Bewegings- en lichaamsgerichte interventies

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Bewegings- en lichaamsgerichte interventies"

Transcriptie

1 Bewegings- en lichaamsgerichte interventies Conferentie Seks over de grens Drs. Mia Scheffers, 26 januari 2009 Centrum 45 Oegstgeest; Faculteit der Bewegingswetenschapen Vrije Universiteit Amsterdam fbw.vu.nl 1

2 Bewegings- en lichaams georiënteerde behandeling van gevolgen van seksueel geweld Met aandacht voor: seksueel geweld als onderdeel van oorlogsgeweld gevolgen van seksueel geweld voor seksualiteitsbeleving (seksuologische invalshoek) 2

3 Waarom bewegings- en lichaamsgerichte interventies? Bij seksueel geweld is het lichaam getroffen; bedreiging/schending van de fysieke integriteit (A-criterium van PTSS) => lichaamsgerichte benadering naast cognitieve/verbale benadering ligt voor de hand: top down én bottom up Traumatische ervaringen/herinneringen moeilijk te verbaliseren; bevinden zich im sprachlosen Raum ; ; geen talige, wel nonverbale symboliek in houding, bewegingsimpulsen, spanning, pijn, etc. Expressie via beweging soms s wel mogelijk Kortom: lichaamsgerichte therapie van belang bij problematiek waarin de schending van de lichamelijke integriteit centraal staat (Scheffers & Schreuder,, 2005) 3

4 Referentiekader: Integratieve Bewegingstherapie (IBT) (Petzold, 1996) Fenomenologische basis (Marcel; Merleau Ponty) Beleefde lichamelijkheid; lichaam-subject (Leib versus KörperK rper) Intentionaliteit en relationaliteit van dit lichaam-subject centraal ( Zwischenleiblichkeit ) 4

5 Seksueel geweld leidt tot: vervreemding van het lichaam-subject: lichaamsbewustzijn < verlies van vertrouwen in het lichaam-subject, devaluatie van het lichaam-subject: lichaamsbeeld en lichaamswaardering < staat van oorlog met het lichaam-subject, psychosomatische klachten, chronische spannnigsklachten, hyperarousal op het niveau van de interactie: isolement, onmacht, schaamte, verlies van het gevoel van veiligheid (Petzold, 1996) Deze aspecten spelen ook door in seksualiteit! 5

6 Drie aspecten lichaam-subject verstoord als gevolg van seksueel trauma: perceptief body awareness/sensory awareness moet op concreet-lichamelijk niveau hersteld worden. expressief oppressieve situaties beinvloeden op concreet-lichamelijk niveau ons vermogen om e-motioneel te zijn, om bewegingen die in ons leven naar buiten te brengen. Inzicht is dus niet genoeg. De bewegingen moeten als het ware weer opnieuw aangeleerd en gelegitimeerd worden. memoratief, informierte Leib betreft traumatische herinneringen, waardoor vaak veel vermijding, zeker binnen domein van seksualiteit, maar betreft ook positieve en prettige gebeurtenissen uit het verleden; ook deze kunnen als het ware aangeraakt worden wanneer we met beweging werken. 6

7 Focale behandeling Seksualiteit en lichaamsbeleving Tijdgelimiteerde, gesloten groepen Seksehomogeen en seksespecifiek Bewegings- en lichaamsgerichte therapie gecombineerd met gesprekstherapie 9 vrouwengroepen (M=55) en 6 mannengroepen (M= 62) 7

8 Seksueel geweld als onderdeel van oorlogsgeweld Ronald Achtergrond: Geboren in 1936 in voormalig Nederlands Indië 1942: moeder,, Ronald en zijn twee jongere broertjes worden geinterneerd. Ronald werd herhaaldelijk seksueel misbruikt door en Japanse officier. In ruil hiervoor kreeg hij eten. 8

9 Seksueel geweld als onderdeel van oorlogsgeweld Ronald: Klachten bij aanmelding: Seksuele aversie Frequent nachtmerries over het misbruik Negatieve lichaamsbeleving Ervaart vrijwel elk lichamelijk contact met mannen als bedreigend 9

10 Werkvorm 1. Body awareness/ / lichaamssignalen Werkvormen beschreven in publicatie n.a.v. project Stichting het Gebaar oorlog, lichaamsbeleving en seksualiteit (Scheffers & Helleman, in voorbereiding) 10

11 Werkvorm 2. (be)grenzen: van machteloosheid naar controle perceptie eigen lichaam en grenzen van het eigen lichaam ervaren van persoonlijke ruimte ervaren van mogelijkheid om deze actief te begrenzen via bijvoorbeeld controlled approach (Scheffers & Schreuder, 1999) 11

12 Werkvorm 3 Aanraken en aangeraakt worden Opdoen van positieve ervaringen 12

13 Ontwikkelingen filosofisch fenomenologische Leibtheorie wordt in toenemende mate aangevuld met onderbouwing vanuit de neurobiologische hoek: 13

14 Van der Kolk (2006) therapieën n die gericht zijn op cognitie en inzicht krijgen onvoldoende toegang tot de evolutionair oudere hersensystemen die centraal staan s bij het verwerken van overweldigende stress, waaronder we seksueel el geweld kunnen scharen. effective treatment needs to involve (1) learning to tolerate feelings and sensations by increasing the capacity for interoception, (2) learning to modulate arousal, and (3) learning that after confrontation with physical helplessness it is essential to engage in taking effective action (p. 277) Kortom: een actieve, ervaringsgerichte, bewegings- en lichaamsgerichte benadering 14

15 Tot besluit bewegings- en lichaamsgerichte interventies zijn zinnig in de behandeling van de gevolgen van seksueel trauma (klinische evidentie). theoretische onderbouwing is groeiende wat nog ontbreekt: effectonderzoek!!!! 15

