Multifunctionaliteit van windmolenparken; Inventarisatie van mogelijkheden en knelpunten

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Multifunctionaliteit van windmolenparken; Inventarisatie van mogelijkheden en knelpunten"

Transcriptie

1 Multifunctionaliteit van windmolenparken; Inventarisatie van mogelijkheden en knelpunten V. Blankendaal (TNO) S. van den Akker (Stichting de Noordzee) S. Marx (Stichting de Noordzee) J. Steenbergen (Imares-WUR) R. Oorschot (TNO) J. van Dalfsen (TNO) project )

2

3 TNO nouw en Ondergrond Laan van Wes~enenk 50I PosIbus AH Apeldoom www,mep,tno.nl TNO-rapport 2006-DH-0043/B Multifunctionaliteit van windmolenparken; inventarisatie van mogelijkheden en knelpunten. T F info@mep.~o.nl Datum Auteurs Projecmummer Trefwoorden 4 april 2006 V.G. Blankendaal (TNO) S. van den Akker (Stichflng de Noordzee) S, Marx (Stichting de Noordzee) J. Steenbergen (RIVO-WUR) R.W.A. Oorschot J,A. van Dalfsen (TNO) 35485/ & 36163/ Meervoudig ruimtegebruik Offshore windenergie We@Sea Programmabttreau Postbus ZG Pettan We@Sea Projecmuramer: Alle rechten voorbehoudetl. Niets uit deze uitgave mag worden v emaenigvuldigd en/of openbaar gemaal~ door middel van dmk, fotokopie, microfilm of op welke andem wij ze dan ook zonder voorafgaande toe~temming van TN0. Indien dl.t rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffetlde terzake tassen de partijen geslotan overeenkomst. Het ter inzage geven van her "INO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan. 2006TNO

4 B&O 2006-DH-OO43/B 2 van 56 Samenvatting Binnen Europa wordt verschillend omgegaan met de mogelijkheid van multifanctioneel gebruik van de mimte die in beslag wordt genomen door windmolenparken en veiligbeidszones rondom deze parken. Een grote belemmering voor meervoudig ruimtegebruik is de instelling van een veiligheidszone. De "tot heden in Nederland verleende vergunningen zijn (op verzoek van de initiatiefnemers) verleend met instelling van een veiligheidszone van 500 m fond her hele windmolenpark. De Nederlandse overheid is bezig met een onderzoek naar het versoepelen van deze veiligheidszone. Ook de initiatiefnemers hebben geen bezwaar tegen her beperken van de veiligheidszone nadat de (dure) monitoringsprogramma s zijn afgerond. De overheid blijft sturend in de mogelijkhedan voor meervoudig gebruik, omdat zij ook voor ander gebruik vergurmingverlenend zu]len zijn. Alle bekeken opties voor meervoudig ruimtegebruik kennen nog veel hiaten in kennis met betrekking tot de daadwerkelijke toepassingsmogelijkheden binnen een offshore windmolenpark. Momanteel zijn mosselkweek, recreatievaart en sportvisserij de meest interessante en meest in her buitenland toegepaste opties voor meervoudig ruimtegebruik van windmolenparken. E6n van de gestelde vragen is ofmeervoudig ruimtegebruik de e ploitatiekosten voor de initiatiefnemer zal reduceren. Voor de initiatiefnemer interessante opties van meervoudig gebruik zijn combinaties met kabels en leidingen en/of interconnectors. De overige in deze studie besproken opties zullen niet leiden tot een verlaging van de exploitatiekosten van de initiatiefnemer. De initiatiefnemer zal slechts gebruiker zijn van de grond en geen eigenaar. Baten van medegebruik zullen toekomen aan de initiatiefnemer van her medegebruik. Wel wordt gesteld dat meervoudig ~imtegebruik in de zin van recreatieve voorlichting, zou kunnen leiden tot een betere acceptatie van offshore windenergie.

5 TNO-rappod B&O 2006-DH-0043/B 3 van 56 lnhoud pagina Samenvatting Inleiding...5 Wet- en regelgeving multifunctioneel gebruik offshore windparken Nationaal Beleid Vergunningverlening Conclusie...: Internationaal...,...9 OSPAR Verenigd Koninkrijk Belgie Denemarken Duitsland Ierland Conclusie...12 Visserij Offshore aquacultuur Viskweek Schelpdierkweek Schaaldieren Algenkweek Conclusie aquacultuur Beroepsvisserij Boomkorvisserij Passieve visserij Natuur Oase: Kunstmatig rif Vluchtlocatie voor vissen en zeezoogdieren Onderzoeksfaciliteiten Meetnet Rijkswaterstaat Proefstation voor zeeonderzoek Observatielocatie voor vogelonderzoek Recreatie en toerisme Attractie Recreatieboten en sportvisserij... 33

6 TNO-rapport B&O DH OO43/B 4 van Duiktoerisme...34 Scheepvaart Scheepvaartroutes Havenfunctie Veilige haven Oliebestrijding Combinatie met andere infrastructuur Olie- en gasplatformen Kabels en leidingen ,3 Interconnec~ors Zendmast Getij denenergie Opwekking van waterstof...: Conclusie en discussie Referenties Literatuur Internetbronnen: Verantwoording...47 Bijlage 1 Workshop verslag... 48

7 B&O 2006-[3H-OO43/B 5 van56 I, Inleiding De Nederlandse overheid heeft de intentie om 6000 Megawatt (MW) aan windenergie offshore te realiseren voor Hiermee is een forse ruimtelijke claim gemoeid, aangezien er nu geen ander gebruik binnen een straal van 500 meter van een windmolenpark is toegestaan. In de Nora Rt~mte (2004) is aangegeven dat, buiten uitsluitingsgebieden, offshore windparken in principe overal zijn toegestaan. De uitsluitingsgebieden zijn gebieden waar reeds ander (bestaand) gebruik plaatsvindt, zoals scheepvaart, (zoekgebied voor) zandwinning en de 12 mijlszone. Met bijvoorbeeld visserij, recreatievaart of natuurgebieden wordt geen rekening gehouden. Vergunningaanvragen worden momenteel getoetst op eventuele conflicten met beleid en regelgeving, op ruimtebeslag en eventueel ander gebruik. Het huidige Nederlandse beleid voor windparken op zee is gerieht op her afsluiten van de parken voor ander gebruik, anders dan noodzakelijk voor onderhoud. Dit beleid lijkt in strijd met her Integraal Beheerplan Noordzee 2015 en de Nora Ruimte, waarin meervoudig ruimtegebruik wordt gestimuleerd. De voorliggende studie maakt onderdeel uit van her We@Sea ptogramma. Her doel van dit onderzoek is om mogelijldaeden voor meervoudig ruimtegebruik op een rij te zetten en kansrijke opties concreter te maken. Hiermee kan bet "draagvlak voor bet ruimtebeslag" door windmolens mogelijk worden vergmot onder de gebruikers van de Noordzee. De studie bestaat uit de volgende onderdelen: Ean korte inventarisatie van de aanpak van multifunctioneel gebruik van windmolenparken in bet buitenland, en aanbevelingen hoe her Nederlands beleid beter kan aansluiten met her buitenlandse beleid. Inventarisatie van kansrijke opties voor meervoudig gebruik in Nederland Het benoeman van mogelijkheden en knelpunten voor meervoudig ruimtegebruik van offshore windparken binnen de Nederlandse EEZ. Aanpak Dit rapport is opgesteld aan de hand van een literatuurstudie naar de mogelijkheden van multifunctionaliteit van een windmolenpark. Deze studie is door middel van (telefonische) gesprekken met verschillende partijen aangevuld. Tevens zijn de resultaten van de workshop meervoudig ruimtegebruik tijdens het symposium over offshore wind op 8 december 2005 in deze studie verwerkt (Bijlage 1). De studie heeft plaatsgevonden in bet licht van de verwachte ontwikkelingen op gebied van offshore windenergie, gebaseerd op bestaand nationaal en internationaal beleid en/of op inschattingen op basis van kennis uit de markt. Binnen deze studie zijn niet alle gebruiksfuncties van de Noordzee betrokken. Er is niet gekeken naar de mogelijkheid van combinaties met militaire activiteiten,

8 TNO~rapport B&O 2006-DH-OO43/B 6 van56 oppervlaktedelfstoffen, baggerstort, cultuurhistorische waarden en aardkundige waarden. Het gebruik van militaire oefengebieden is reeds vastgelegd in bet Structuurschema Militaire Terreinen waarbij is aangegeven dat deze niet toegankelijk worden voor de opwekking van windenergie. De nndergrond is belangrijk voor de fundamenten van een windmolenpark. De winning van oppervlaktedelfstoffen of baggerstort heeft direct gevolgen voor de morfologie van de zeebodem en daarmee op de fundering van windmolens. Een combinatie met windenergie lijkt daarmee niet realistisch. Alleen gefaseerd gebruik van de ruimte zou een optie kannen zijn. Aangezien in Nederland hog geen offshore windmolenparken zijn gerealiseerd, is bij de literatuurstudie uitgegaan van de ervaringen die men in bet buitenland heeft opgedaan bij het medegebruik van een offshore windmolenpark gebied. Leeswijzer In dit rapport wordt in hoofdstuk 2 kort ingegaan op bet huidige beleid t.a.v. multifunctioneel mimtegebruik van (toekomstige) windmolenparken. In de hoofdstukken 3-8 worden verschillende opties uiteengezet. In hoofdstuk 9 ~vordt op basis van de informatie uit hoofdstukken 3-8 een selectie gemaakt van de rneest geschikte combinatiemogelijkheden. Tevens worden in hanfdstuk 9 de belemmeringen en de mogelijke oplossingen voor meervoudig ruimtegebruik behandeld. In bijlage 1 is bet verslag van de workshop opgenomen.

9 TNO-rapport B&O 2006-DH-OO43/B 7 van 56 Wet- en regelgeving multifunctioneel gebruik offshore windparken In dit hoofdstuk wordt her beleid op het gebied van multifunctioneel gebruik van offshore windparken in Nederland kort besproken. Daarna wordt voor verschillende andere landen aangegeven, hoe zij (in de praktijk) met multifunctioneel ruimtegebruik omgaan. 2.1 Nationaal In deze paragraaf wordt het Nederlandse beleid ten aanzien van multifanctioneel gebruik van de ruimte op de Noordzee in relatie tot offshore windenergie besproken Beleid Her beleid zoals geformuleerd in de Nota Ruimte (2004) heeft tot doel versnippering te voorkomen en efficient met ruimte omte gaan. Tegelijkertijd moeten marktpartijen de ruimte krijgen om eigen initiatieven op de Noordzee te ontplooien. Dit vereist een uitgebalanceerde sturing die voorkomt dater conflicten ontstaan. Buiten uitsluitingsgebieden is de bouw van windmolenparken toegestaan. In de Nota Ruimte (2004) staat dat voor nieuwe activiteiten met significante ruimtelijke en!of ecologische consequenties nut en noodzaak aangetoond dient te worden. De ruimtelijke claim moet worden gedefinieerd en de mogelijkheden voor combineren - ruimtelijk en in de tijd - met andere funeties moeten worden benut. Daarnaast zullen de mogelijke effecten van de acdviteit in beetd gebracht moeten worden. De Beheersvisie Noordzee 2010 (BN 2010) (1DON, 1999) onderkende al de noodzaak voor een integrale ruimtelijke afweging om te komen tot efficient ruimtegebruik en de integratie van funeties. Het Integraal Beheersplan Noordzee 2015 (IBN 2015) (IDON, 2005)dat in juli 2005 is verschenen vervangt de BN In het IBN 2015 is een uitgebreide inventarisatie en analyse van bet huidige en toekomstige gebmik gemaakt. Daaruit blijkt in grote lijnen dat verschillende gebruiksfuneties goed naast elkaar kunnen bestaan, omdat functies die in omvang toenemen, globaal hun eigen zone bestrijken, waarin voldoende ruimte is voor groei. Om de ontwikkelingen op de Noordzee in goede banen te leiden is bet nodig het bestaande beheersinstrumentarium aan te vullen met enkele nieuwe instrumenten die in her IBN 2015 (juli 2005) zijn ge~ntroduceerd.

