Wegwijs in het multicoremoeras. Analyse ASML deelt concurrent Nikon mokerslag uit... Analyse... en moet concurrentie Mapper verwelkomen

Transcriptie

1 Analyse ASML deelt concurrent Nikon mokerslag uit... Analyse... en moet concurrentie Mapper verwelkomen 7 Maandelijks magazine voor de hightechindustrie // 14 september - 19 oktober 2012 // Wegwijs in het multicoremoeras

2 Woensdag 10 oktober 2012 Get Smart! Windows Embedded Een intelligent system maakt het mogelijk om data te ontsluiten en te gebruiken binnen organisaties en (bedrijfs)processen. Deze data staat verspreid over verschillende apparaten en wordt verzameld om vervolgens op een back-end server te worden opgeslagen. Van hier uit kunnen de gegevens worden vertaald en worden gebruikt om de business value te verhogen. Onze sprekers nemen je mee in hoe dit met behulp van Windows Embedded technologie kan worden gerealiseerd en welke extra mogelijkheden het Windows Embedded platform kan bieden. Time to get smart?! Meld je aan. Programma woensdag 10 oktober 2012 (presentaties worden in het Engels gegeven) 18:00 uur - Inloop/Lopend buffet 19:00 uur - Opening 19:15 uur - Presentatie John Koot, MVP Windows Embedded bij ICT Automatisering Nederland BV 20:15 uur - Pauze 20:30 uur - Presentatie Oliver Niedung, OEM Lead Accountmanager bij Microsoft 21:30 uur - Afsluiting met borrel Locatie: Koningshof, Locht 117 te Veldhoven Aanmelden: Er is een beperkt aantal plaatsen beschikbaar. Toewijzing gebeurt op volgorde van aanmelding. Schrijf je dus snel in! Stuur een naar brainevents@ict.nl. Aanmelden kan tot uiterlijk 1 oktober a.s. Vragen: Neem contact op met Jiska van Herpen of Tjitske Hartman, telefoon