16 Referenties Petzold,, H.G. (1996). Integrative Bewegungs- und Leibtherapie. Ein ganzheitlicher Weg leibbezogener Psychotherapie.. Paderborn: Junfermann. Scheffers, W.J.. & Schreuder, B.J.N.. (1999). Integrative movement therapy in the treatment of first generation victims of war.. Paper presented at the 4th European Congress of Gerontology, Berlin. Scheffers, W.J., & Schreuder,, B.J.N. (2005). Seksespecifieke hulpverlening bij seksueel geweld: de focale mannengroep. In: J. de Lange (Red.). Een vak apart, artikelen over psychomotorische therapie. Utrecht: 't Web-Netwerk rondom Bewegen. Van der Kolk,, B.A. (2006). Clinical implications of neuroscience research in PTSD. Annals of the New York Academy of Sciences, 1071,

Cursus Bewegings- en lichaam georiënteerde interventies bij vroeg getraumatiseerde

Cursus Bewegings- en lichaam georiënteerde interventies bij vroeg getraumatiseerde Cursus Bewegings- en lichaam georiënteerde interventies bij vroeg getraumatiseerde 20 juni, 21 juni, 27 juni 2019 Bewegings- en lichaam- georiënteerde interventies bij vroeg getraumatiseerde cliënten.

Nadere informatie

De Effecten van Lichaamsgerichte Interventies op. Lichaamsbeleving, Hyperarousal, Vermijding en Herbeleving bij

De Effecten van Lichaamsgerichte Interventies op. Lichaamsbeleving, Hyperarousal, Vermijding en Herbeleving bij De Effecten van Lichaamsgerichte Interventies op Lichaamsbeleving, Hyperarousal, Vermijding en Herbeleving bij Mensen met een Post Traumatische Stress Stoornis. The Effects of Body Oriented Interventions

Nadere informatie

EMDR en lichaamsgericht werken. Workshop Pesso Symposium 27-11-2014 Henriëtte van der Meijden

EMDR en lichaamsgericht werken. Workshop Pesso Symposium 27-11-2014 Henriëtte van der Meijden EMDR en lichaamsgericht werken Workshop Pesso Symposium 27-11-2014 Henriëtte van der Meijden EMDR en lichaamsgericht werken Targetselectie Negatieve cognitie Positieve cognitie VoC Emotie(s) SUD (Subjective

Nadere informatie

Non-verbale therapie voor jongeren/adolescenten

Non-verbale therapie voor jongeren/adolescenten Non-verbale therapie voor jongeren/adolescenten Non-verbale therapie voor jongeren / adolescenten Stress Soms zit je niet lekker in je vel, maar is het moeilijk om onder woorden te brengen wat er aan de

Nadere informatie

University of Groningen. Body experience in patients with mental disorders Scheffers, Wilhelmina

University of Groningen. Body experience in patients with mental disorders Scheffers, Wilhelmina University of Groningen Body experience in patients with mental disorders Scheffers, Wilhelmina IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite

Nadere informatie

3MDR Een innovatieve, hoog intensieve traumagerichte psychotherapie. Top Referent Traumacentrum Dorien de Groot & Rick de Haart

3MDR Een innovatieve, hoog intensieve traumagerichte psychotherapie. Top Referent Traumacentrum Dorien de Groot & Rick de Haart 3MDR Een innovatieve, hoog intensieve traumagerichte psychotherapie Top Referent Traumacentrum Dorien de Groot & Rick de Haart Congres met het oog op de toekomst 15 maart 2018 Theoretische achtergrond

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord Ilonka Boomsma 13

Inhoud. Voorwoord Ilonka Boomsma 13 Inhoud Voorwoord Ilonka Boomsma 13 Inleiding Hanneke Rijken 15 1 De geschiedenis van vrouwengroepen 15 2 Van vrouwengroepen naar seksespecifieke hulpverlening 17 3 Andere ontwikkelingen op het terrein

Nadere informatie

therapieën [ therapie voor positieve gedragsverandering ]

therapieën [ therapie voor positieve gedragsverandering ] therapieën [ therapie voor positieve gedragsverandering ] In het noorden en oosten van Nederland behandelen en begeleiden wij kinderen, jongeren en volwassenen met een licht verstandelijke beperking. Therapieën

Nadere informatie

Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks?

Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks? Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks? Jolanda Kragten Bekkenfysiotherapeut, psychosomatisch fysiotherapeut,haptonomisch werkend fysiotherapeut Zorggroep Almere, NPI 22-03-2013 Verwijzingen

Nadere informatie

Psychomotorische Therapie

Psychomotorische Therapie Expertisecentrum Psychomotorische Therapie 2 Psychomotorische Therapie (PMT) Voor wie Psychomotorische Therapie (PMT) is een behandelvorm voor mensen met psychische klachten of psychosociale problemen.

Nadere informatie

Onderzoek Beweging in trauma

Onderzoek Beweging in trauma Onderzoek Beweging in trauma Een exploratief onderzoek naar het effect van psychomotorische therapie in de stabilisatiefase van de behandeling van patiënten met complex trauma RAAK-onderzoeksteam: Dr.