10 TNO-rappor~ B&O 2008-DH-OO43/B Vastgelegde bestemmingen zijn: - Sclaeepvaartroutes - Defensieoefengebieden - Gebieden met bijzondere ecologische waarden, onderverdeeld in: Twee speciale beschermingszones in her kader van de Vogel- en habitatrichtlijn Vijfindicatiefbegrensde gebieden met bijzondere ecologische waarden uit de Nora Ruimte, waarvan bet IBN 2015 er vier nader uitwerkt en begrenst: bet Friese Front, de Klaverbank, de Doggersbank en delen van de Kustzee. Daarnaast geldt een uitsluitingbeleid voor: - Zichtbare permanente werken binnen de 12-mijls zone - Zandwinning binnen de doorgaande NAP-20 m lijn - Veiligheidszones random vaste objectan (windmolens, platforms en onderhoudszones kabels (IDON, 2005). De lauidige Nederlandse visie op de ontwikkeling van windparken op zee is echter gericht op her afsluiten van de parken voor ander gebruik, anders dan noodzakelijk voor onderhoud. In de Beleidsregels inzake toepassing Wet bebeer rijkswaterstaatswerken op installaties in de exclusieve zone (Staatscourant 29 december 2004, rtr. 252 / pag. 19) is in Hoofdstuk 4, artikel 8 bepaald dat rondom een installatie (windmolenpark) met toepassing van dat wetsar~lkel een veiligheidszone wordt ingesteld en de toegang tot de installatie volledig wordt beperkt. Dit is in overeenstemming met artikel 60, vierde lid, van bet VN- Zeerechtverdrag. Buiten de bevoegde ambtenaren en degenen die op grond van vergunningvoorschriftan op of bij de installatie aanwezig moeten zijn, bijvoorbeeld voor bet verrichten van onderhouds- c.q. berstelwerkzaamlaeden, heeft geen ander toegang tot de veiligheidszone. Dit beleid lijkt daarmee in strijd met de Beheersvisie Noordzee 2010, het in de Nora Ruimte gewenste meervoudig ruimtegebruik en de intemationale ontwikkeling ten aanzien van het gebruik van de Noordzee waarin meer rekening gehouden wordt met de beschikbare ruimte en de natuur: enerzijds wordt multifunctioneel ruimtegebruik gestimuleerd, anderzijds wordt er geen toegang tot het windmolenpark gegeven. Het betekent overigeos niet dat andere gebruiksfuncties in het gebied nooit mogelijk zijn. Zo is her bijvoorbeeld mogelijk om een kabel aan te leggen binnen her gebied. Voor her reeds vergunde windpark Q7-WP zullen de fundaties gebruikt worden om mosselzaad te kweken. Combinatie van bet windpark met andere gebruiksfuncties dient echter altijd afgestemd te worden met de eigenaar van het windpark. Daarnaast heeft de overheid als bevoegd gezag instrumenten om medegebraik van een windmolenpark te reguleren (persoonlijke communicatie Ronald van den Heuvel, RWS-DNZ).

11 TNO-rappo~ B&O 2006-DH-OO43/B 9 van Vergunningverlening Voor de bouw, exploitatie en ontmanteling van een offshore windpark op het Nederlands Continentale Plat (NCP) moeten drie stappen worden doorlopen: Er is een concessie voor de locatie vereist ( Er zijn vergunningen nodig in het kader van de Wet Beheer Rijkswaterstaatwerken (WBR) en de Wet Milieubeheer (WM). Er moet een milieueffectrapportage procedure worden doorlopen. Rijkswaterstaat Directie Noordzee coordineert diten de Minister van Verkeer en Waterstaat is het bevoegde gezag. Vergunningen worden verleend in overeenstemming met bet Ministerie van VROM (Reith et al, 2005), EZ en LNV Wanneer de initiatiefnemer een andere activiteit binnen zijn park wil Oaten) uitvoeren dient hij hiervoor toestemming te vragen aan bet bevoegd gezag. Het bevoegd gezag zal per geval bekijken of zij toestemming geeft voor de betreffende activiteit. Voor de beoordeling is geen beleid ofhandreiking aanwezig. Voor de initiatiefnemer is bet daarmee vooraf niet duidelijk wat voor een procedure doorlopen moet worden Conclusie Het huidige Nederlandse beleid sluit multifunctioneel gebruik van een windpark niet uit. Her beleid is echter niet eenduidig en over de procedure die gevolgd moet worden is geen duidelijkheid. 2.2 Internationaal Een land mag volgens bet VN-zeerechtverdrag een veiligheidszone rond bijvoorbeeld constructies (zoals windmolens) ofkabels en leidingen instellen. Het is hier echter niet toe verplicht. Nederland past dit recht toe, door een veiligheidszone van 500 m rond windmolens in te stellen. Andere landen gaan hier anders mee om. OSPAR Binnen OSPAR is een werkgroep opgericht die zich bezig houdt met de mogelijke effecten van offshore windenergie (Working Group on the Environmental Impact of Human Activities). Deze werkgroep heeft aangeven dater hog te weinig bekend is over de mogelijkheden en beperkingen van her combineren van visserij met offshore wind. Dit geldt ook voor de effecten op het toerisme (OSPAR, 2005) In de volgende paragrafen wordt kort op het beleid van andere landeu rondom de Noordzee ten aanzien van offshore windenergie ingegaan.

12 TNO-rapport B&O 2006-DH-0043/8 10 van Verenigd Koninkrijk In het Verenigd Koningrijk wordt een gefaseerd uitgiftebeleid voor vergunningen gehanteerd. Tijdens de eerste ronde vergunningaanvragen voor offshore windenergie is discussie ontstaan over het instellen van veiligheidszones of exclusieve zones rond een offshore windmolenpark. Hierbij kan bet bijvoorbeeld gaan om het verbieden van scheepsactiviteiten in de nabijheid van en in een windmolenpark. De Energy Act 2004 heeft voor een nieuw instrument gezorgd om een veiligheidszone rondom een offshore energie installatie te kurmen instellen. In het gevai van windmolenparken is het waarschijnlijk dat de veiligheidszone rondom de turbines zal worden ingesteld. Het doel van de veiligheidszone is het minimaliseren van bet risico van het botsen van schepen met een offshore windmolenpark. Het wordt een overtreding om binnen deze zone te komen. Er zullen standaard reguleringen worden ingesteld omte kunnen ingrijpen bij calamiteiten. Veiligheidszones kunnen door de initiatiefnemers worden aangevraagd, manr bet bevoegd gezag kan ook beslissen een veiligheidszone in te stellen als zij dit nodig achten (DTI, 2004). Het zoekgebied voor offshore windmolenparken in Engeland wordt beperkt door de aanwezigheid van: - Bestaande verguuning voor winning van aggregaten en afvallozing - Olie- en gasstructuren en hun veiligheidszones - Culturele erfgoedplaatsen (voomamelijk scheepswrakken en andere obstakels op de zeebodem) - Kabels - Bestaande scheeps/navigatie banen en scheepvaartscheidingsstelsels - Bestaande claims voor offshore windenergie Militaire oefengebieden zijn in beginsel niet uitgesloten voor de ontwikkeling van offshore windenergie. Het Ministerie van Defensie (MoD) zal alle aanvragen in militaire oefengebieden separaat beoordelen. Er is discussie ontstaan of het instellen van veiligheidszones wel zal leiden tot veiligere toeristische scheepsvaart, omdat de scheepsintensiteit rond deze veiligheidszones zal toenemen en daar bet risico voor aanvaringen vergroot zal worden. De Royal Yaughting Association (RYA) is tegen bet instellen van dergelijke veiligheidszones. Zij stellen dat de bestannde regelgeving om obstakels op zee te markeren voldoende bescherming zou moeten bieden. Het gebied waarin offshore windmolenparken worden geplaatst zou wei ruimte kunnen bieden voor visserij en schelpdiervisserij. Indien er geen exclusieve zones rondom windmolenparken worden ingesteld, kan er sprake zijn van diverse soorten visserij in aangepaste vorm (Cordah, 2003).

13 TNO-rapp~t B&O 2006-DH-0043/B 11 van 56 Er is een werkgroep met vertegenwoordigers vanuit de overheid en de visserij opgericht die kijkt naar de mogelijkheden en beperkingen van de combinatie van visserij met windmolenparken. Er zijn geen veiligheidszones ingesteld rondom bet North Hoyle Wind Farm Belgi~ Op dit moment zijn er in Belgie nog geen offshore windparken gebouwd en is er 66n vergunning afgegeven. Het "beleid" is vooral gericht op de veiligheid van de scheepvaart. Een concessie voor de oprichting van een offshore windmolenpark is gekwalificeerd als een priv~ onderneming binnen bet publieke domein. De indiener die het best bij de selectie criteria past krijgt het recht voor deze priv~ onderneming. Dit betekent echter niet dater geen andere activiteiten zullen kunnen plaatsvinden. Hierover moet echter wel overeenstemming plaatsvinden met de concessiehouder. Rond de Belgische windmolenparken van C-power, op Thornton Bank wordt een groot aantal maatregelen genomen om de veiligheid van de scheepvaart te vergroten. Zo zal her gebied worden afgesloten voor de scheepvaart en zal een veiligheidszone worden ingesteld (C-POWER, 2003). C-power heeft daarnaast zelf een intensieve campagne opgestart om bet draagvlak bij de bevolking te vergroten. Er is een informatiecentrum ingericht en er worden scheepstochten naar her park georganiseerd (persoonlijke communicatie J. Seys, VLIZ). In Belgie is geen speciaal beleid opgesteld voor multifunctioneel gebruik. Er is echter wel ruimte opengehouden om eventueel multifunctioneel gebruik toe te staan Denemarken Denemarken heefi in Europa de grootste ervaring met offshore windparken. De gebieden voor offshore windenergie worden exclusief aangewezen. Dat wil zeggen dater in hetzelfde gebied geen tweede vergunning zal worden verleend voor offshore windenergie. Visserij en scheepsvaart zijn niet per definitie uitgesloten uit her gened. Er wordt wel een veiligheidszane van 200 meter weerszijde van de kabels opgelegd. Binnen deze zone zal geen ankering door visserij en scheepsvaart worden toegestaan (COD-website). In de Deense windmolenparken is trawling naar vis en zandwinning verboden. Horns Rev waar een gelijknamig is gebouwd, is een belangrijke visgrond voor de trawling visserij. Mogelijk dat de aanwezigheid van het windmolenpark wei extra mogelijkheden zal geven voor netvisserij. Het Horns Rev is dermate vet vanuit de kust gelegen dat her visueel beperkt zichtbaar is vanaf land. Het is dan ook onduidelijk war eventuele positieve of negatieve effecten zijn op bet toerisme door de aanwezigheid van her windmolenpark. Her offshore gebied bij her