3 Opinie Redactioneel Paul van Gerven is redacteur van Bits&Chips. Scherp Wim van der Leegte mocht als reddende engel van Nedcar eind augustus zijn stokpaardje uitventen in NRC Handelsblad. We moeten weer tariefmuren optrekken om de Europese maakindustrie te beschermen, zei de VDL-topman, die er geen kwaad in ziet een vleugje chauvinisme door kille economische theorieën te roeren. Velen in de hightech zullen zich in zijn sentiment kunnen inleven. Juist in deze sector voelt concurreren tegen opkomende landen wel eens als voetballen op een veld dat schuin omhoog loopt, en echt niet alleen maar vanwege de lagere lonen. Een recent rapport van de Europese Commissie zelf constateert nota bene dat het aantal protectionistische maatregelen buiten Europa aanmerkelijk is gestegen. Dat is voor het vierde jaar op rij. Van der Leegte heeft dus een punt: Europa laat zich de kaas van het brood eten. Terwijl wij dogmatisch vastklampen aan het vrijhandelsideaal, smokkelt de rest van de wereld met regels en afspraken. De standaard reactie van de EU praten, protesteren en procederen zijn niet bepaald een effectief antwoord gebleken. Het wordt tijd dat Europa stopt het braafste jongetje van de klas te zijn en eens een keer zijn tanden laat zien. Toch is protectionisme niet het ultieme antwoord, en Wim van der Leegte is oud genoeg om te hebben gezien waarom. Dertig jaar geleden spande de onlangs overleden Philips-topman Wisse Dekker zich eveneens in voor een beschermde Europese interne markt (zie pagina 20). Ook hij had te maken met buitenlandse concurrenten die de hand boven het hoofd werd gehouden, maar in de luwte van beperkte concurrentie en conservatieve markten was zijn eigen Philips in slaap gesust en obees en zelfgenoegzaam geworden. Het concern ging hier begin jaren negentig bijna aan ten onder. Wat met Philips is gebeurd, kan ook hele landen overkomen. Japan, dat destijds de grootste dreiging vormde voor Dekker, ondergaat nu een vergelijkbaar lot. In 1985 hadden de Japanners 85 procent van de DRammarkt in handen, anno 2012 heeft de laatste Japanse DRam-maker faillissement aangevraagd. Met andere halfgeleiderfabrikanten gaat het al niet veel beter, noch met de Japanse economie, die al jaren muurvast zit. Protectionisme is dus een kortetermijnoplossing, die op den duur leidt tot verlies van scherpte en concurrerend vermogen. Als dat nog geen overtuigende argumenten tegen protectionisme zijn, dan wellicht de trans- formatie die onze handelspartners hebben ondergaan. Honderden miljoenen Aziaten en Zuid-Amerikanen leiden dankzij de wereldhandel een betrekkelijk comfortabel bestaan in de middenklasse, terwijl zij nog geen halve eeuw geleden in bittere armoede leefden. Dat is pas ontwikkelingshulp. De rekening voor deze charitas wordt echter wel heel eenzijdig op het bordje van de industrie gelegd. Speciale aandacht van overheden, buiten het opwerpen van handelsbarrières, is ter compensatie dan ook gerechtvaardigd. Een snackbar hoeft niet te concurreren met China (wel met Chinezen), een hightechbedrijf wel. Wie de verkiezingscampagne nauwgezet heeft gevolgd, zou zomaar het idee kunnen krijgen dat deze gedachte een zachte landing heeft gemaakt in Den Haag. Na de Europa laat zich de kaas van het brood eten deconfiture van de financiële sector heeft de politiek ontdekt dat Nederland nog een industrie heeft. Premier Rutte maakte bij herhaling gewag van ASML s spectaculaire samenwerking met Intel, TSMC en Samsung (zie pagina 14). Over dat soort dingen hoorde je politici vroeger nooit. Gevreesd moet worden dat het na de stembusgang weer oorverdovend stil wordt. Het topsectorbeleid was een goede aanzet om specifieke noden van specifieke sectoren te bedienen, maar de invoering ging hand in hand met een forse bezuiniging op onderzoek. Welk kabinet gaat dat gat dichten? Alleen de uiterste flanken hebben geen sadomasochistische begrotingsinstincten. Over een langstudeerboete à een avondje minder zuipen per week wordt tot laat in de avond gedebatteerd, maar afschaffing van collegegeld voor bèta s is nog geen vijf minuten waard. Laten we vooral blijven denken dat Nederland ook echt slimmer wordt van steeds meer studenten die vrijblijvend door steeds verder afgeknepen universiteiten worden gejast. Nee, de industrie is nog lang niet het troetelkindje van de politiek. Ach, waarde lezers, u moet maar denken: dan blijft u scherp. En trouwens nog gefeliciteerd met de vijfde plaats in de ranglijst van het World Economic Forum. 7 3

4 Inhoud Deze keer in Bits&Chips Nieuws ASML profiteert mee van succes Mapper ASML en Mapper worden vaak als concurrenten voorgesteld, maar voorlopig hebben ze vooral gedeelde belangen. Nieuws Deal tussen Intel en ASML luidt nieuw IC-tijdperk in De miljarden die Intel in ASML investeert, zijn een logische consequentie van de wet van Moore. 13 To: 24 NI combineert signaalanalyzer en -generator 29 in één programmeerbare module Atomen als elektronen Nieuws 7 In 140 woorden 8 Overzicht 11 ASML profiteert mee van succes Mapper 14 Deal tussen Intel en ASML luidt nieuw IC-tijdperk in 20 Wisse Dekker ( ): Charismatische topman die naliet te hervormen 22 Mathworks komt met grootste update in 21 jaar 24 NI combineert signaalanalyzer en -generator in één programmeerbare module Opinie 3 Scherp Paul van Gerven 13 To: mark@catshuis.nl Marcel Pelgrom 17 Testplan of schelmenroman Derk-Jan de Grood 23 Hoe programmeer je de multi-mens? Albert Mietus 25 De headhunter Anton van Rossum 59 Bankieren in een massively multi-core parallel universe Joost Backus Tech-kiek 26 Elektronica Achtergrond 29 Atomen als elektronen 30 Minder vertraging door virtuele tunnel In bedrijf 32 Vitronics Soltec En verder 60 Trainingen 61 Events 64 Wegwijzer 67 Colofon 4 7