Nadere informatie

e-book SEKSHULP Geen of minder zin Dr. Debby de Haas arts-seksuoloog

e-book SEKSHULP Geen of minder zin Dr. Debby de Haas arts-seksuoloog e-book SEKSHULP Geen of minder zin Dr. Debby de Haas arts-seksuoloog Dit e-book is onderdeel van de serie Sekshulp geschreven door dr. Debby de Haas, arts-seksuoloog NVVS. In haar ervaring zijn er vele

Nadere informatie

Lichaamsbeleving bij traumagerelateerde problematiek. W i n d e s h e i m m a k e s k n o w l e d g e w o r k

Lichaamsbeleving bij traumagerelateerde problematiek. W i n d e s h e i m m a k e s k n o w l e d g e w o r k Lichaamsbeleving bij traumagerelateerde problematiek 1 2 3 Opzet presentatie Concept Lichaamsbeleving Lichaamsbeleving bij trauma Meten met vragenlijsten Resultaten bij verschillende doelgroepen met traumagerelateerde

Nadere informatie

PTSS - diagnostiek en behandeling. drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren

PTSS - diagnostiek en behandeling. drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren PTSS - diagnostiek en behandeling drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren Opbouw Diagnose PTSS Prevalentiecijfers PTSS en arbeid Preventie van PTSS Behandeling

Nadere informatie

Zorgen voor jonge getraumatiseerde kinderen

Zorgen voor jonge getraumatiseerde kinderen Zorgen voor jonge getraumatiseerde kinderen 26 januari 2017 IN HOLLAND STAAT EEN HUIS Congres ter gelegenheid van het 70-jarig jubileum van t Kabouterhuis Programma Wat is trauma? Essentiële elementen

Nadere informatie

De gevolgen van trauma en stress in de volwassenheid en uitgestelde klachten

De gevolgen van trauma en stress in de volwassenheid en uitgestelde klachten De gevolgen van trauma en stress in de volwassenheid en uitgestelde klachten Cogis Symposium Trauma: late gevolgen voor kinderen en volwassenen 12 oktober 2011 Geert Smid Paul Celan: late gevolgen van

Nadere informatie

EMDR. Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring

EMDR. Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring EMDR Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring EMDR betekent: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. EMDR is een behandeling voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van

Nadere informatie

DE NIEUWE ZORGPROFESSIONAL. BEN IK DAT?! DONDERDAG 30 MAART 2017

DE NIEUWE ZORGPROFESSIONAL. BEN IK DAT?! DONDERDAG 30 MAART 2017 DE NIEUWE ZORGPROFESSIONAL. BEN IK DAT?! DONDERDAG 30 MAART 2017 GAME JE MEE??? Karin Nijhof Carina van Kregten GAME JE MEE???? Ballonoefening Verschillende soorten trauma Impact van trauma Hoe zou een

Nadere informatie

De Seks, de Context en het Spreken. CLAS symposium Vrijdag 23 september 2011 Beatrixzaal, Rubicon jeugdzorg in Horn

De Seks, de Context en het Spreken. CLAS symposium Vrijdag 23 september 2011 Beatrixzaal, Rubicon jeugdzorg in Horn JUBILEUM CLAS 20 JAAR De Seks, de Context en het Spreken CLAS symposium Vrijdag 23 september 2011 Beatrixzaal, Rubicon jeugdzorg in Horn PROGRAMMA De Seks, de Context en het Spreken De CLAS methodiek wordt

Nadere informatie

MBT-F in gezinnen waarbij uithuisplaatsing dreigt of heeft plaatsgevonden. Nicole Muller 8 juni 2012

MBT-F in gezinnen waarbij uithuisplaatsing dreigt of heeft plaatsgevonden. Nicole Muller 8 juni 2012 MBT-F in gezinnen waarbij uithuisplaatsing dreigt of heeft plaatsgevonden Nicole Muller 8 juni 2012 Savanna Psychotische moeder Happy family? Dilemma van uithuisplaatsen Kinderen in jeugdtehuizen 'schokkend

Nadere informatie

Meten van lichaamsbeleving

Meten van lichaamsbeleving Meten van lichaamsbeleving ALV NVPMT 31 maart 2016 Mia Scheffers wjscheffers@gmail.com 1 Twee delen Deel 1 Waarom belangrijk; resultaten tot nu toe Deel 2 Obstakels en valkuilen, aandachtspunten 2 Waarom?

Nadere informatie

Haïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010

Haïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010 Haïti Anneke Vinke, 19 januari 2010 Opzet Korte introductie Feiten en verder Morgen... PAUZE --> daarna vragen/discussie 2 Situatie: RAMP in Haïti TV beelden & leed: zien van pijn van kinderen niet te

Nadere informatie

Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen

Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen AIT Studiedag 21 november 2016 Leony Coppens Klinisch psycholoog Programma Trauma: wat is het en welke vormen zijn er? Gevolgen van vroegkinderlijk trauma op de ontwikkeling

Nadere informatie

Post Traumatische Stress Stoornis bij vluchtelingen kinderen

Post Traumatische Stress Stoornis bij vluchtelingen kinderen Post Traumatische Stress Stoornis bij vluchtelingen kinderen Dr. Annemieke Mol Lous Lector Passend Onderwijs/ Inclusive education Thomas More Hogeschool Rotterdam en Hogeschool Leiden April 2016 Aantallen

Nadere informatie

Doelgroepanalyse Centrum voor Trauma en Gezin

Doelgroepanalyse Centrum voor Trauma en Gezin Doelgroepanalyse Centrum voor en Gezin Efua Campbell & Inez Berends December 2013 PI Research is gevraagd om voor het Centrum voor en Gezin van de Bascule een doelgroepanalyse uit te voeren. Aan de hand

Nadere informatie

Het geïntegreerd behandelen van verslavingsproblematiek en PTSS

Het geïntegreerd behandelen van verslavingsproblematiek en PTSS Het geïntegreerd behandelen van verslavingsproblematiek en PTSS Dag van de Inhoud Den Haag 28 september 2017 Ante Lemkes, GZ-psycholoog in opleiding tot Specialist Inleiding Introductie van mezelf, jullie

Nadere informatie

Kindermishandeling; Wel of geen diagnose? Drs. A van Dijke Drs. M. Reijns

Kindermishandeling; Wel of geen diagnose? Drs. A van Dijke Drs. M. Reijns Kindermishandeling; Wel of geen diagnose? Drs. A van Dijke Drs. M. Reijns Impact afhankelijk van aantal factoren: Eigenschappen van trauma zelf Eigenschappen van het kind Eigenschappen van omgeving Eigenschappen