14 TNO~rappo~t 8&O 2006-DH-0043/B 12 van 56 windmolenpark Nysted is van belang voor de toeristische scheepsvaart. Gedurende de constructie fase is bet park voor deze vaart afgesloten geweest. Tijdens de productie fase was een speciale scheepsroute voor recreatievaart door het windmolenpark aangegeven. Tot heden vinden sportduikers de locatie niet interessant (Boesen & Kjaer, 2005). In Denemarken is geen speciaal beleid voor multifunctioneel gebruik van offshore windmolenparken. Wel is gesteld dat de vergunningverlener geen expliciet recht heeft tot het gebied. Hiermee wordt meervoudig gebruik niet uitgesloten Duitsland Duitsland heeft nog geen offshore windparken. Momenteel loopt er een groot onderzoeksprogramma voor zowel de Noordzee als de Oostzee met als doel informatie te verkrijgen om de ontwikkeling van OWP vooral vanuit een ecologisch standpunt verantwoord te laten plaatsvinden. In Duitsland geldt net als in Nederland het First Come First Served- principe. Exclusieve rechten worden toegewezen bij de vergunningverlening. Voor hetzelfde gebied zal geen tweede vergunning voor een offshore windmolenpark worden verleend, ander gebruik wordt echter niet uitgesloten. Voor de exploitatie van zand, grind en in het geval van olie afzettingen moet de vergunninghouder met betrokken bedrijven in onderhandeling gaan om een oplossing te vinden (COD - web). Andere vormen van meervoudig gebruik worden niet bespmken. Bij het verlenen van vergunningen voor offshore windmolenparken worden geen overwegingen over meervoudig ruimtegebruik gemaakt. De vergunningen voor offshore windenergie en aquacultuur separaat verleend. Dit zou volgens Buck et al. (2004) d~n van de grootste obstakels kunnen zijn voor de meervoudig ruimtegebruik combinatie windenergie en aquacultuur Ierland In Ierland zijn reeds enkele parken in bedrijf. Er is geen veiligheidszone ingesteld rondom offshore windmolenparken. Deze zijn dan ook vrij toegankelijk voor bet publiek. 2.3 Conclusie In Europese landen wordt op zeer verschillende wijzen omgegaan met de mogelijkheid van multifunctioneel gebmik van de ruimte die in beslag wordt genomen door windmolenparken en veiligheidszones rondom deze parken. Er zijn voorbeelden van windparken waarbij andere activiteiten zijn toegestaan, zoals bijvoorbeeld pleziervaart en visserij.

15 TNO-rappo~t B&O 2006-DH OO43/B 13 van 56 Gezien de internationale ervaringen dn het beleid in de Nota Ruimte en het IBN 2015, waarin multifunctioneel raimtegebruik wordt gestimuleerd, verdient her aanbeveling om de mogelijkheden voor medegebruik van windmolenparken in Nederland te onderzoeken. In de volgende hoofdstukken worden verschillende opties voor medegebruik van offshore windparken besproken. Deze zijn mede gebaseerd op ervaringen uit het buitenland, literatuur en gesprekken met experts.

16 TNO-rapport B&O 2006-OH-OO43/B 14 van Visserij Visserij kan worden onderverdeeld in aquacultuur en beroepsvisserij. De aquacultuur kan worden onderverdeeld in een marital kweekvormen: viskweek, schelpdierkweek, schaaldierkweek en algenkweek. In de volgende paragrafen zal de Nederlandse situatie geschetst worden met hierbij de mogelijkheden en knelpunten. De beroepsvisserij kan worden onderverdeeld in de pelagische, bodemberoerende en statische visserij. 3.1 Offshore aquacultuur Wereldwijd v~ndt de offshore aquacultuur van veel verschiilende soorten plants. Sinds de jaren 70 van de 20 eeuw worden in Rusland salmoniden in kooien gekweekt. In de USA zijn zeer veel verschillende projecten op her gebied van offshore aquacultuur gestart. In Nederland is geen ervaring met offshore aquacultuur op grote schaal. De Nederlandse aquacultuur vindt met name plants in de kustgebieden (schelpdier- en schaaldierkweek) en/of op land (viskweek). Offshore aquaculttmr in Nederland wordt echter wel steeds interessanter. Door grootschalige beperkingen op de vangst van zoutwatervissen en bet opvissen van het voor mosselkweek benodigde mosselzaad, wordt de druk om altematieven te zoeken steeds groter. Internationaal zijn er voorheelden waarbij van andere reeds bestaande offshore infrastractuur gebruik wordt gemaakt voor de aquacultuur. De objecten, zoals platforms voor olie- en gaswinning, kunnen op twee manieren de aquacultuur dienen: als bevestigingslocatie voor constructies en als beschermingsconstructie. Over de combinatie van offshore windmolenparken met aquacultuur wordt veel geschreven, manr komt in de praktijk niet ofnanwelijks root. Buck (2002) heeft onderzoek gedaan naar de haalbaarheid van de combinatie van offshore aquacultuur en offshore windmolenparken. Een belangrijk voordeel van het combineren van aquacultuur met windmolenparken is dater weinig kans is op beschadiging van de kweekconstructies door scheepvaart, omdat die in principe niet is toegestaan birmen windmolenparken. Tevens kan er gebruik worden gemaakt van onderhoudsschepen om ook bij de aquacultuur projecten te werken. Een nadeel is de extra scheepsbewegingen die gemaakt moeten worden voor de exploitatie van bet aquacultuur project. Aquacultuurinstallaties zouden direct aan de construcfie van de windmolen kunnen worden bevestigd, of op zichzelf staande units vormen binnen de grenzen van een windpark. Bij bevestiging ann de fundaties kunnen de krachten op de fundaties van de windmolen nadelig zijn voor stabiliteit van de molens.

17 TNO-rapt~ort B&O 2006-DH 0043/B 15van56 Het Duitse AWI (Alfred Wegener Institute) is in 2003, in samenwerking met Terramare (Centre for Research on Shallow Seas, Coastal Zones and the Marine Environment), met een project begonnen om de groei van potentiele soorten voor aquacultuur te onderzoeken. De potentiele aquaculmur soorten zijn de zeewieren Laminaria saccharina en Palmaria palmata, de oesters Ostrea edulis en Crassostrea gigas en de mossel Mytilus edulis. Op diverse locaties in het Duitse Noordzeegebied waar windmolens gepland staan, zijn testfaciliteiten opgezet (zie Figuur 1 en Figuur 2). EEZ Moorings -- Border of EEZ... Border of Coastal ~ PlanedWind Farms The Netherlands Figuur l Kaart met proeflocaties ( Moorings ) en geplande windmolenparken (

18 TNO-rapport B&O 2006-DH-0043/~ 16 van 56 Anchor Figuz~r 2 Proefopzet ( Viskweek In Nederland worden nu paling, meerval, forel en de Afrikaanse zoetwatervis tilapia al op grote schaal land-based gekweekt onder gecantroleerde omstandighedenl Offshore visteelt zal zich onderscheiden van deze vormen van visteelt, omdat de temperatuur offshore niet kan worden gemanipuleerd. De laatste jaren vinden er echter ook ontwikkelingen plaats op her gebied van de kweek van zeevis op land, zoals tong en tarbot. De kwekerijproductie van consumptievis neemt volgens bet CBS langzaam toe. Her is economisch haalbaar paling, forel en meerval te kweken. Een aantal andere vissoorten, zoals tilapia, zijn in opkomst voor de kwekerij. Viskweek kan de teruglopende aanvoer van een aantal vissoorten uit de traditionele visvangst aanvullen (CBS, 2003). Probleman bij bet offshore kweken van vis zijn onder andere: De verschillende temperatuurseisen die de vissen hebben. Voor zalm en kabeljauw is Nederland te warm en voor her kwekan van zeebaars en tarbot is Nederland te koud. Her voedingsregime: de input van voedsel en de output van vis is hog niet met elkaar in balans. Door een open structuur komen feces in her milieu, hetgeen een verrijking van voedingstoffen in de omgeving van de kweekunits betreft. (Steketee, 2001) Er is ontsnappingsgevaar van de gekweekte vis De wildvis wordt blootgesteld aan medicijnen die worden toegediend ann geteelde visen kan in sommige gevallen resulteren in resistentie onder wildvis

19 TNO-rapport B&O 2006-DH-OO43/B 17 van 56 Visziekten kunnen worden overgedragen aan wildvis (van Laere & Batenburg, 2003). Experimenten met verschillende soorten vis leiden, athankelijk van de gebruikte vissoort en het experimentele systeem, tot verschillend succes. Technische aspecten, productiekosten en verankering blijken ook voor problemen met de kweek te kunnen zorgen (Buck, 2002). In bet project Irmofisk is een concept bedacht voor bet kweken van zalm op een niet varend VLS (Very Large Ship), dat op volle zee op zijn plaats wordt gefixeerd. De gekweekte vis moet worden gevoerd met minerale en organische grondstoffen. Uitgangsptmt is dat bet schip zoveel mogelijk zelfvoorzienend zou moeten zijn, waarbij de vis binnen bet schip zou moeten worden gekweekt en er zo rain mogelijk interactie met het open water plaatsvindt (van Laere & Batenburg, 2003). De combinatie van viskweek met reeds bestaande offshore infrastructuur kan verschillende voordelen opleveren. Door de constructies voor viskweek te bevestigen aan bemande platforms, is er controle op bet welzijn van bijvoorbeeld de gekweekte vis, wordt vandalisme en diefstal bemoeilijkt en kan er direct ingegrepen worden bij calamiteiten. Ook kan gebruik gemaakt worden van de scheepstijd die wordt ingezet voor de proviandvoorziening van de offshoreinstallaties. Voorbeelden hiervan zijn: In de jaren 80 is in de Kaspische zee een experiment gedaan met de combinatie van aquacultuur en de al bestaande offshore infrastructuur. De vaar- en bedrij fskosten waren te hoog om dit experiment een succes te maken. In de Golf van Mexico loopt een omvangrijk onderzoek om offshore aquacultuur op te zetten op olie platforms die buiten gebruik zijn. Hier verloopt her gebruik van deze platforms met meer succes. Op deze wijze wordt tevans bespaard op de kosten die gemaakt moeten worden voor het opruimen van de platforms. Er zijn plannen om in de USA de productie van energie door getijdengenerators en windenergie te combineren met de kweek van verschillande vissoorten. De fundamenten die voor beide constructies moetan worden aangelegd zouden voldoende houvast kunnen bieden om de constructies voor de kweek van vis te kunnen verankeren. - In Europa zijn diverse bedrijven betrokken bij de bouw van een prototype kooi voor de offshore kweek van vis. In Duitsland is de haalbaarheid van de combinatie van offshore windmolenparken en aquaanltanr onderzocht (Buck 2002). - Volgens voeffabricant NUTRECO vindt voor de Franse kust op kleine schaal visteelt plaats (van Laere & Batenburg, 2003). Voor veel van de vrij in de Noordzee voorkomende vissoortan zijn weinig tot geen ervaringen met de kweek, ondanks de verschillende initiatieven die reeds in bet verleden zijn opgestart. Duitse onderzoekers concluderen op grond van de enorme kosten die met de investering van offshore kooien voor de kweek van vis gemoeid