5 Thema Multicore Interview FPGA s ontsluiten voor de softwaregeneratie Na bijna vijf jaar schaven is de FPGA-programmeertool van Bart Kienhuis en zijn bedrijfje Compaan klaar voor de markt. Achtergrond De toekomst van besturingssystemen is gedistribueerd Voor zijn afstudeerwerk bekeek Niek Linnenbank hoe het Minix-OS over 48 kernen kan worden verspreid. Wie wijst de programmeur de 34 weg in het multicoremoeras? GPU-rekenen: bezint eer ge begint 54 (maar doe het daarna wel) Analyse 34 Wie wijst de programmeur de weg in het multicoremoeras? Interview 36 Bart Kienhuis (Compaan) FPGA s ontsluiten voor de softwaregeneratie Opinie 41 Vele handen maken licht werk zwaar Wim Hendriksen Achtergrond 42 Parallelliseren is geen kinderspel 46 Makkelijkste weg naar multicore loopt via besturingssysteem 49 Multicore stelt nieuwe eisen aan debuggers 50 De toekomst van besturingssystemen is gedistribueerd 54 GPU-rekenen: bezint eer ge begint (maar doe het daarna wel) 56 Multicore als wapen tegen ruimtestraling 7 5

6 How do you reposition a wafer, nanometer accurately, every 50 μs? Join ASML as a Software Engineer and help to push the boundaries of what s possible. At ASML we bring together the most creative minds in physics, electronics, mechatronics, computer science, software and precision engineering to develop lithography machines that are key to producing cheaper, faster, more energy-efficient microchips. Our machines need to image billions of structures in a few seconds with an accuracy of a few silicon atoms. But our customers constantly need faster machines. And they constantly need to make smaller, more energy-efficient chips. That s why we have developed a revolutionary wafer-repositioning system. But we were only able to do this by using an extremely diverse set of software languages and tools harnessed by an equally diverse and talented team of Software Engineers. If you re a team-oriented Software Engineer who sees a challenge in complex technical problems, expert in programming and modeling for critical real-time applications and capable of working to demanding deadlines, you ll find working at ASML a highly rewarding experience. Per employee we re Europe s largest private investor in R&D, giving you freedom to experiment and a culture that will let you get things done.