Nadere informatie

Oud worden en sterven met de oorlog

Oud worden en sterven met de oorlog Oud worden en sterven met de oorlog Mede mogelijk gemaakt door de Stichting 1940-1945 1 Oud worden en sterven met de oorlog Over wie gaat het Schokkende gebeurtenissen Kenmerken en stressreacties Verwerking

Nadere informatie

Egbert Kruijver. Inhoud Lezing 19-06-15. Een veelzijdig vraagstuk. Intimiteit en Seksualiteit In de zorg. seksuoloog NVVS

Egbert Kruijver. Inhoud Lezing 19-06-15. Een veelzijdig vraagstuk. Intimiteit en Seksualiteit In de zorg. seksuoloog NVVS Egbert Kruijver seksuoloog NVVS Intimiteit en Seksualiteit In de zorg Een veelzijdig vraagstuk Egbert Kruijver MW-VO / seksuoloog NVVS 18-06-2015 Het Nachtcongres Seksuoloog in de revalidatie Sophia Revalidatie

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Profielbeschrijving TRTC Transit

Profielbeschrijving TRTC Transit Profielbeschrijving TRTC Transit TRTC Transit Top Referent Trauma Centrum Transit is onderdeel van GGz Centraal en vormt een organisatorische eenheid met het Centrum Voor Psychotherapie. TRTC Transit is

Nadere informatie

24 mei 2018 CONGRES PASSENDE KINDEROPVANG. Congres Passende kinderopvang - 24 mei Programma

24 mei 2018 CONGRES PASSENDE KINDEROPVANG. Congres Passende kinderopvang - 24 mei Programma Die is gelukkig nog te klein om er last van te hebben omgaan met traumatische ervaringen 24 mei 2018 CONGRES PASSENDE KINDEROPVANG Programma Wat is trauma? Posttraumatische stressreacties De impact van

Nadere informatie

Persoonlijk Plan Aandachtspunten omgangsvormen, verzorging, lichaamsbeleving, weerbaarheid relaties en seksualiteit

Persoonlijk Plan Aandachtspunten omgangsvormen, verzorging, lichaamsbeleving, weerbaarheid relaties en seksualiteit Persoonlijk Plan Aandachtspunten omgangsvormen, verzorging, lichaamsbeleving, weerbaarheid relaties en seksualiteit Het is belangrijk dat de begeleiding rond omgangsvormen, weerbaarheid en seksualiteit

Nadere informatie

EMDR EYE MOVEMENT DESENSITIZATION AND REPROCESSING REINA MARCHAND, ORTHOPEDAGOOG-GENERALIST DE TWENTSE ZORGCENTRA

EMDR EYE MOVEMENT DESENSITIZATION AND REPROCESSING REINA MARCHAND, ORTHOPEDAGOOG-GENERALIST DE TWENTSE ZORGCENTRA EMDR EYE MOVEMENT DESENSITIZATION AND REPROCESSING REINA MARCHAND, ORTHOPEDAGOOG-GENERALIST DE TWENTSE ZORGCENTRA 2 EMDR WAT IS EMDR? EMDR staat voor Eye Movement Desensitization and Reprocessing, en is

Nadere informatie

Bijscholing: Mogelijkheden eerste lijn

Bijscholing: Mogelijkheden eerste lijn Bijscholing: Mogelijkheden eerste lijn T R A U M A C E N T R U M B E L G I Ë 3 0 A P R I L 2 0 1 3 C O P Y R I G H T D O R I S D H O O G H E Welke hulp hebben mensen nodig? Studie van Dyregrov & Nordanger,

Nadere informatie

Integrative Medicine als Gezondverstandsgeneeskunde. Ines von Rosenstiel, kinderarts Slotervaartziekenhuis, Amsterdam, 21 april 2009

Integrative Medicine als Gezondverstandsgeneeskunde. Ines von Rosenstiel, kinderarts Slotervaartziekenhuis, Amsterdam, 21 april 2009 Integrative Medicine als Gezondverstandsgeneeskunde Ines von Rosenstiel, kinderarts Slotervaartziekenhuis, Amsterdam, 21 april 2009 Nieuwe zorgvisies Integrative Medicine Belevingsgerichte zorg Planetree

Nadere informatie

EFFECTIVITEIT VAN METHODIEKEN VOOR SLACHTOFFERS

EFFECTIVITEIT VAN METHODIEKEN VOOR SLACHTOFFERS EFFECTIVITEIT VAN METHODIEKEN VOOR SLACHTOFFERS WAT WETEN WEOVER DE EFFECTIVITEIT VAN METHODIEKEN IN DE VERSCHILLENDE FASEN VAN HET VERWERKINGSPROCES? Fasen in het verwerkingsproces Verschillende auteurs

Nadere informatie

Een integratieve benadering van complex trauma

Een integratieve benadering van complex trauma Een integratieve benadering van complex trauma Narratieve Exposure Therapie ingezet binnen een multimediale traumatherapie Door: Hans Knegtering Een therapeut wordt regelmatig uitgedaagd om nieuwe methodieken

Nadere informatie

GGzE centrum psychotrauma

GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma Mensen helpen met complexe traumaproblematiek en het (her)vinden van hun weg in de samenleving. Algemene informatie >> COMPLEXE TRAUMA S KUNNEN GROTE

Nadere informatie

VAN EEN SEKSUEEL PROBLEEM GA JE NIET DOOD MAAR JE KAN ER VAN BINNEN TOCH EEN BEETJE VAN STERVEN...