20 B&O 2006-DN-OO43/B 18 van ~6 zullen zijn, de kosten die ann het onderhoud en de frequentie van bezoek ann deze installaties verbonden znllen zijn, dat bet op dit moment niet reeel is om de kweek van offshore vjs nan te raden (Buck, 2002). Nederlandse visserijbiologen hebben wel goede ervaringen met het op een goedkope mauler van kweken van vis in kooien in bet buitenland. Er wordt nu wel vis gekweekt in offshore kooien, en per m3 zijn ze niet heel erg danr. Het hangt nam~lijk allemaal van de productie afdie gehaald wordt en de waarde van de vis die geproduceerd wordt. Wat wel speelt in de Noordzee zijn de omstandigheden waardoor kweek in kooien waarschijnlijk niet haalbaar zal zijn. De zee is te ondiep voor kooi cultaur an bet water te onstuimig. De kooien kannan niet afgezonken worden naar rustiger water lagen, omdat bij storm de hele water laag onrustig blijfi. Daarnaast speelt in de Noordzee de stroming een rol, die is vrij hoog waardoor her water voor veel soorten te onrustig is. Hiervoor zullen aanpassingen nan bet systeem gemaakt moeten worden. En dan speelt ook hog eens de scheepvaart een rol, waardoor her risico op aanvaringan wellicht te hoog is (van der Mheen (tlivo), pets. comm., 2006) Schelpdierkweek Verschillende soorten schelpdieren zoudeu bij windmolenparkan gekweekt kunnen worden Mytilus edulis: In Europa vindt 50% van de wereldwijde productie van mosselen plaats, 25% daarvan is in Nederlandse handen. Per jaar is minimaa mosselton nodig om een productie van mosselton consumptie mosselan te halan. De mosselzaadvisserij heeft de laatste jaren "slechts" mosselton (1 mosselton kg) mosselzaad gevist (mosselzaad bestaat uit jonge mosselen die worden uitgezaaid op verschillande kweekpercelan). Stormen zorgdan voor her verlies van veel mosselbanken. Verder zijn veel gebiedan niet meer toegankelijk voor de mosselkwekers. Binnen de opengestelde gebieden kan niet genoeg worden gevist om aan de behoefte nan mosselzaad voor de mosselkweek te voldoen. Er worden verschillende initiatieven ondemomen om naar duurzame alternatieven te zoeken voor de bestaande mosselzaadwinning. Ean aantal bedrijven nit de sector heeft projecten opgestart en ook nieuwe toetreders en projectontwikkelaars hebben bet plan gelanceerd om bij de offshore windmolenparken mosselzaad in te vangen. In andere landen is men verder met altematieve mosselkweek technieken. Echter, elke locatie is andersen elke methode moet derhalve toegesneden zijn op de aanwezige omstandigheden en gekweekte soort.

21 TNO-rappor~ B&O 2006 DFI-0Q43/B van 56 Meer dan 95 % van de mosselen wordt in bodemcultuur geproduceerd. Er zijn diverse experimenten uitgevoerd met alternatieve productiernethoden. Ook worden er experimenten uitgevoerd met mossel (zaad) productie op meet open zee. Voordelen van off-bottom kweek van mosselen zijn: Waarschijnlijk minder voedselconcurrentie door hogere verversingssnelheid en hierdoor ean hogere groeisnelheid; - Verkleinde karts op predatie door vogels, krabben en zeesterren; - Minder zand in de consumptiemosselen. Op dit moment bestaat concrete interesse voor mosselzaadinvang en mosselkweek. Vooral de ondiepe kustzee (tot 8 ~ 10 meter diep) komt in aanmerking voor mosselkweek. Daarnaast lijkt mosselkweek goed gecombineerd te kunnen worden met vaste objecten, zoals windmolens. Hiernaar wordt onderzoek gedaan door initiatiefnemer E-connection. Als drijvende mosselpercelen op de Noordzee succesvol zijn, zou dit deel van de sector in de toekomst sterk kunnen groeien. Als de resultaten van dit onderzoek bekend zijn, zal bet kabinet besluiten of en onder welke voorwaarden hiervoor ruimte in de Noordzee kan worden gereserveerd (IDON, 2005). In her buitenland zijn wel enkele initiatieven voor offshore mosselkweek ondernomen: Sinds de jaren 50 wordt er actief mosselen in kooien en aan lijnen gekweekt. Het verticaal positioneren van de schelpdieren heeft ertoe geleid dat bet productieoppervlak aartzienlijk werd vergroot. In Nieuw-Zeeland en Canada worden de lijnen zo verankerd dat de bovenste 15 meter en de onderste 5 meter van de waterkolom niet worden gebruikt. Hierdoor wordt predatie door zeesterren en eidereenden voorkomen. In de Verenigde Staten zijn verschillende voorbeelden van offshore mosselkweek; In California worden mosselen die vrijkomen bij het schoonmaken van boorplatforms op de markt gebracht (Buck, 2002). Long line productie op "Rhode Island Sound" door nnderzoekers van Woods Hole Oceanographic Institute (WHOI) Long line productie op "Isles of Shoals" in bet westelijk gedeelte van de Golf van Maine door onderzoekers van New Hampshire University In Canada worden long-line mosselen gekweekt enkele meters onder het oppervlak om beschadiging en verlies door ijsgang te voorkomen. Ook in Belgie, Nieuw-Zeeland, Frankrijk en Italic bestaan offshore initiatieven voor de kweek van mosselen.. Hierbij wordt met name gebruik gemaakt van longlines (zie ook het rapport in We@Sea verband: Wereldwijde verkenning van mogelijkheden voor mosselteelt op open zee & een mosselkansenkaart voor de Noordzee, Steenbergen et al., 2005)

22 TNO-rapport B&O 2006-DH-0043/B 20 van 56 Een under initiatief om een combinatie van gebraiksfancties te ontwikkelen is het project SEAWING. Hierin wordt de combinatie van windenergie en aquacultuur in een drijvende constructie verder onderzocht Crassostrea / Ostrea Oesterkweek vindt in Nederland vooral als bodemcultuur plants. De Japanse oester verovert de laatste jaren steeds meet terrein, Oesters hechten niet met behulp van byssus&aden, maar bevestigen zich met behulp van hun kalkschaal aan een verhard oppervlak. Over kweek van andere schelpdieren dan mosselen op de Noordzee is geen informatie beschikbaar. Op dit moment zijn er geen initiatieven bekend om mogelijkheden van de kweek van andere schelpdieren in combinatie met windenergie op zee te onderzoeken Schaaldieren In Nederland bestaat geen schaaldier kweekcultuur. In andere landen is hier wel ervaring mee. In de USA wordt, vanwege de intensieve vangst op wilde kreeften, de kweek van cultuurkreeften gestimuleerd. De kweek van kreeften vindt plaats in het mariene milieu en is een zeer langdurig proces. Temperatuurregulatie is echter noodzakelijk omdat de verschillende kreeften-stadia verschillende temperatuurseisen hebben. Een kreeft in een kunstmatige kweekruimte kanna ongeveer 5 jaar de voor consumptie gewenste grootte bereiken. Een kreeft in de vrije natuur doet hier 10jaar over. Kreeften in een offshore installatie moeten met enige regelmaat gevoerd worden (minstens twee maal per week). Vrij in een offshore windmolenpark uitgezette kreeften zouden verhinderd moetan worden bet park uit te gaan aangezien kreeften grote afstanden kunnen afleggen. Dit zou gerealiseerd kunnen worden door kunstmatige schuilmogelijkheden aan te bieden (Buck, 2002) Algenkweek De teelt van zeewieren of macro-algen" heeft een enorm potentieel als bron van bio-energie en hemieuwbare grondstoffen, chemicalien en producten (Reith et al., 2005). Momenteel wordt wereldwijd ca. 18 miljoen ton zeewier per j aar geproduceerd en toegepast in voeding, diervoeders, chemicalien, cosmetica en farmaceutische producten. Ongeveer 50% van de productie wordt gerealiseerd door teelt op kustgebonden locaties en ca. 50 % door bet oogsten van natuurlijke populaties uit zee. In Nederland is geen sprake van grootschalige productie van zeewieren. Naast her gebruik van de stoffen uit de algen worden algen ook direct als voedingsmiddel gebruikt. Van algen wordt gedacht dat ze zeer vitaminen- en mineralenrijk zijn. Ook kannen algen worden aangewend als visvoer en bemestingsstof en kunnen algen als biomassa worden aangewend in de

23 TNO*rapport B&O 2006-DH-0043/B 21 van 56 energieproductie. Algen leggen COz vast in organische stof en reduceren daarmee her CO2 gehalte van de atmosfeer. Hypothetisch zijn algen daarmee interessant in relatie tot bet de problematiek van de COz uitstoot. Er is een groeiende belangstelling voor kwalitatief hoogwaardige toepassingen van componenten uit mariene biomassa. Het zijn echter toch met name wetenschappelijk onderzoekers die kansen claimen voor hoogwaardige voedingscomponenten (anti-oxidanten, meervoudig onverzadigde vetzuren, vitamines, etc.) en medicijnen uit zee. De verwerkande industrie heeft een grote vertaalslag naar toepassingen hog niet gemaakt. Er is nog onvoldoende duidelijk ann welke componenten behoefte is en of die ten aanzien van de kwaliteit, de kosten en de beschikbaarheid vervolgens rendabel uit mariene biomassa gewonnen kunnen worden (Luiten, 2002). Voor de selectie van geschikte zeewiersoorten voor grootschalige teelt gelden de volgende criteria: beschikbaarheid van voldoende gegevens/database voor vermenigvuldiger~voorkweek - geschikte biomassasamenstelling voor conversie/productwinning - hoge productiviteit in her heersende klimaat - snelle nutrientopname en vastlegging t.b.v, groei in hoge plantdichtheden - tolerantie voor langdurige blootstelling aan hoge lichtintensiteit - verankeringsstructuur voor hechting aan kunstmatig substraat - in staat om waterbewegingen te weerstaan in her dynamische zeemilieu - "drijforganel en/of andere fysische kenmerken benodigd voor teelt en oogst - eenvoudig mechanisch te oogsten - mogelijkheden tot periodiek oogsten van een deel van de thallus door bijvoorbeeld afmaaien grote bestandheid tegen predatie en parasieten Kritische succesfactoren bij grootschalige zeewierteelt zijn: de inpassing van de teelt in het mariene ecosysteem met een minimale belasting van natuurlijke systemen, verwerking van zeewieren tot energiedragers en producten, ketenontwikkeling en her verwerven van maatschappelijk draagvlak. Qua technologieontwikkeling gaat het met name om bet ontwikkelen van ecologisch inpasbare, efficiente productiefaciliteiten en technologie voor oogst en verwerking via geavanceerde bioraffinage concepten (Reith et al,, 2005). De bestaande systemen voor zeewierteelt zijn relatief kleinschalig en worden vrijwel alleen gerealiseerd nabij de kust. Een beproefde methode voor de offshore kweek van zeewieren is nog niet ontwikkeld. Voor een systeem is bet van belang dat de dynamiek binnen dit systeem zoveel mogelijk wordt getemperd om losraken van wieren te voorkomen. Een alternatief voor vaste stmcturan zou een structuur zijn waarbinnen drijvende zeewieren zouden kunnen worden opgekweekt. Voor de

