in de jaren tachtig van de vorige eeuw in het Egyptische dorpje Soknopaiou Nêsos gevonden zijn. Sommige daarvan moeten hebben behoord tot een familiearchief dat in het bezit is geweest van de nakomelingen van een zekere Egyptische priester Satabous. Er zijn al vele teksten uit dit archief gepubliceerd, en tot op de dag van vandaag worden er, met name in de Weense papyruscollectie, teksten ontdekt die ook afkomstig zijn uit het archief. Nog onlangs, in 1990, verscheen een nieuwe editie van elf bijbehorende teksten, die mede aanleiding vormde voor dit artikel, Het totale archief, voorzover nu bekend, bestaat uit ruim dertig deels Griekse, deels tweetalige teksten uit de tijd van Augustus en Tiberius. Twintig hiervan, waaronder echter een groot aantal vrijwel identieke kopieën, hebben betrekking op een proces dat genoemde Satabous heeft gevoerd in de jaren n.chr., en dat meestal, naar de naam van de aanklager, het Nestnêphis-proces wordt genoemd. Veel papyri zijn incompleet en sterk beschadigd, wat de interpretatie van de teksten niet altijd even zeker maakt. Toch kunnen de verschillende stadia van het proces, van aanklacht tot uiteindelijk vonnis, aan de hand van deze papyri in grote lijnen gereconstrueerd worden. Daardoor krijgen we niet alleen een levendig beeld van een stel mogelijk frauduleuze priesters, maar wordt ook enig inzicht geboden in de rechtsgang in Egypte in de Romeinse tijd. Plaats van handeling en strijdende partijen Het verhaal speelt zich af in het altijd zeer Egyptisch gebleven dorpje Soknopaiou Nêsos, gelegen aan de uiterste noordwestrand van de Egyptische oase die tegenwoordig Favoum wordt genoemd, aan de noordoever van het Moêrismeer. In vroeger tijden is dit dorp een eiland geweest, getuige de Griekse naam Soknopaiou Nêsos: letterlijk Eiland van Soknopaios. (Soknopaios is Egyptisch voor: Sobek, Heer van het Eiland. Sobek, in het Grieks met Souchos weergegeven, is de Egyptische krokodillegod, die in de hele Favoum en speciaal ook in Soknopaiou Nêsos vereerd werd.) De grote tempel van deze Soknopaios, de lokale variant van Souches, vormde het religieuze en economische centrum van Soknopaiou Nêsos. Meer dan de helft van de inwoners van het dorp behoorde tot de 255

17 256 priesterstand. Zo ook de hoofdrolspelers in ons proces. De aanklager was een zekere Nestnêphis, zoon van Tesês, inwoner van Soknopaiou Nêsos en in de overgeleverde teksten slechts beschreven als priester. De beklaagde, uit wiens archief de stukken over het gevoerde proces stammen, was Satabous, zoon van Herieus de Jongere. Hij was bij het begin van het proces ten minste 30 jaar oud, was gehuwd en had kinderen. Satabous was, getuige de informatie uit zijn archief, een welgesteld man. Ook hij was priester, met een Egyptische titel die men zou kunnen vertalen als Heer van het Reine, Gouverneur van het Meer, Gouverneur van het Meer de Zee van Neforsati. Dit was de aanduiding van eenbelangrijke priesterlijke functie in de tempel van Soknopaios. Het Demotisch/Griekse koopcontract van Satabous (11 n.chr.) Op 21 november 11 n.chr., enkele jaren voor het proces een aanvang nam, had Satabous een huis met een stuk grond gekocht van een zekere Chairêmon. Deze be- Jhoorde, ondanks zijn Griekse naam, ook tot de priesters van Soknopaiou Nêsos, en wel tot hun allerhoogste klasse. De overeenkomst tussen de twee priesters is vastgelegd in een prachtig voorbeeld van een Demotisch koopcontract. Demotisch is de naam die is gegeven aan de Egyptische taal en het zeer cursieve Egyptische schrift vanaf de 6de eeuw v.chr. Aangezien in Egypte, sinds de verovering van dit land door Alexander de Grote, de bestuurlijke taal Grieks was (en dat ook bleef in de Romeinse tijd), was het verplicht om aan zo n Egyptisch contract