VAN EEN SEKSUEEL PROBLEEM GA JE NIET DOOD MAAR JE KAN ER VAN BINNEN TOCH EEN BEETJE VAN STERVEN... VAN EEN SEKSUEEL PROBLEEM GA JE NIET DOOD MAAR JE KAN ER VAN BINNEN TOCH EEN BEETJE VAN STERVEN... Paul Enzlin Instituut voor Familiale en Seksuologische Wetenschappen (IFSW, KU Leuven) Centrum voor Klinische

Nadere informatie

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar Overzicht bachelorcursussen Dit overzicht geeft een groot aantal bachelorcursussen weer die aandacht besteden cultuur en/of gender op het gebied van gezondheidszorg. Het overzicht betreft cursussen uit

Nadere informatie

GGzE centrum psychotrauma

GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma Mensen helpen met complexe traumaproblematiek en het (her)vinden van hun weg in de samenleving. Algemene informatie >> Complexe trauma s kunnen grote

Nadere informatie

maak mij hier zorgen over. Actie op dit gebied moet De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, drs. Clémence Ross-van Dorp

maak mij hier zorgen over. Actie op dit gebied moet De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, drs. Clémence Ross-van Dorp 18-09-2008 Anticonceptie is maatwerk (ongewenste) (en andere rampen) Rik HW van Lunsen, arts-seksuoloog seksuoloog NVVS De laatste jaren stijgt het aantal ongewenste zwangerschappen, abortus en seksueel

Nadere informatie

Complexe PTSS Zoek als PMTer samenwerking met EMDR-therapeuten

Complexe PTSS Zoek als PMTer samenwerking met EMDR-therapeuten Beweging en lichamelijkheid in het EMDR-proces Henriëtte van der Meijden 4-11-2016 Complexe PTSS Zoek als PMTer samenwerking met EMDR-therapeuten Eye Movement Desensitization Reprocessing 1989 beschreven

Nadere informatie

'Het lichaam liegt nooit'

'Het lichaam liegt nooit' Lichaamsgerichte begeleiding en coaching biedt nieuw perspectief 'Het lichaam liegt nooit' Als je lichamelijke klachten medisch niet verklaard kunnen worden of als woorden niet meer werken, dan ga je naar

Nadere informatie

Inhoud. inleiding de schouder 1 9. Redactie 1 0. Auteurs 1 1. Voorwoord 1 6

Inhoud. inleiding de schouder 1 9. Redactie 1 0. Auteurs 1 1. Voorwoord 1 6 Redactie 1 0 Auteurs 1 1 Voorwoord 1 6 inleiding de schouder 1 9 1 Patiënten met schoudersyndromen in de huisarts- en fysiotherapiepraktijk 2 1 Inleiding 2 2 Patiënten met schoudersyndromen in de huisartspraktijk

Nadere informatie

Predictoren voor behandelsucces bij de behandeling van eetbuistoornis Mirjam Lammers Klinisch psycholoog psychotherapeut

Predictoren voor behandelsucces bij de behandeling van eetbuistoornis Mirjam Lammers Klinisch psycholoog psychotherapeut Predictoren voor behandelsucces bij de behandeling van eetbuistoornis Mirjam Lammers Klinisch psycholoog psychotherapeut Amarum, centrum voor eetstoornissen Wat is eetbuistoornis? Ongecontroleerd overeten

Nadere informatie

Wat is Altrecht? centrum seksuologie

Wat is Altrecht? centrum seksuologie centrum seksuologie Centrum Seksuologie Seksualiteit is een belangrijk thema in het leven van ieder mens. 2 Inhoud Algemene informatie 4 Problemen 4 Aanmelding 4 Behandeling 5 Behandelteam 7 Ontwikkeling

Nadere informatie

Het lichaam draagt het ZEER

Het lichaam draagt het ZEER Doel workshop Het lichaam draagt het ZEER 13 mei 2017 Symposium ZEER Kennis nemen van de theorie over jong ouderverlies, trauma en stress Op een veilige manier ervaringsgericht kennismaken met een vorm

Nadere informatie

E M D R een inleiding

E M D R een inleiding E M D R een inleiding Lucinda Meihuizen GZ-psycholoog Zorgpartners Midden-Holland lucinda.meihuizen@zorgpartners.nl Wietske Soeteman GZ-psycholoog Pro Persona w.soeteman@propersona.nl Wat haal je uit deze

Nadere informatie

Presentatie Huiselijk Geweld

Presentatie Huiselijk Geweld Definitie: Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke- of familiekring van het slachtoffer wordt gepleegd. Hieronder vallen lichamelijke en seksuele geweldpleging, belaging en bedreiging

Nadere informatie

Psychomotorische therapie in de praktijk

Psychomotorische therapie in de praktijk Psychomotorische therapie in de praktijk onder redactie van drs. J. de Lange dr. R.J. Bosscher Boom, Amsterdam PMT_Boek_v2 3 2005, 2008 J. de Lange p/a, Boom Amsterdam Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

COMPLEX TRAUMA BIJ KINDEREN: SAMEN DOEN WAT WERKT. Mariska de Baat (NJi), Marie-José van Hoof (Rivierduinen), Leanthe van Harten (TNO)

COMPLEX TRAUMA BIJ KINDEREN: SAMEN DOEN WAT WERKT. Mariska de Baat (NJi), Marie-José van Hoof (Rivierduinen), Leanthe van Harten (TNO) COMPLEX TRAUMA BIJ KINDEREN: SAMEN DOEN WAT WERKT Mariska de Baat (NJi), Marie-José van Hoof (Rivierduinen), Leanthe van Harten (TNO) WIE IS WIE Complex trauma het meerkoppige monster in de praktijk Prevalentie

Nadere informatie

Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks? Verwijzingen. Doel psychosomatische ft.

Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks? Verwijzingen. Doel psychosomatische ft. Psychosomatische fysiotherapie als hulp voor zin in seks? Jolanda Kragten Bekkenfysiotherapeut,,haptonomisch werkend fysiotherapeut Zorggroep Almere, NPI 22-03-2013 Verwijzingen Via uroloog, gynaecoloog,

Nadere informatie

PDF created with pdffactory Pro trial version www.pdffactory.com

PDF created with pdffactory Pro trial version www.pdffactory.com Invloed van autisme op relaties en seksualiteit Sylvie Carette Autisme Centraal 23 februari 2010 Overzicht Invloed van autisme op seksualiteit Seksualiteitsprofiel volwassenen met AS (Hénault enattwood)

Nadere informatie

Post-hbo opleiding seksuologie

Post-hbo opleiding seksuologie Post-hbo opleiding seksuologie mensenkennis Plezierige overdracht, de docent spreekt uit ervaring en brengt veiligheid en openheid in de groep door haar respectvolle wijze van benaderen. Top! Post-hbo

Nadere informatie

Cultuur, psychiatrie en migratie. Forugh Karimi, psychiater

Cultuur, psychiatrie en migratie. Forugh Karimi, psychiater Cultuur, psychiatrie en migratie Forugh Karimi, psychiater Dee I: bewustwording; cultuur, migratie en acculturatie Deel II: psychiatrie; trauma en PTSS Waarom cultuur? De behoefte van de mens voor de verifieerbare

Nadere informatie

Marlies Peters. Workshop Vermoeidheid

Marlies Peters. Workshop Vermoeidheid Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren

Nadere informatie

COMPLEX TRAUMA. Symposium 25 februari 2019 Hand-out Drs. A. Oud

COMPLEX TRAUMA. Symposium 25 februari 2019 Hand-out Drs. A. Oud COMPLEX TRAUMA Symposium 25 februari 2019 Hand-out Drs. A. Oud HAND-OUT BIJ PRESENTATIE VAN AD OUD OVER COMPLEX TRAUMA Definitie van CT van Judith Herman (1997): 1. Geschiedenis van onderworpen zijn aan

Nadere informatie

TSCYC. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. HTS Report. Julia de Vries ID Datum Ouderversie

TSCYC. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. HTS Report. Julia de Vries ID Datum Ouderversie TSCYC Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen HTS Report ID 15890-3156 Datum 18.07.2017 Ouderversie Informant: Jeroen de Vries Vader INLEIDING TSCYC 2/8 Inleiding De TSCYC is een vragenlijst

Nadere informatie

Chronisch nierlijden en seksualiteit. informatie voor patiënten

Chronisch nierlijden en seksualiteit. informatie voor patiënten Chronisch nierlijden en seksualiteit informatie voor patiënten CHRONISCH NIERLIJDEN EN SEKSUALITEIT 3 WAT IS SEKSUALITEIT? 4 SEKSUELE PROBLEMEN EN HUN OORZAKEN 4 PROFESSIONELE HULP? 6 CONTACTGEGEVENS 7

Nadere informatie

Oncologie. Patiënteninformatie. Omgaan met kanker. Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis

Oncologie. Patiënteninformatie. Omgaan met kanker. Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis Oncologie Omgaan met kanker i Patiënteninformatie Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis Algemeen Het hebben van kanker kan grote gevolgen hebben voor uw leven en dat van uw naasten. Lichamelijk

Nadere informatie

Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling

Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling Oorzaken achter complexe problematiek achterhalen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling

Nadere informatie

Psychosomatische Kinesitherapie in de Eerste Lijn

Psychosomatische Kinesitherapie in de Eerste Lijn Departement Revalidatiewetenschappen Permanente Vorming met Getuigschrift Psychosomatische Kinesitherapie in de Eerste Lijn De Geestelijke gezondheidszorg (GGZ) kende de laatste jaren in Vlaanderen heel

Nadere informatie

Traumagerichte CGt versus EMDR na stabilisatie voor de behandeling van PTSS na misbruik in de jeugd: pilot data. Paul Emmelkamp

Traumagerichte CGt versus EMDR na stabilisatie voor de behandeling van PTSS na misbruik in de jeugd: pilot data. Paul Emmelkamp Traumagerichte CGt versus EMDR na stabilisatie voor de behandeling van PTSS na misbruik in de jeugd: pilot data Ingrid Wigard Thomas Ehring Paul Emmelkamp Achtergrond Samenwerking PsyQ met Universiteit

Nadere informatie

TTrauma, lichaamsbeleving

TTrauma, lichaamsbeleving Sandra Bhagwandas, Mariëtte van Leeuwen, Wim Kleijn en Mia Scheffers TTrauma, lichaamsbeleving en seksualiteit Evaluatie van een behandelprogramma met psychomotorische en verbale groepstherapie In dit

Nadere informatie

22 oktober R-Impuls. Therapie ter regulatie van impulsen. Kristen Vos Rudi Vanmarsenille

22 oktober R-Impuls. Therapie ter regulatie van impulsen. Kristen Vos Rudi Vanmarsenille 22 oktober 2015 R-Impuls Therapie ter regulatie van impulsen Kristen Vos Rudi Vanmarsenille Voorstelling Kristen Vos - Klinisch psychologe (volwassenen) - Postgraduaat Cognitieve Gedragstherapie KUL -

Nadere informatie

organiseert in samenwerking met:

organiseert in samenwerking met: organiseert in samenwerking met: m g a a n m e t s e k s u a l i t e i t Bij docenten, hulpverleners en trainers leeft vaak een grote terughoudendheid om seksualiteit bespreekbaar te maken. Zeker als het

Nadere informatie

Psychotraumatologie: eenheid en verscheidenheid in een veelstromenland. Prof. dr. Rolf Kleber Ede, 19 april 2012

Psychotraumatologie: eenheid en verscheidenheid in een veelstromenland. Prof. dr. Rolf Kleber Ede, 19 april 2012 Psychotraumatologie: eenheid en verscheidenheid in een veelstromenland Prof. dr. Rolf Kleber Ede, 19 april 2012 Waarom werd PTSS destijds geïntroduceerd? Gevolgen van de Vietnam-oorlog Task force in de

Nadere informatie

Seks over de grens 26 januari 2009

Seks over de grens 26 januari 2009 Seks over de grens 26 januari 2009 STEPS STEPS Iva Bicanic & Astrid Kremers Iva Bicanic & Astrid Kremers Programma Voorstellen Informatie eenmalig seksueel geweld Algemene informatie STEPS DVD STEPS Gedetailleerde