24 B&O 2006-DH-0043/B 22 van 56 Noordzee zijn echter geen drijvende inheemse zeewiersoorten bekend die geschikt zijn voor productie. Bij grootschalige zeewierteelt is de mogelijke sedimentatie van afgebroken zeewierfragmenten en ander organisch materiaal een belangrijk aandachtspunt. Sedimentatie is echter in grote mate afhankelijk van de stroomsnelheid en deze kan per locatie verschillen. Een ander aandachtspunt is het effect op de migratie van zeezoogdieren. Hierover is nog te weinig bekend. Positieve aspecten zijn bijvoorbeeld de opname van nutrienten en CO2 (Reith et al., 2005) Conclusie aquacultuur Voor de verschillende onderwerpen kunnen de volgende conclusies worden getrokken: Visteelt op de Noordzee lijkt de komende jaren niet waarschijnlijk. Open systemen zijn te bezwaarlijk vanuit het oogpunt van milieu; gesloten systemen zijn vooralsnog te duur en bieden meer kansen op her land. In her Innofisk project 12 wordt onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van gesloten systemen (IDON, 2005). Het vergunningenbeleid voor de traditionele schelpdierkweekgebieden (met name de Waddenzee en Oosterschelde) is verscherpt. Hierdoor zal naar verwacht de schelpdiervisserij op de Noordzee toenemen. De kweek van schelpdieren is een kansrijke optie in combinatie met offshore windmolenparken. Hier is echter hog geen ervaring mee. Schaaldierkweek staat nog in de kinderschoenen. Het is maar de vraag of dit in de toekomst tot rendabele kweekmethoden zal leiden. De mogelijkheden en de toekomst van de kweek van biomassa in de vorm van zeewieren is hog onduidelijk Voor aquacultuuractiviteiten op de Noordzee zal bij offshore windmolenparken een vergunning moeten worden verleend door Rijkswaterstaat Directie Noordzee. Van groot belang voor de functiecombinatie van windenergie en aquacultuur is een sterke toenadering van beide sectoren, zodat er een effectieve regeling voor vergunningverlening kan worden opgesteld. Omdat beide activiteiten gebruik maken van een offshore constructie zou de meest gewenste situatie zijn dat beide activiteiten in ~n vergunning geregeld kunnen worden. 3.2 Beroepsvisserij De beroepsvisserij kan worden onderverdeeld in bodemberoerende visserij en de passieve visserij.

25 TNO-rapport B&O 2006-DH-0043/B 23 van Boomkorvisserij Het NCP wordt intansief bevist, voornamelijk door boomkorkotters (die vooral naar platvissoorten vissen) en door vriestrawlers (die vooral vissen naar pelagische vissoorten). De visserij-intensiteiten in de Noordzee verschillen per gebied en per seizoen, maar de Nederlandse visserijvloot is vooral actief in het zuidelijke en oostelijke deel van de Noordzee. Binnen de 12-mijlszone en in de zogenaamde Scholbox ten noorden van de Waddeneilanden en in de Duitse Bocht, is vissen alleen toegestaan voor schepen met een motorvermogen van minder dan 300 pk. Deze Eurokotters vissen in de Kustzee voornamelijk op tong, schol en garnalen. Sinds 2002 daalt her aantal kotters. Met name her aantal grote boomkorkotters (> pk) neemt steeds verder af, in 2003 met 24%. De vangstrechten op het NCP zijn sinds 1995 met zo n 40% afgenomen (IDON, 2005). In Engeland ziet de beroepsvisserij problemen bij de aanwezigheid van windmolenparkan. De exploitant van de Burbo Bank Offshore Windfarm heeft geen exclusieve zone in en fond her windmolenpark. Betreding van het windmolenpark door visserijschepen staat daardoor vrij. Beroepsvissers geven echter ann dat zij de kans op ongelukken of andere calamiteiten te groot vinden om zich in de nabijheid van de windmolenparken te begeven, ook niet als doorgangsroute naar andere visgronden. Een mogelijk extra gevaar vormen de kabels die de windmolenparken verbinden met energiestations. Deze kabels zoudan door veranderingen in de zeebodem vrij op de bodem kunnan komen te liggen. Boomkorschepan zouden met hun netten in deze kabels verstrikt kunnen komen. Uit het oogpunt van veiligheid dienen kabels daarom zo diep begraven te worden dater geen risico is dat ze weer bloot komen te liggen (Poseidon, 2002). In de Nederlandse situatie is (bodemberoerende) visserij birmen her windpark uitgesloten vanwege de kans op schade aan de elektriciteitskabels. Bovendien wordter een veiligheidszone ingesteld, waarbinnen visserij niet is toegestaan (van den Wittenboer, 2003). Naast de vraag of het vissen binnen een windmolenpark wel of niet is toegestaan, is her bovendien de vraag wat de effecten zijn van een windmolenpark op de aanwezige vissen in her gebied. De fundaties (monopiles) worden in de zeebodem geheid. Het geluid en de trillingen die hierbij optreden, kunnen lokaal en alleen gedurende de bouwfase leiden tot schade bij vissen (Anonymus, 2005a; Verboom, pers. comm., 2005.; Nedwell & Howell, 2004). Als her windpark in bedrijfis kan her geluid dat de draaiende turbines veroorzaken er mogelijk voor zorgen dat (bodem)vissen het gebied gaan mijden. Het geluidsnivean is qua volume gelijk aan een flinke scheepsmotor (Anonymus, 2005b). De Nederlandse visserijsector is zeer ongelukkig met de huidige gang van zaken rondom bet plaatsen van windmolenparken op de Noordzee. Zij hebben reeds in een eerder stadium aangegeven met overheid en initiatiefnemers om tafel te willen

26 TNO-rapport B&O 2006-DH-OO43/B 24 van 56 zitten om voor de vissers belangrijke visgronden te kunnen behouden voor de visserij. Dit is echter nooit gebeurd. Nu wordt de sector geconfronteerd met een aanzienlijke ruimteclaim voor offshore windenergie op locaties die voor de visserij in economische zin van groot belang zijn. Ten aanzien van meervoudig mimtegebruik zien zij grote problemen voor de veiligheid van de visserijschepen en de bemarming. Door de visserijsector wordt het gelijktijdig gebruik van de ruimte van offshore windmolenparken door de beroepsvisserij dan ook niet gestimuleerd. Ook voor de recreatievaart en sportvisserij zien zij op dit vlak grote problemen. De veiligheid van de vissers zal verder onder druk staan doordat zij meer dan voorheen gedwongen zullen worden gebmik te maken van vaarwegen. Deze vaarwegen worden mogelijk door de aanleg van een tweede Maasvlakte voor uitbreiding van de Rotterdamse haven drukker bevaren, met alle risico s van dien voor de scheepvaart, inclusief de visserij (H. Demkes, Productschap Vis, pers. Comm, 2005) Passieve visserij Staand want visserij is de samenvattende term voor alle vismethoden waarbij het net stil staat in bet water. Onder "vaste vistuigen" wordt een groot aantal typen vistuig verstaan. Het betreft onder meer de fuik, bet staand want, de weer, de kreeftenkorf, de zegen, het hoekwant, de ankerkuil, de totebel en bet kuilnet. Deze visserij heeft een statisch karakter, dat wil zeggen dat de tuigen in beginsel niet worden voortbewogen. Het gaat met name om de visserij op ongequoteerde soorten. De vangst bestaat uit aal, platvis, zeebaars, geep, harder, ansjovis, spiering en kreeft (Zeeland). Men maakt gebruik van kieuw- en warnetten waarmee men op kabeljauw, zalm en grote platvis (tarbot, grote tong) vist. Ook de visserij met fuiken valt onder deze vorm van visserij( de Vleet). Staand want is een passieve vorm van visserij: door het uitzetten van een net (als een muur) raken vissen erin verstrikt. Er zijn twee typen te onderscheiden: kieuwnet en warnet (ook wel laddemet genoemd) (Baan, 1998). Kieuwnetten zijn gebaseerd op bet principe dat een vis wel zijn kop door een maas van ean net kan steken, maar er niet meer uit terug kan omdat hij dan achter de kieuwdeksels blijfl hangen. Warnetten bestaan uit meerdere lagen. E~n of meet fijnmazige nettan hangen voor een grootmazig net. De vis trekt het fijnmazige net door de grote mazen been en raakt zo verstrikt. Deze netten worden met behulp van drijvers en een verzwaarde lijn aan de onderzijde van bet net (onderpees) staand in her water opgesteld, en na verloop van tijd binnengehaald. De visserij met kianwnetten is bijzonder selectief. Te kleine vis zwemt door de mazen been en te grote vis komt er niet in vast te zitten. De grote volwassen exemplaren die voor veel nakomelingen kunnen zorgen kunnen ook worden gespaard. Door de netten uit te zetten op uitgekiende plekken en dieptes kan de

Meervoudig ruimtegebruik op zee

Meervoudig ruimtegebruik op zee Windturbineparken en aquacultuur Theo Reijs, senior adviseur Kader Ontwerp Nationaal Waterplan (min V&W, coördinerend), en daarbinnen Ontwerp Beleidsnota Noordzee (dec 2008) afstemming tussen gebruikers

Nadere informatie

Onderzoeksthema s op de Noordzee wat komt er op ons af?

Onderzoeksthema s op de Noordzee wat komt er op ons af? Onderzoeksthema s op de Noordzee wat komt er op ons af? Herman Hummel, Luca van Duren, Jakob Asjes en Maurits Huisman 2 november 2018 De Noordzee lijkt leeg en natuurlijk De Noordzee heeft een rijk verleden

Nadere informatie

DE STAATSSECRETARIS VAN ECONOMISCHE ZAKEN, LANDBOUW EN INNOVATIE,

DE STAATSSECRETARIS VAN ECONOMISCHE ZAKEN, LANDBOUW EN INNOVATIE, Mededeling van de Staatssecretaris van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie van 7 december 2011, nr. 244122, betreffende het doen van een aanvraag voor een ontheffing voor het winnen van mosselzaad

Nadere informatie

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2005/2009

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2005/2009 Indicator 5 januari 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het Nederlands Continentaal Plat

Nadere informatie

Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen

Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen Impact windenergie op Noordzeemilieu: kansen & bedreigingen IRO/CEDA lezing Bert Wilbrink (ministerie EZK) Suzanne Lubbe (RWS) 12 maart 2019 Inhoud presentatie Visie overheid op ecologische impact bouw

Nadere informatie

Aquacultuur in Vlaanderen

Aquacultuur in Vlaanderen Aquacultuur in Vlaanderen ILVO Daan Delbare Problematiek Problematiek Een geringe beschikbaarheid van productiegebieden (zeer korte kuststrook van 64 km, geen afgesloten baaien, competitie met andere gebruikers

Nadere informatie

2014D04091 LIJST VAN VRAGEN

2014D04091 LIJST VAN VRAGEN 2014D04091 LIJST VAN VRAGEN Nr. Vraag 2 Hoe verhoudt de ontwerp-rijksstructuurvisie zich met de voorgestelde Europese kaderrichtlijn op het gebied van maritieme ruimtelijke ordening en geïntegreerd kustbeheer?