een Griekse samenvatting toe te voegen. Het resultaat was dus een tweetalige tekst. De papyrus, 2 die bijna 30 cm hoog is en meer dan 80 cm breed, is (afgezien van wat wormvraat) compleet bewaard gebleven en bevat de volgende onderdelen (zie Het Egyptische schrift Ontwikkeling (van rechts naar links) van gebeitelde Hiërogliefen (1), via het cursievere Hiëratisch (3-4), tot het zeer cursieve Demotisch uit de Griekse tijd (6). [Uit: P.W. Pestman, The New Papyrological Primer, p. 23] ook de bijgaande schematische voorstelling): a) linksboven een Demotisch contract met ontvangstverklaring van de koopprijs (in het Demotisch schrift betreffende geld, in het Grieks prasis koop, genoemd); b) ernaast een tweede Demotisch contract, de cessie, waarin de verkoper afstand doet van zijn bezit ten gunste van de koper (Dem. schrift van afstand doen, Grieks apostasiou, [overeenkomst van] afstand ); c) daaronder de Griekse charagmos, een soort officiële verklaring van echtheid, over de gehele breedte van de papyrus, met vermelding van de registratie van het contract (anagraphê) in het plaatselijke notariskantoor en de korte weergave van de inhoud; d) dan de eigenhandige ondertekeningen (hypographai) van beide partijen: eerst die

18 van Chairêmon (mede namens zijn echtgenote) in het Grieks, die tevens de Griekse parafrase van het gehele Demotische contract bevat; e) ten slotte de eigenhandige onderteke-«ning van Satabous in het Demotisch, ook over de gehele breedte van de papyrus. Voor het vervolg van het verhaal is het van belang enkele elementen uit dit lange koopcontract in vertaling te citeren; ten eerste de beschrijving van het koopobject (regel 3-4 van de Griekse tekst):... het mij [= Chairêmon] toebehorende huis met veranda (?) aan de noordkant en met een open binnenplaats en het eraan grenzende onbebouwde perceel grond aan de zuidkant en alles wat erbij hoort, in Soknopaiou Nêsos... Ten tweede de door Chairêmon verstrekte garantie (regel 6):... en ik zal het garanderen met iedere garantie voor altijd. wat een wel zeer summiere weergave is van de desbetreffende Demotische passage, waarin Chairêmon uitvoerig verklaart dat hij iedereen die op welke wijze ook aanspraak maakt op het bezit, zal verjagen, dat alle documenten die over dit bezit zijn opgemaakt (waaronder de koopcontracten van Chairêmon zelf en van diens vader en moeder) het eigendom zullen zijn van Satabous, en dat hij bereid is hierover zonodig een eed af te leggen. Met dit contract beschikte Satabous over een oerdegelijk, volkomen rechtsgeldig koopcontract, zou men denken. Vijf Griekse kopieën Van dit originele koopcontract zijn in het archief van Satabous nóg vijf exemplaren gevonden, kopieën met in plaats van het Demotisch de Griekse vertaling daarvan. Griekse vertalingen van complete Demotische documenten zijn vrij zeldzaam, er zijn er momenteel (inclusief onze teksten) 18 bekend. Slechts in vier gevallen, zoals hier, is ook het Demotische voorbeeld bewaard gebleven. Het is opmerkelijk dat de vertaler zich sterk bewust was van de soms onoverbrugbare verschillen tussen de Egyptische en Griekse begrippen; de kopieën beginnen alle met: kopie van een Egyptische koop, naar vermogen in het Grieks vertaald, ντίγραφον Α γυπτίας πράσεωσ Ελληνιστ µεθηρµηνευµένης κατ τ δυνατ ν. Het is aardig om te zien hoe het Grieks van deze teksten door het Egyptisch is beïnvloed: er zijn opmerkelijk veel fouten gemaakt in de naamvallen (die het Egyptisch namelijk niet kent), en ook de formulering is sterk van het Egyptisch afhankelijk. Bij de vertaling van de Egyptische priestertitulatuur beperkte men zich zelfs veiligheidshalve dikwijls tot een fonetische weergave. Dergelijke vertalingen werden normaliter speciaal gemaakt met het oog op (voor