Nadere informatie

Het schrijven van een N=1 studie voor de VGCt: tips en pitfalls

Het schrijven van een N=1 studie voor de VGCt: tips en pitfalls Dia 1 Het schrijven van een N=1 studie voor de VGCt: tips en pitfalls Erik ten Broeke & Kees Korrelboom Dia 2 Naspreking 2 Analyses en behandelplan Dia 3 In dit model wordt gekozen voor een functieanalyse

Nadere informatie

Informatie voor verwijzers

Informatie voor verwijzers Informatie voor verwijzers INFORMATIEBROCHURE Stichting Centrum '45 Stichting Centrum '45 is hèt landelijk behandel- en expertisecentrum voor psychotrauma. Als TOPGGz instelling richt Stichting Centrum

Nadere informatie

Seksueel grensoverschrijdend gedrag: wat is normaal?

Seksueel grensoverschrijdend gedrag: wat is normaal? Seksueel grensoverschrijdend gedrag: wat is normaal? Congres Seks over de grens 26 januari 2009 Lou Repetur en Kristin Janssens (MOVISIE) Inhoud 1. Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag? Opvattingen

Nadere informatie

Richtlijn JGZ-richtlijn Kindermishandeling

Richtlijn JGZ-richtlijn Kindermishandeling Richtlijn JGZ-richtlijn Kindermishandeling 2. Gevolgen van kindermishandeling voor kind en omgeving De emotionele, lichamelijke en intellectuele ontwikkeling van een kind berust op genetische mogelijkheden

Nadere informatie

Psychotherapie. brochure. Praktijk de Cocon

Psychotherapie. brochure. Praktijk de Cocon brochure Praktijk de Cocon Psychotherapie Brochure Psychotherapie helpt je af te rekenen met vervelende gevoelens, storende gedachten, sociale problemen, terugkerende problemen waar je veel last van hebt.

Nadere informatie

Richtlijn JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling

Richtlijn JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling Richtlijn JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling 5. Determinanten van seksuele gezondheid-aanbevelingen Om kinderen en jongeren te kunnen ondersteunen in hun seksuele ontwikkeling is het van belang om de

Nadere informatie

Sociale kaart werkveldgroep PMT - OLK

Sociale kaart werkveldgroep PMT - OLK Sociale kaart werkveldgroep PMT - OLK In dit document kunt u de gegevens vinden van psychomotorische therapeuten die werkzaam zijn in het werkveld onverklaarde lichamelijke klachten. In de inhoudsopgave

Nadere informatie

Seksuologie. mensenkennis. post-hbo opleiding. Begeleiden bij seksuele problemen

Seksuologie. mensenkennis. post-hbo opleiding. Begeleiden bij seksuele problemen post-hbo opleiding Seksuologie Begeleiden bij seksuele problemen mensenkennis Post-hbo opleiding seksuologie Begeleiden bij seksuele problemen Goede begeleiding bij seksuele problemen vraagt specifieke

Nadere informatie

Fysieke Activiteit bij 50-plussers. The Relationship between Self-efficacy, Intrinsic Motivation and. Physical Activity among Adults Aged over 50

Fysieke Activiteit bij 50-plussers. The Relationship between Self-efficacy, Intrinsic Motivation and. Physical Activity among Adults Aged over 50 De relatie tussen eigen-effectiviteit 1 De Relatie tussen Eigen-effectiviteit, Intrinsieke Motivatie en Fysieke Activiteit bij 50-plussers The Relationship between Self-efficacy, Intrinsic Motivation and

Nadere informatie

GOED LEVEN MET CHRONISCHE PIJN: HET VERHAAL VAN DE PATIËNT CENTRAAL

GOED LEVEN MET CHRONISCHE PIJN: HET VERHAAL VAN DE PATIËNT CENTRAAL Center for ehealth & Wellbeing Research Story Lab GOED LEVEN MET CHRONISCHE PIJN: HET VERHAAL VAN DE PATIËNT CENTRAAL PROF. DR. GERBEN WESTERHOF DISCLOSURE BELANGEN SPREKER (Potentiële) belangenverstrengeling

Nadere informatie

Welmoed Visser-Korevaar orthopedagoog seksuoloog NVVS SH Daphne Kemner orthopedagoog- seksuoloog NVVS SH. D. Kemner - W. Visser-Korevaar

Welmoed Visser-Korevaar orthopedagoog seksuoloog NVVS SH Daphne Kemner orthopedagoog- seksuoloog NVVS SH. D. Kemner - W. Visser-Korevaar Welmoed Visser-Korevaar orthopedagoog seksuoloog NVVS SH Daphne Kemner orthopedagoog- seksuoloog NVVS SH D. Kemner - W. Visser-Korevaar - 2017 1 Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling

Nadere informatie

GGZ aanpak huiselijk geweld

GGZ aanpak huiselijk geweld GGZ aanpak huiselijk geweld Wat is er nodig en wat helpt Jeannette van Borren Mei 2011 Film moeder en zoon van Putten Voorkomen van problemen is beter en goedkoper dan genezen Preventieve GGZ interventies

Nadere informatie

Dagbehandeling SOLK (Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten)

Dagbehandeling SOLK (Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten) Dagbehandeling SOLK (Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten) Deze folder geeft u informatie over de dagbehandeling SOLK (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten). Voor wie?