Nadere informatie

Windmolens aan de kust

Windmolens aan de kust Windmolens aan de kust Landelijke Kustdagen 2013 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Ministerie van Economische Zaken Rijkswaterstaat Lisette Groot Kormelink Projectleider Haalbaarheidsstudie Windenergie

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 22588 26 april 2018 Besluit van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat, van 16 april 2018, nr. RWS-2018/13729, houdende

Nadere informatie

Gebruiksfuncties van de Noordzee

Gebruiksfuncties van de Noordzee Ministerie van Verkeer en Waterstaat stuvwxyz Programmadirectie Ontwikkeling Nationale Luchthaven Gebruiksfuncties van de Noordzee Gebruiksfuncties van de Noordzee in en rond het zoekgebied voor een vliegveld

Nadere informatie

Introductie windenergiesector

Introductie windenergiesector Introductie windenergiesector Blok 2 Sander Lagerveld Dag 10 Windenergie 1 Duurzaam werken op Zee Toepassing van windenergie in Nederland Duurzaam werken op zee 2 Windmolens verschijnen vanaf 12e eeuw

Nadere informatie

PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur. Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman

PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur. Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman PlanMER/PB Structuurvisie Wind op Zee Resultaten beoordeling Natuur Windkracht14 22 januari 2014 Erik Zigterman Korte historie 2009: Nationale Waterplan! 2 windenergiegebieden aangewezen! Borssele en IJmuiden

Nadere informatie

Quickscan Haalbaarheidsstudie windparken binnen 12-mijlszone

Quickscan Haalbaarheidsstudie windparken binnen 12-mijlszone Quickscan Haalbaarheidsstudie windparken binnen 12-mijlszone Juni 2013 Inhoudsopgave 1 Aanleiding Haalbaarheidsstudie... 3 2 Uitgangspunten... 3 3 Aanpak quickscan... 4 4 Uitkomsten quickscan... 4 5 Hoe

Nadere informatie

Windenergie op zee. Anita Nijboer

Windenergie op zee. Anita Nijboer Windenergie op zee Anita Nijboer Windenergie op zee Ronde 1 (2000-2007) Realisatie van twee windturbineparken binnen de 12-mijlszone Offshore windpark Egmond aan Zee (10-18 km uit kust) vergunning 2005,

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 19983 14 juli 2015 Voorbereidingsbesluit kavel III windenergiegebied Borssele, Ministerie van Economische Zaken De Minister

Nadere informatie

QuickTime en een -decompressor zijn vereist om deze afbeelding weer te geven.

QuickTime en een -decompressor zijn vereist om deze afbeelding weer te geven. Fuikenvisserij Een fuik is een langwerpig, taps toelopend, rondgebreid net met een wijde opening en meerdere 'kelen': versmallingen met daarin een netwerk dat het terugzwemmen van de vis belemmert. Een

Nadere informatie

oordzee 2050 EBIEDSAGENDA Noordzee 2050 GEBIEDSAGENDA

oordzee 2050 EBIEDSAGENDA Noordzee 2050 GEBIEDSAGENDA oordzee 2050 EBIEDSAGENDA oordzee 2050 EBIEDSAGENDA UITNODIGING oordzee 2050 EBIEDSAGENDA oordzee 2050 EBIEDSAGENDA oordzee 2050 EBIEDSAGENDA Noordzee 4e werkbijeenkomst 2050 NOORDZEE 2050 DATUM 22 januari

Nadere informatie

BEVRAGING LEDEN FMC MARIEN RUIMTELIJK PLAN

BEVRAGING LEDEN FMC MARIEN RUIMTELIJK PLAN BEVRAGING LEDEN FMC MARIEN RUIMTELIJK PLAN De federale overheid heeft een oproep gelanceerd om voorstellen in te dienen in het kader van de herziening van het Marien Ruimtelijk Plan voor de periode 2020-2026.

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 112 28 januari 2016 Voorbereidingsbesluit kavel II windenergiegebied Hollandse Kust (zuid), Ministerie van Economische

Nadere informatie

Productie kweekvis,

Productie kweekvis, Indicator 19 november 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De afgelopen jaren heeft een

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 23769 30 april 2018 Wijziging bekendmaking houdende een verbod zich te bevinden in de veiligheidszone rondom Offshore

Nadere informatie

Windpark Fryslân Nieuwsflits is een digitale nieuwsbrief met korte berichten over ontwikkelingen rond Windpark Fryslân

Windpark Fryslân Nieuwsflits is een digitale nieuwsbrief met korte berichten over ontwikkelingen rond Windpark Fryslân Roo, Marijke de Van: Windpark Fryslân Verzonden: dinsdag 08 juli 2014 17:20 Aan: Statengriffie provinsje Fryslân Onderwerp: Windpark Fryslân Nieuwsflits (4) Opvolgingsmarkering:

Nadere informatie

Battle of Concepts / W.J.Wijdeveld EcoVISion Scope Bargerveen biologisch gekweekte vis in Nederland

Battle of Concepts / W.J.Wijdeveld EcoVISion Scope Bargerveen biologisch gekweekte vis in Nederland Battle of Concepts 02-2019 / W.J.Wijdeveld EcoVISion Scope Bargerveen is onderdeel van een regio met een lange energie productie geschiedenis. Na de turf winning en recent de aardolie- en gas winning zorgen

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 71194 23 december 2016 Voorbereidingsbesluit kavel IV windenergiegebied Hollandse Kust (zuid), Ministerie van Economische

Nadere informatie

Kenniskring Oesterkweek

Kenniskring Oesterkweek schelpdieren Kenniskring Oesterkweek Door Arie van Duijn en Kees Taal, LEI Wageningen UR Vorig jaar zijn in de Nederlandse visserijsector een aantal kenniskringen van start gegaan. De leden van zo n kring

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 71191 23 december 2016 Voorbereidingsbesluit kavel III windenergiegebied Hollandse Kust (zuid), Ministerie van Economische

Nadere informatie

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2017

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2017 Indicator 20 december 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het Nederlands Continentaal

Nadere informatie

HEBBEN WE AQUACULTUUR NODIG? HET EINDE VAN JACHT OP VIS

HEBBEN WE AQUACULTUUR NODIG? HET EINDE VAN JACHT OP VIS DEPARTMENT OF ANIMAL PRODUCTION LABORATORY OF AQUACULTURE & ARTEMIAREFERENCE CENTER HEBBEN WE AQUACULTUUR NODIG? HET EINDE VAN JACHT OP VIS PROF DR. IR. PETER BOSSIER Oceanen: primaire productiviteit Phytoplankton:

Nadere informatie

MOSSELWAD Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee

MOSSELWAD Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee MOSSELWAD Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee EUCC, The Coastal Union Wageningen IMARES Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-CEME) Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ)

Nadere informatie

Dirk van der Cammen en Raoul van Lambalgen ILVO seminar 30 juni 2011, Oostende

Dirk van der Cammen en Raoul van Lambalgen ILVO seminar 30 juni 2011, Oostende Dirk van der Cammen en Raoul van Lambalgen ILVO seminar 30 juni 2011, Oostende Wie THV RENTEL Wat Ontwikkelen, bouwen en exploiteren van offshore energieparken voor de Belgische kust. Eens de zone is volgebouwd,

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 36496 27 juni 2017 Voorbereidingsbesluit kavel V windenergiegebied Hollandse Kust (noord), Ministerie van Economische

Nadere informatie

Werkstuk ANW Visserij

Werkstuk ANW Visserij Werkstuk ANW Visserij Werkstuk door een scholier 2066 woorden 1 augustus 2003 6,1 57 keer beoordeeld Vak ANW Geschiedenis Vroeger al was de visserij erg belangrijk voor Nederland. Er zijn heel veel plaatsen

Nadere informatie

Inventarisatie van het wilde mosselbestand in de Oosterschelde en Voordelta in het najaar van 2005

Inventarisatie van het wilde mosselbestand in de Oosterschelde en Voordelta in het najaar van 2005 onderzoek en advies - mariene ecologie, visserij en schelpdierkweek Elkerzeeseweg 77 4322 NA Scharendijke tel./fax: 0111-671584 mobiel: 06-44278294 e-mail: marinx@zeelandnet.nl notitie nr. 2005.48.1 Inventarisatie

Nadere informatie

Introductie Natuurversterking in windparken Wind op zee na 2035

Introductie Natuurversterking in windparken Wind op zee na 2035 Agenda Introductie Floris v. Hest (SDN) Natuurversterking in windparken Keuzemenu natuurversterking in windparken Guido Schild 10.10-10.20 Stellingen natuur in windparken (interactieve sessie) Tinka Murk

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter, Directie Visserij De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum 4 september 2008 2070828790 Viss. 2008/5042 25 september

Nadere informatie

Maatschappelijke Kosten- en Baten Analyse: energie uit wind en zon

Maatschappelijke Kosten- en Baten Analyse: energie uit wind en zon Maatschappelijke Kosten- en Baten Analyse: energie uit wind en zon Maatschappelijke Kosten- en Baten Analyse: energie uit wind en zon. Inleiding Het veenkoloniaal gebied in Drenthe is door het Rijk aangewezen

Nadere informatie

NET OP ZEE HOLLANDSE KUST (WEST BETA) Werksessie 2 offshore

NET OP ZEE HOLLANDSE KUST (WEST BETA) Werksessie 2 offshore NET OP ZEE HOLLANDSE KUST (WEST BETA) Werksessie 2 offshore 28-maart-2019 Opening 1. Opening, toelichting agenda en verslag 2. Alternatieven 3. Beoordelingskader 4. Participatie en planning 5. Afsluiting

Nadere informatie

PLAN VAN UITVOERING TRANSITIE MOSSELSECTOR

PLAN VAN UITVOERING TRANSITIE MOSSELSECTOR PLAN VAN UITVOERING TRANSITIE MOSSELSECTOR [2014-2018] CONVENANT TRANSITIE MOSSELSECTOR EN NATUURHERSTEL WADDENZEE 1 DE STAATSSECRETARIS VAN ECONOMISCHE ZAKEN, SHARON DIJKSMA PO MOSSELCULTUUR, DAAN VAN

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4. Datum 6 september Betreft SDE subsidie windenergie op zee

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4. Datum 6 september Betreft SDE subsidie windenergie op zee > Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 2513 AA s GRAVENHAGE Directoraat generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den

Nadere informatie

Productie kweekvis,

Productie kweekvis, Indicator 25 juni 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De afgelopen jaren heeft een sterke

Nadere informatie

IBN 2015, Tweede Kamer, vergaderjaar , nr. 1.

IBN 2015, Tweede Kamer, vergaderjaar , nr. 1. Directie Natuur De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum onderwerp doorkiesnummer bijlagen Aanwijzing Natura 2000-gebieden

Nadere informatie

MKBA Windenergie binnen de 12-mijlszone

MKBA Windenergie binnen de 12-mijlszone MKBA Windenergie binnen de 12-mijlszone Den Haag, 3 november 2014 Niels Hoefsloot Ruben Abma Inhoud presentatie 1. Onderzoeksmethode en uitgangspunten 2. Directe effecten 3. Indirecte/externe effecten

Nadere informatie

Turkse aquacultuur in de lift: kansen voor Nederland?

Turkse aquacultuur in de lift: kansen voor Nederland? Turkse aquacultuur in de lift: kansen voor Nederland? Peter G.M. van der Heijden Frans Veenstra Wageningen International Wageningen IMARES Mondiale situatie De opbrengsten van visvangst nemen niet toe,

Nadere informatie

Viking Link wordt ontwikkeld door National Grid Viking Link Limited en Energinet.dk.