een griekstalige rechtbank) te voeren processen. De vertaalde kopieën van Satabous zijn dus waarschijnlijk pas gemaakt, nadat Nestnêphis, die, zoals we zullen zien, Satabous wettig eigendom van het verkochte onbebouwde perceel betwistte, zijn aanklacht had ingediend. De aanklacht door Nestnêphis (14 n.chr.) Waarschijnlijk in het begin van het jaar 14 n.chr. heeft Nestnêphis bij Asklepiadês de basilikos grammateus, oftewel secretaris en rechterhand van de stratêgos, de gouverneur van de provincie, een aanklacht ingediend tegen Satabous. Een samenvatting van de tekst van die aangifte is in twee kopieën bewaard. Wij citeren de Griekse papyrus 3 in vertaling: Kopie. Nestnêphis, zoon van Tesês, priester, inwoner van Soknopaiou Nêsos, heeft door middel van een aangifte verklaard dat Satabous, zoon van Herieus de Jongere, inwoner van hetzelfde dorp, nadat hij in het eenenveertigste jaar van Caesar [= Augustus, dus 11/12 n.chr.] een huis had gekocht in het dorp, daar heeft bijgenomen in het drieënveertigste jaar

19 258 Hier breekt de tekst af, maar wat erna komt, kan worden opgemaakt uit de tweede kopie 4 van dit stuk ze passen niet aan elkaar!, die het vervolg laat lezen:... van Caesar [13/14 n.chr.1 ten zuiden van het huis gelegen onbeheerde onbebouwde gronden, waarvoor hij [Nestnêphis] aangeboden heeft driehonderd zilveren drachmen te betalen... [hier breekt helaas ook deze tekst af]. In andere woorden: Nestnêphis beweert dat Satabous in het jaar 13/14 een onbeheerd (adespotos) stuk onbebouwd land aan zijn in 11/l 2 gekochte huis heeft toegevoegd, welk onbeheerd stuk grond Nestnêphis zelf had willen kopen. Deze zaak, in eerste instantie aanhangig gemaakt bij de basilikos grammateus, viel, wegens het onbeheerde stuk land waarom het draaide, onder de competentie van de idios logos: een zeer hoge ambtenaar, zetelend in de hoofdstad Alexandrië, die onder meer alle onroerende goederen zonder eigenaar, die daardoor automatisch staatseigendom waren, beheerde en eventueel verkocht. De idios logos had op zijn terrein ook rechterlijke bevoegdheid. Dus heeft de basilikos grammateus de zaak aan het bureau van de idios logos overgedragen, en misschien is de hierboven geciteerde tekst die van het rapport dat de basilikos grammateus daarbij aan de idios logos heeft opgestuurd, en waarvan twee kopieën in het bezit van Satabous zijn geraakt. De reactie van Satabous (14/15 n.chr.) In waarschijnlijk nog hetzelfde jaar 14 n.chr. heeft Satabous een verzoekschrift ingediend bij deze idios logos. Het ontwerp voor dit stuk, vol doorhalingen en verbeteringen, op de achterkant van een gebruikt vel papyrus geschreven, bleef achter in zijn eigen archief 5 (zie afbeelding):... betwistend... waagde hij het een aangifte in te dienen bij Asklepiadês de basilikos grammateus betreffende mijn onbebouwde perceel in Soknopaiou Nêsos, omdat hij dat zelf wilde kopen van de idios logos alsof het onbeheerd was, hoewel het door mij gekocht was van Chairêmon, zoon van Herodês, prophêtês van Souchos de zeer grote god, die het ook door een officieel contract naar mij heeft overgeschreven in het 41ste jaar van Caesar [11/12 n.chr.], terwijl het hem [Chairêmon] toebehoorde [op grond van vererving] van vaders- en moederszijde [deze laatste bijzin is doorgehaald, al schrijvend realiseerde Satabous zich Ontwerp voor het griekstalige verzoekschrift van Satabous, met doorhalingen en interlineaire verbeteringen (50% van ware grootte) [facsimilé uit: C. Wessely, Papyrorum scripturae graccae specimina isagogica, Lipsiae 1900, tab. 8, nr. 11] waarschijnlijk al dat hij dit niet zou kunnen aantonen; hij schreef erboven: overeenkomstig de documenten die in mijn bezit zijn ]; welk [perceel] ik opnieuw heb bebouwd op de oude fundamenten.