Nadere informatie

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl

Nadere informatie

Symposium. Werken met een lichaam dat moeilijk doet. zaterdag 27 april 2013 ǀ universiteit Hasselt ǀ gebouw D, Agoralaan ǀ 3590 Diepenbeek

Symposium. Werken met een lichaam dat moeilijk doet. zaterdag 27 april 2013 ǀ universiteit Hasselt ǀ gebouw D, Agoralaan ǀ 3590 Diepenbeek Symposium Werken met een lichaam dat moeilijk doet zaterdag 27 april 2013 ǀ universiteit Hasselt ǀ gebouw D, Agoralaan ǀ 3590 Diepenbeek PHYSICAL THERAPY IN BELGIUM Werken met een lichaam dat moeilijk

Nadere informatie

EMDR. Eye Movement Desensitization and Reprocessing

EMDR. Eye Movement Desensitization and Reprocessing EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing Wat is EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot EMDR, is een therapie voor mensen die last houden van de gevolgen van een schokkende

Nadere informatie

Groot Perinataal Overleg preventie en cliënten participatie

Groot Perinataal Overleg preventie en cliënten participatie Groot Perinataal Overleg preventie en cliënten participatie 20-11-2017 MARJA REXWINKEL, KLINISCH PSYCHOLOOG INFANT MENTAL HEALTH SPECIALIST 1001 kritieke dagen groei van het brein, ontstaan van veilige

Nadere informatie

Combinatiepreventie voor hiv

Combinatiepreventie voor hiv Combinatiepreventie voor hiv GEDRAGSMATIGE ASPECTEN STRUCTURELE DIMENSIE Tom Platteau Seksuoloog ITG DEPARTMENT OF CLINICAL SCIENCES Verminderen van transmissie door onveilig gedrag aan te pakken Voorbeelden?

Nadere informatie

ALGEMENE INFORMATIE. Specialistisch hulpaanbod voor meiden

ALGEMENE INFORMATIE. Specialistisch hulpaanbod voor meiden ALGEMENE INFORMATIE Specialistisch hulpaanbod voor meiden Meiden gaan op een andere manier met hun problemen om dan jongens. Wij hebben gemerkt dat meidenhulpverlening een andere, specialistische aanpak

Nadere informatie

Eenmalig seksueel geweld

Eenmalig seksueel geweld Eenmalig seksueel geweld Iva Bicanic Coordinator Landelijk Psychotraumacentrum UMC Utrecht Eenmalig seksueel geweld At risk: 14-24 jaar At risk: eerder misbruik Dader meestal bekende Minderheid onthult

Nadere informatie

Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen

Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen Informatie voor cliënten Inleiding Als iemand zich onveilig heeft gevoeld tijdens de jeugd of later in een intieme relatie, kan dat in zijn of haar verdere leven klachten

Nadere informatie

Aanmeldformulier / Intakevragenlijst

Aanmeldformulier / Intakevragenlijst Aanmeldformulier / Intakevragenlijst Gelieve deze vragenlijst zo volledig mogelijk in te vullen en 1 week voor het intakegesprek te mailen naar: Datum: Gegevens Cliënt Achternaam Voorletters Roepnaam Geboortedatum

Nadere informatie

SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG SABINE HELLEMANS PROF. DR. ANN BUYSSE

SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG SABINE HELLEMANS PROF. DR. ANN BUYSSE SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG SABINE HELLEMANS PROF. DR. ANN BUYSSE Seksuele gezondheid (WHO, 2002) Een staat van fysiek, emotioneel en mentaal welbevinden met betrekking tot seksualiteit Het is

Nadere informatie

TSCYC Ouderversie. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. Jeroen de Groot. ID 256-18 Datum 24.12.2014. Informant:

TSCYC Ouderversie. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. Jeroen de Groot. ID 256-18 Datum 24.12.2014. Informant: TSCYC Ouderversie Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen ID 256-18 Datum 24.12.2014 Informant: Mieke de Groot-Aerts moeder TSCYC Inleiding 2 / 10 INLEIDING De TSCYC is een vragenlijst die

Nadere informatie

Baat het niet dan schaadt het niet: EMDR bij getraumatiseerde asielzoekers en vluchtelingen. Jackie June ter Heide, Trudy Mooren, Rolf Kleber

Baat het niet dan schaadt het niet: EMDR bij getraumatiseerde asielzoekers en vluchtelingen. Jackie June ter Heide, Trudy Mooren, Rolf Kleber Baat het niet dan schaadt het niet: EMDR bij getraumatiseerde asielzoekers en vluchtelingen Jackie June ter Heide, Trudy Mooren, Rolf Kleber Complexe PTSS 1: DESNOS Complex trauma: herhaaldelijk, langdurig,

Nadere informatie

Tuut-tuut-tuut, opzij, ik ben hulpverlener en maak mij druk. Eric van der Meijden 16 september 2011

Tuut-tuut-tuut, opzij, ik ben hulpverlener en maak mij druk. Eric van der Meijden 16 september 2011 Tuut-tuut-tuut, opzij, ik ben hulpverlener en maak mij druk. Eric van der Meijden 16 september 2011 Opbouw workshop Inleiding Ervaren van stress Wat is druk/stress? Pesso therapie Ervaren van basisbehoeften

Nadere informatie

Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. HERKENNEN VAN EN OMGAAN MET TRAUMA IN DE KLAS. Stefanie van Ruijven Simone Rossing

Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. HERKENNEN VAN EN OMGAAN MET TRAUMA IN DE KLAS. Stefanie van Ruijven Simone Rossing Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. HERKENNEN VAN EN OMGAAN MET TRAUMA IN DE KLAS. Stefanie van Ruijven Simone Rossing Kennismaking & kader Wie zijn we? Wat gaan we doen? Leerkrachten kunnen met de

Nadere informatie

Praktische informatie. Oud worden met de oorlog. Herinneringen die pijn blijven doen. http://www.cogis.nl/ouderen/

Praktische informatie. Oud worden met de oorlog. Herinneringen die pijn blijven doen. http://www.cogis.nl/ouderen/ Praktische informatie Oud worden met de oorlog Herinneringen die pijn blijven doen Oorlogservaringen In Nederland leven nog ongeveer drie miljoen mensen voor wie de Tweede Wereldoorlog een deel van hun

Nadere informatie