Viking Link wordt ontwikkeld door National Grid Viking Link Limited en Energinet.dk. Welkom bij Viking Link Viking Link wordt ontwikkeld door National Grid Viking Link Limited en Energinet.dk. National Grid Viking Link Limited (NGVL) is een dochteronderneming van National Grid Group. NGVL

Nadere informatie

Overstromingsveiligheid, zonder Delta21:

Overstromingsveiligheid, zonder Delta21: A. Delta21 en Veiligheid tegen overstromingen Overstromingsveiligheid, zonder Delta21: 1. Tijdens langdurige zware stormen op de Noordzee, stijgt de waterstand Overstromingsveiligheid wel met 3-4 m en

Nadere informatie

De staat van de visserij en aquacultuur in de wereld

De staat van de visserij en aquacultuur in de wereld AQUACULTUUR OVERZEE De staat van de visserij en aquacultuur in de wereld Door Raymon van Anrooy, FAO Visserij en Visteelt Departement, Rome De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO)

Nadere informatie

HET GEVECHT VOOR EEN DUURZAME TOEKOMST

HET GEVECHT VOOR EEN DUURZAME TOEKOMST HET GEVECHT VOOR EEN DUURZAME TOEKOMST Allereerst zal ik uiteen zetten wie wij zijn en wat wij doen. Mijn naam is Huub Lacor, algemeen directeur van het familiebedrijf Roem van Yerseke. Mijn voorvaderen

Nadere informatie

Zeg ken jij de mossel?

Zeg ken jij de mossel? Zeg ken jij de mossel? Even voorstellen Wat kan de mossel? Hoe wordt de mossel gebruikt? Kwaliteit? Aad Smaal, Wageningen Universiteit ZAZ EXPERT MEETING 28 NOV 2017 De mossel Tweekleppig weekdier Zowel

Nadere informatie

Waarom windenergie? Steeds meer schone energie Het Rijk kiest voor een betrouwbare en steeds schonere energieopwekking voor de samenleving.

Waarom windenergie? Steeds meer schone energie Het Rijk kiest voor een betrouwbare en steeds schonere energieopwekking voor de samenleving. Waarom windenergie? Steeds meer schone energie Het Rijk kiest voor een betrouwbare en steeds schonere energieopwekking voor de samenleving. Ter vergelijking: Wind op land kost tussen 8,5 en 9,6 cent per

Nadere informatie

Vraag- en antwoordlijst Windenergie op Goeree-Overflakkee Aanleiding

Vraag- en antwoordlijst Windenergie op Goeree-Overflakkee Aanleiding 1 Vraag- en antwoordlijst Windenergie op Goeree-Overflakkee Versie: 25 april 2013 Opgesteld door: Windgroep Goeree-Overflakkee, gemeente Goeree-Overflakkee en provincie Zuid-Holland Aanleiding Waarom zijn

Nadere informatie

PERSDOSSIER MOSSELEN

PERSDOSSIER MOSSELEN PERSDOSSIER MOSSELEN Mosselen algemeen De mossel is een belangrijk product uit de Nederlandse schelpdierteelt. In Europa worden er jaarlijks circa 700 miljoen kilo mosselen geproduceerd, waarvan ongeveer

Nadere informatie

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2019 Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Gebruiksfuncties van de Noordzee, 2019 Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 24 juni 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het Nederlands Continentaal Plat

Nadere informatie

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit?

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? ... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? Samen voor een gezonde zee!... Stichting De Noordzee is de onafhankelijke natuur- en milieuorganisatie die zich inzet voor een duurzaam gebruik van de Noordzee en

Nadere informatie

TIENPUNTENPLAN DE NEDERLANDSE NOORDZEEVISSERIJ

TIENPUNTENPLAN DE NEDERLANDSE NOORDZEEVISSERIJ TIENPUNTENPLAN DE NEDERLANDSE NOORDZEEVISSERIJ Tweede Kamerfractie ChristenUnie Arie Slob 22 januari 2011 TIENPUNTENPLAN VOOR DE NEDERLANDSE NOORDEEVISSERIJ Het gaat gelukkig beter met de visbestanden

Nadere informatie

Nieuwsbrief. Inhoudsopgave NR 5. december 2016

Nieuwsbrief. Inhoudsopgave NR 5. december 2016 Nieuwsbrief NR 5 Ter inzage legging definitief inpassingsplan Het definitieve inpassingsplan voor het project Zuid-West 380 kv west ligt samen met de december 2016 Inhoudsopgave vergunningen die nodig

Nadere informatie

Geachte mevrouw Franke,

Geachte mevrouw Franke, Retouradres:, Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 2500EA Onderwerp Rondetafelgesprek inzake

Nadere informatie

Het Energieatol Energieopslag in de Noordzee

Het Energieatol Energieopslag in de Noordzee Het Energieatol Energieopslag in de Noordzee Dr. Walter Mondt, ECOREM 26 november 2013 1 Inhoud Voorstelling Ecorem NV Context van de studie Werkingsprincipe van het energieatol Opbouw van het energieatol

Nadere informatie

De leden van de PVV-fractie willen graag weten hoeveel schade er door geoengineeringsactiviteiten

De leden van de PVV-fractie willen graag weten hoeveel schade er door geoengineeringsactiviteiten 34 742 (R 2091) Goedkeuring van de op 18 oktober 2013 te Londen tot stand gekomen wijzigingen van het Protocol van 1996 bij het Verdrag inzake de voorkoming van verontreiniging van de zee ten gevolge van

Nadere informatie

NATIONALE AAL MANAGEMENTSPLANNEN BINNEN DE EU

NATIONALE AAL MANAGEMENTSPLANNEN BINNEN DE EU NATIONALE AAL MANAGEMENTSPLANNEN BINNEN DE EU De paling, een mythe waarover nog maar weinig bekend is. Een inventarisatie februari 2011 Pagina 1 van 8 NEDERLAND Door de aanwezigheid van te weinig data,

Nadere informatie

ZIENSWIJZE. van: ALLEN & OVERY LLP Amsterdam. Vertegenwoordigd door: Werner Runge, Jochem Spaans en Marinus Winters. Ten aanzien van de

ZIENSWIJZE. van: ALLEN & OVERY LLP Amsterdam. Vertegenwoordigd door: Werner Runge, Jochem Spaans en Marinus Winters. Ten aanzien van de MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN DATUM: 16 APRIL 2014 ZIENSWIJZE van: ALLEN & OVERY LLP Amsterdam Vertegenwoordigd door: Werner Runge, Jochem Spaans en Marinus Winters Ten aanzien van de CONCEPT WET WINDENERGIE

Nadere informatie

TEKST VAN DE PROJECT-PLANOLOGISCHE KERNBESLISSING. Zoals deze luidt na goedkeuring door de Tweede en Eerste Kamer der Staten Generaal.

TEKST VAN DE PROJECT-PLANOLOGISCHE KERNBESLISSING. Zoals deze luidt na goedkeuring door de Tweede en Eerste Kamer der Staten Generaal. Project-planologische kernbeslissing Locatiekeuze Demonstratieproject Near Shore Windpark Tevens Partiële Herziening Tweede Structuurschema Electriciteitsvoorziening Deel 4 2 TEKST VAN DE PROJECT-PLANOLOGISCHE

Nadere informatie

Welzijn vissen Nationaal en Internationaal beleid. Arjo Rothuis Directie Visserij Ministerie van LNV

Welzijn vissen Nationaal en Internationaal beleid. Arjo Rothuis Directie Visserij Ministerie van LNV Welzijn vissen Nationaal en Internationaal beleid Arjo Rothuis Directie Visserij Ministerie van LNV Welzijn Veel maatschappelijk en politieke aandacht voor welzijn Uitbrengen LNV nota dierenwelzijn (oktober

Nadere informatie

Intensiteit van de visserij op de Noordzee,

Intensiteit van de visserij op de Noordzee, Indicator 20 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De gebieden met hoge ecologische

Nadere informatie

Programma. De Noordzee. 17 maart Eelco Leemans Stichting De. Ø Inleiding Ø Stichting De Noordzee Ø De Noordzee: ecosysteem en natuurgebieden

Programma. De Noordzee. 17 maart Eelco Leemans Stichting De. Ø Inleiding Ø Stichting De Noordzee Ø De Noordzee: ecosysteem en natuurgebieden De Noordzee: natuurgebied of wingewest? 17 maart 2008 Eelco Leemans Stichting De De Noordzee Programma Ø Inleiding Ø Stichting De Noordzee Ø De Noordzee: ecosysteem en natuurgebieden Ø Effecten van menselijk

Nadere informatie

Internationale handel visproducten

Internationale handel visproducten Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een

Nadere informatie

Standpunt over duurzame vis en kwaliteit - Ondersteund door alle leden van het campagneteam Duurzame vis op de kaart

Standpunt over duurzame vis en kwaliteit - Ondersteund door alle leden van het campagneteam Duurzame vis op de kaart Standpunt over duurzame vis en kwaliteit - Ondersteund door alle leden van het campagneteam Duurzame vis op de kaart De volgende organisatie maken deel uit van het campagneteam: Wereld Natuur Fonds (WNF),

Nadere informatie

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op? Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.

Nadere informatie

Activiteiten Colruyt Group

Activiteiten Colruyt Group Activiteiten Colruyt Group Waarom meedoen aan de Blauwe Cluster? Meerwaarde creëren Ecologie Maatschappij Economie = onze verantwoordelijkheid opnemen Geloof in duurzaam ondernemen Lange-termijngroei en

Nadere informatie

Opgesteld door ing. A.M. Rodenbach, Recreatie Noord-Holland NV, d.d. 21 januari 2013

Opgesteld door ing. A.M. Rodenbach, Recreatie Noord-Holland NV, d.d. 21 januari 2013 RUIMTELIJKE ONDERBOUWING, BEHOREND BIJ DE AANGEVRAAGDE VERGUNNING OMG-12-181 Voor de inrichting en het gebruik van een evenemententerrein in deelgebied De Druppels, tegenover Wagenweg 22/24 te Oudkarspel

Nadere informatie

Beleidskader windenergie

Beleidskader windenergie Bijlage 1 Beleidskader windenergie Europese richtlijn 2009/28/EG De Europese richtlijn 2009/28/EG verplicht Nederland om in 2020 14 procent van het totale bruto-eindverbruik aan energie afkomstig te laten

Nadere informatie

MCN-EFRO project Blauwdruk ( ) Combinatie: offshore wind energy met large-scale mussel farming

MCN-EFRO project Blauwdruk ( ) Combinatie: offshore wind energy met large-scale mussel farming MCN-EFRO project Blauwdruk (2010-2014) Combinatie: offshore wind energy met large-scale mussel farming Christine Röckmann IMARES (afd. Maritiem Den Helder) & BLAUWDRUK-partners: TNO Harssens, AMC-RF, ATO-NH,

Nadere informatie

Vernieuwingen in de Mosselcultuur: Gebruik mosselzaadinvang installatie (MZI s) Aad Smaal, Wageningen Universiteit en IMARES Yerseke

Vernieuwingen in de Mosselcultuur: Gebruik mosselzaadinvang installatie (MZI s) Aad Smaal, Wageningen Universiteit en IMARES Yerseke Vernieuwingen in de Mosselcultuur: Gebruik mosselzaadinvang installatie (MZI s) Aad Smaal, Wageningen Universiteit en IMARES Yerseke Natuurkundig Gezelschap, 14 maart 2014 IMARES: sinds 2006, Fusie diverse

Nadere informatie

Winning van aardgas in blok E18 van het Nederlandse deel van het continentaal plat, vanaf satellietplatform E18-A