20 Blijkbaar had de idios logos beide partijen gedagvaard om voor zijn rechtbank in Alexandrië te verschijnen tijdens de jaarlijkse conventus, een enkele dagen durende zitting van de hoogste bestuurders van Egypte, de praefectus Aegypti en de idios logos, die nu eens in Alexandrië, dan weer in een van de Egyptische provinciehoofdsteden werd gehouden. Tijdens zo n conventus werd de lokale administratie gecontroleerd en konden allerhande rechtszaken worden afgehandeld. Satabous verzoekschrift gaat verder met: Omdat de aangifte op de agenda van Uw conventus was geplaatst, stelde U ons als termijn om vóór het einde van de maand Epeiph [25 juni-24 juli] naar Alexandrië te komen en voor Uw rechtbank te verschijnen. Aangezien ik nu binnen de gestelde termijn gekomen ben, verzoek ik U mijn naam in de akten te vermelden totdat, nadat U alles gehoord hebt en de oorkonden hebt bekeken, ik zal zijn verlost van deze lasterlijke beschuldiging, opdat mij zal zijn wel gedaan. Het ga U goed. In het 1ste jaar van Tiberius Caesar Augustus... [14/15 n.chr.] We mogen aannemen, dat Satabous in juni/juli van het jaar 14 naar Alexandrië is gereisd en heeft geprobeerd, onder de beschuldiging uit te komen. Hij kreeg er echter te horen, dat hij maar met documenten zijn bezit moest komen bewijzen. De wandaden van Nestnêphis (14 en 15 n.chr.) Satabous bestempelt de beschuldiging als laster. Is er reden om aan te nemen, dat de beschuldiging van Nestnêphis louter lasterpraat is, met de achterliggende bedoeling dat Nestnêphis zelf het betreffende perceel grond in zijn bezit kan krijgen? Priester Nestnêphis was inderdaad niet helemaal te vertrouwen. Eveneens in het archief van Satabous bevinden zich namelijk enkele documenten met aanklachten tegen hem bij verschillende instanties. Nestnêphis zou zich schuldig gemaakt hebben aan diefstal van een molensteen van Satabous (op 26 mei 14) en aan herhaalde geweldpleging. Ook is sprake van andere diefstallen door Nestnêphis. Tot tweemaal toe is hij ook inderdaad veroordeeld. Nestnêphis was kennelijk tot allerlei slechts in staat. Wat dan eigenlijk wel bevreemdt, is dat deze zaken geen enkele rol blijken te hebben gespeeld in het proces om het stuk grond van Satabous. De eerste beslissing van de idios logos (15 n.chr.) Ruim een jaar na de aangifte door Nestnêphis, in de zomer van 15 n.chr., is de zaak tegen Satabous opnieuw aan de orde gekomen op de conventus. De idios logos, Seppius Rufus, heeft daar beslist dat hij de zaak voor nader onderzoek doorverwijst. Deze beslissing heeft hij door middel van een brief kenbaar gemaakt aan de betrokken personen, en er zijn vier vrijwel identieke kopieën van deze brief bewaard gebleven. Hiervan citeren wij er een: 6 Kopie van kopie van brief. Seppius Rufus aan Lucretius de centurio. Van de beslissing die ik heb genomen in de zaak van Satabous, zoon van Herieus, opgevoerd tijdens de conventus van het 1ste jaar van Tiberius Claudius Augustus, betreffende het zich toeëigenen, bij zijn eigen huis, van onbeheerde onbebouwde gronden, heb ik voor U hieronder de kopie toegevoegd opdat U ervan kennis neemt en gevolg geeft aan hetgeen erin bepaald is. Omdat Satabous om tijd gevraagd heeft voor het leveren van bewijs ter plaatse, heb ik de zaak voor hem uitgesteld en voor nader onderzoek doorverwezen naar de centurio Lucretius en de stratêgos en de basilikos grammateus, opdat zij de uitkomst van hun onderzoek op de conventus kenbaar maken; aan Satabous heb ik opgedragen dan te verschijnen en de documenten, als hij die heeft, geïnspecteerd door de centurio, mee te brengen. 259