Winning van aardgas in blok E18 van het Nederlandse deel van het continentaal plat, vanaf satellietplatform E18-A Winning van aardgas in blok E18 van het Nederlandse deel van het continentaal plat, vanaf satellietplatform E18-A Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport 15 mei 2008 / rapportnummer 2068-29

Nadere informatie

De visserij. Frank Beens Groep 7

De visserij. Frank Beens Groep 7 De visserij Frank Beens Groep 7 Inhoud Inleiding Hoofdstukken 1. Geschiedenis 2. Waar wordt op gevist? 3. De Genemuider vissers 4. De visafslag 5. Vis is gezond 6. Vragen Eigen mening Bronvermelding Inleiding

Nadere informatie

Persbericht 22/05/2017 Kick-off & persconferentie: Noordzee Aquacultuur

Persbericht 22/05/2017 Kick-off & persconferentie: Noordzee Aquacultuur Persbericht 22/05/2017 Kick-off & persconferentie: Noordzee Aquacultuur Mosselen, zeewier, oesters en sint-jacobsschelpen van eigen (zee)bodem? Vlaamse aquacultuur neemt een vliegende start met twee geïntegreerde

Nadere informatie

MOSSELWAD ( ) Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee

MOSSELWAD ( ) Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee MOSSELWAD (2009 2014) Herstel en Duurzaam beheer Mosselbanken Waddenzee EUCC, The Coastal Union Wageningen IMARES Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-CEME) Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek

Nadere informatie

Windenergie op zee Stip op de horizon: 2050

Windenergie op zee Stip op de horizon: 2050 Stip op de horizon: 2050 In 2050 moet de CO 2 -uitstoot van onze economie met 80-95% afnemen ten opzichte van 1990. Dit betekent dat de CO 2 -uitstoot van onze energievoorziening naar nul moet. In alle

Nadere informatie

Toekomstverwachtingen en onderzoek uitdagingen in windenergie

Toekomstverwachtingen en onderzoek uitdagingen in windenergie Toekomstverwachtingen en onderzoek uitdagingen in windenergie Gijs van Kuik, em. HL TU-Delft 3 april 2017 Waar staat windenergie: 164 m Ø 8 MW turbine 5 windcentrales van 700 MW in de Noordzee Inbedding

Nadere informatie

Gedragscode voor veilig varen door windparken 3. Doorlaat Brouwersdam brengt getij terug 8. Grevelingenmeer: topeisen 50 cm getij 10

Gedragscode voor veilig varen door windparken 3. Doorlaat Brouwersdam brengt getij terug 8. Grevelingenmeer: topeisen 50 cm getij 10 Nieuwsbrief Regioteam Delta Noord Secretariaat: wg.deltanoord@watersportverbond.com Redactie: Kees van der Ree. Bijdragen naar keesvdree@gmail.com Nieuwsbrief, verschijnt verschillende keren per jaar.

Nadere informatie

Winning aardgas in blok L09 vanaf satelietplatformen L09-FA-1 en L09-FB-1 Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport

Winning aardgas in blok L09 vanaf satelietplatformen L09-FA-1 en L09-FB-1 Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport Winning aardgas in blok L09 vanaf satelietplatformen L09-FA-1 en L09-FB-1 Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport 30 mei 2006 / rapportnummer 1714-24 Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport

Nadere informatie

Grenzen verleggen in het Waddengebied. Maarten Hajer

Grenzen verleggen in het Waddengebied. Maarten Hajer Grenzen verleggen in het Waddengebied Maarten Hajer De Waddenzee versterken: ja, maar hoe? 2 Waar J.C. Bloem niet geldt 3 En dan: wat is natuur nog in dit land? Waddenzee van (inter)nationaal belang Grootste

Nadere informatie

Noordzee Gebiedsagenda 2050

Noordzee Gebiedsagenda 2050 Noordzee Gebiedsagenda 2050 Vissen naar nieuwe denkbeelden 1e terugkom-middag, 25 september 2013, Den Haag De vissers Andrea Otte-Klomp; Anne-Marie Svoboda, Chris van Assen, Hans Donners, Hetty Kock, Kees

Nadere informatie

1 A N D E N. Aan de Minister van Economische Zaken De heer H. Kamp Postbus 20401 2500 EK Den Haag. Datum: 22-1-20141 001 1 AJZ

1 A N D E N. Aan de Minister van Economische Zaken De heer H. Kamp Postbus 20401 2500 EK Den Haag. Datum: 22-1-20141 001 1 AJZ 1 A N D E N Aan de Minister van Economische Zaken De heer H. Kamp Postbus 20401 2500 EK Den Haag Datum: 22-1-20141 001 1 AJZ Onderwerp: reactie Waddeneilanden onderzoek near-shore windenergie. Excellentie,

Nadere informatie

AMBITIEDOCUMENT ZONNE-ENERGIE UITWERKING OMGEVINGSVISIE - GEMEENTE OPSTERLAND

AMBITIEDOCUMENT ZONNE-ENERGIE UITWERKING OMGEVINGSVISIE - GEMEENTE OPSTERLAND GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Opsterland. Nr. 25469 16 februari 2017 AMBITIEDOCUMENT ZONNE-ENERGIE UITWERKING OMGEVINGSVISIE - GEMEENTE OPSTERLAND 1.INLEIDING ZONNE-ENERGIE IN OPKOMST Het

Nadere informatie

Vragen van de heer D.J. van der Sluijs (PVV) over Windturbines, hogedruk gasleidingen en veiligheid

Vragen van de heer D.J. van der Sluijs (PVV) over Windturbines, hogedruk gasleidingen en veiligheid Vragen nr. 83 Aan de leden van Provinciale Staten van Noord-Holland Haarlem, 28 oktober 2014 Vragen van de heer D.J. van der Sluijs (PVV) over Windturbines, hogedruk gasleidingen en veiligheid De voorzitter

Nadere informatie

BIJLAGE. bij. Richtlijn van de Commissie

BIJLAGE. bij. Richtlijn van de Commissie EUROPESE COMMISSIE Brussel, 17.5.2017 C(2017) 2842 final ANNEX 1 BIJLAGE bij Richtlijn van de Commissie tot wijziging van Richtlijn 2008/56/EG van het Europees Parlement en de Raad wat betreft de indicatieve

Nadere informatie

Windenergie met beleid. Brief aan de raadsleden. Pl atform DUURZAME E N ERGIE W e st Br ab ant - 1 -

Windenergie met beleid. Brief aan de raadsleden. Pl atform DUURZAME E N ERGIE W e st Br ab ant - 1 - Windenergie met beleid Brief aan de raadsleden - 1 - 8 juli, 2009 Geachte raadsleden, De behandeling van het agendapunten windenergie zoals recent heeft plaatsgevonden in de commissievergadering Fysieke

Nadere informatie

Windmolenparken Zichtbaar vanaf de kust

Windmolenparken Zichtbaar vanaf de kust Windmolenparken Zichtbaar vanaf de kust De impact op recreatie en toerisme -Addendum bij de studie uit 2014- Inhoud Blz. 1 Inleiding 1 2 Omvang van de impact (actualisatie) 3 3 Conclusies en aanbevelingen

Nadere informatie

vis en duurzaamheid verantwoord vis eten = een beter geweten

vis en duurzaamheid verantwoord vis eten = een beter geweten vis en duurzaamheid verantwoord vis eten = een beter geweten is er nog wel voldoende vis in onze zeeën? waaraan kan ik zien dat vis verantwoord gevangen is? duurzame vis? wat betekent dit? hoe zit het

Nadere informatie

Voorschriften en beperkingen

Voorschriften en beperkingen > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Jan Vette B.V. Korringaweg 47 4401 NT Yerseke Directie en Biodiversiteit Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401 2500 EK Den

Nadere informatie

WILFRIED VANDAELE Wenduine, 23 februari 2013. -tot laagwaterlijn: Vlaanderen -dieper in zee: België. Nu: tegen 100-jarige stormen

WILFRIED VANDAELE Wenduine, 23 februari 2013. -tot laagwaterlijn: Vlaanderen -dieper in zee: België. Nu: tegen 100-jarige stormen WILFRIED VANDAELE Wenduine, 23 februari 2013 2 -tot laagwaterlijn: Vlaanderen -dieper in zee: België Nu: tegen 100-jarige stormen 2100 Straks: tegen 1000-jarige stormen (bv. strand + dijk Wenduine) Plan

Nadere informatie

GEM project memo Onderwerp: Aanvulling MER Gemini Actualisatie scheepvaartintensiteit

GEM project memo Onderwerp: Aanvulling MER Gemini Actualisatie scheepvaartintensiteit GEM project memo Onderwerp: Aanvulling MER Gemini Actualisatie scheepvaartintensiteit 2 For issue 20130530 Mbr CMo PBo 1 For issue 20130528 Mbr CMo PBo Rev. Doc Status Date Sections Prepared by Checked

Nadere informatie

Waarom dit windpark? Windplan Blauw. Energieakkoord 2020: Megawatt (MW) aan windenergie op land in 11 provincies

Waarom dit windpark? Windplan Blauw. Energieakkoord 2020: Megawatt (MW) aan windenergie op land in 11 provincies Waarom dit windpark? Inzet op energiebesparing en hernieuwbare energie 2020: 14% hernieuwbare energie 2023: 16% hernieuwbare energie Energieakkoord 2020: 6.000 Megawatt (MW) aan windenergie op land in

Nadere informatie

Probleemstelling: Wat zijn de bedreigende factoren voor de vissen in de Waddenzee? En welke is de meest bedreigende?

Probleemstelling: Wat zijn de bedreigende factoren voor de vissen in de Waddenzee? En welke is de meest bedreigende? Klas: V5B/V5C Bio cluster 7/2 Datum: 21 05 2010 Namen v/d groep: Chris Klaver, Loes Klaver, Isabel Schilder en Lisanne van Dijk. Titel v/d opdracht: Visserij Omschrijving v/h onderwerp: Visserij in de

Nadere informatie

Sportvisserij binnen de grenzen van Natura 2000

Sportvisserij binnen de grenzen van Natura 2000 Sportvisserij de grenzen Vissen binnenbinnen de grenzen van Natura 2000 van Natura 2000 Afspraken over het visserijbeheer in de Noordzeekustzone en Vlakte van de Raan voor de ontwikkeling vanopnatuur en

Nadere informatie

1. Nota van antwoord. Eindstand 2055 reacties door 3036 personen/instanties.

1. Nota van antwoord. Eindstand 2055 reacties door 3036 personen/instanties. 1. Nota van antwoord Eindstand 2055 reacties door 3036 personen/instanties. Daarnaast zijn enkele petities/handtekeningenacties gevoerd: Petitie Voordorp 975 handtekeningen Petitie NMU meer dan 19.000

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

Rivierkreeftkorf - Mei 2017

Rivierkreeftkorf - Mei 2017 Rivierkreeftkorf - Mei 2017 Het innovatie-team van Blokland Visserij & Visserij Benodigdheden heeft een nieuw type (rivier)kreeftkorf ontwikkeld. De start van dit type innovatie dateert 2014. Na uitvoerige

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000

Nadere informatie

SALV Strategische Adviesraad voor Landbouw en Visserij ADVIES

SALV Strategische Adviesraad voor Landbouw en Visserij ADVIES SALV Strategische Adviesraad voor Landbouw en Visserij ADVIES advies naar aanleiding van de studie betreffende het opstellen van een lijst van potentiële Habitatrichtlijngebieden in het 26 maart 2010 2

Nadere informatie