7 Analyse In 140 woorden Tien meest concurrerende economieën Economie Dromen en bedrog Nederland is dit jaar de op vier na meest concurrerende economie op de ladder van het World Economic Forum de eerst topvijfnotering sinds Minister Verhagen was er als de kippen bij om de oude politieke droom als zijn succes te claimen: de opmars van Ne- Rang Rang Land Zwitserland 2 2 Singapore 3 4 Finland 4 3 Zweden 5 7 Nederland 6 6 Duitsland 7 5 Verenigde Staten 8 10 Groot-Brittannië 9 11 Hongkong 10 9 Japan Nederland is Duitsland en de Verenigde Staten gepasseerd in concurrentiekracht. Bron: WEF derland was natuurlijk te danken aan zijn topsectorbeleid. Dat is dan een klein wonder, want zijn magnum opus als minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie draait pas een paar maanden en nog altijd niet op volle toeren. Daags voor de WEF-lijst bekend werd gemaakt, meldde Verhagen de Tweede Kamer dat hij op de valreep nog wat had gesleuteld aan de opzet van de Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI s). PvG Innovatie Vergeven en vergeten Je moet het maar durven: om een zak geld vragen als iedereen de broekriem moet aanhalen. Toch is dat precies wat werkgevers en onderzoeksorganisaties deden een week voor de verkiezingen. Om te beginnen maar eens 375 miljoen euro erbij ter compensatie van de vijfhonderd miljoen aardgasbaten die na een overgangsperiode in de staatskas worden gestort in plaats van in onderzoek te worden gestoken. Maar ei- genlijk moet er 1,2 miljard euro per jaar bij. Weinig kans natuurlijk dat de wens wordt ingewilligd, maar het goede nieuws is dat werkgevers en de onderzoekswereld het kennelijk weer hebben bijgelegd. Kennisinstellingen hadden namelijk het idee dat werkgevers twee jaar geleden hadden gebroken met de vertrouwde kenniscoalitie en voor eigen gewin waren gegaan met het topsectorbeleid. Een misverstand, volgens VNO-NCW-voorman Bernard Wientjes. Die ombuiging van de aardgasbaten had hij Den Haag blijkbaar niet ingefluisterd. PvG Halfgeleiders Echte mannen hebben fabs Is het fabless businessmodel aan slijtage onderhevig? Wanhopig op zoek naar gegarandeerde capaciteit zouden Apple en Qualcomm TSMC meer dan een miljard hebben aangeboden voor een eigen dedicated fab, maar de Taiwanezen wezen het bod van de hand. Het door Bloomberg in de wereld gebrachte bericht volgt op een periode waarin verschillende fabless bedrijven, waaronder Qualcomm, steen en been klaagden over het capaciteitstekort bij foundry s, en dan met name bij TSMC. Apple had daar als klant van Samsung minder last van, maar de relatie met de Koreanen is op een dieptepunt door de geruchtmakende patentzaak in de Verenigde Staten. Hebben Apple en Qualcomm dan toch spijt dat ze hun productie niet in eigen hand hebben? PvG Mobiel Het bloed kruipt... Toen Nokia in 2008 honderd miljoen euro neertelde voor het opensource Qt-programmeerraamwerk, moest dat dé uniforme aanpak worden voor het ontwikkelen van toepassingen op smartphones, tablets en pc s van het bedrijf en van anderen zowel het Symbian-smartphone-OS als de op smartphones gerichte Linux-variant van Nokia was als opensource beschikbaar en moest een rijk ecosysteem opleveren. Nokia bleef echter dralen en toen het vorig jaar een draai maakte richting Windows Mobile, kwam er een eind aan de smartphone- en tablettoekomst voor Qt. Afgelopen maand verkochten de Finnen het raamwerk voor een appel en een ei aan hun landgenoten van Digia. Dit bedrijf beloofde gelijk vaart te maken met ondersteuning voor Android en IOS, de twee smartphoneplatforms die ertoe doen, naast de brede reeks platforms waarop het al werkt. Nokia s toekomstvisie voor Qt kan dus alsnog werkelijkheid worden maar dan zonder Nokia. PE Draadloos Samenwerken blijft moeilijk Eind 2010 zei marktonderzoeker dat 2012 het make or break-jaar zou zijn voor NFC. Wie een blik op de laatste cijfers van NXP werpt, ziet de weegschaal voorzichtig naar make overhellen. De Identificatie-business van het bedrijf vertoont de laatste twee kwartalen een groeispurt en is nu bijna de grootste van de vier mixed signal-lijnen. Steeds meer smartphones, tablets en zelfs enkele pc s worden met de technologie uitgerust. Er is echter een probleem: bijna niemand weet nog wat ze ermee Miljoenen dollar K1-09 K2-09 K3-09 Automotive Identificatie Draadloze infrastructuur, verlichting en industrieel Mobiel, consumenten en computing K4-09 K1-10 K2-10 K3-10 aanmoeten. Het blijft wachten op een breed gedragen initiatief voor een draadloze portemonnee waar consumenten en winkeliers mee aan de slag durven te gaan een van de grootste projecten op dat vlak, de Nederlandse alliantie van ABN Amro, ING, KPN, Rabobank, T-Mobile en Vodafone, spatte afgelopen zomer uit elkaar. Een herhaling van 2011 is niet ondenkbaar. PE K4-10 K1-11 K2-11 K3-11 K4-11 K1-12 K

8 Nieuws Overzicht Halfgeleiders René Penning de Vries stopt als NXP-CTO Na een loopbaan van 27 jaar bij Philips en NXP Semiconductors is René Penning de Vries half juli gestopt als CTO en directeur van NXP Nederland. Hans Rijns neemt de positie van technologiebaas waar, terwijl Guido Dierick de leiding krijgt over de Nederlandse activiteiten van de chipmaker. PE /penningdevries ItoM wint in patentenstrijd tegen Broadcom en Qualcomm Eind juli heeft chipbedrijf ItoM een schikking bereikt met enkele grote Amerikaanse bedrijven, waaronder Broadcom en Qualcomm. Zij worden niet verder vervolgd in de patentenrechtszaak die de chipmaker vorig jaar aanspande tegen een aantal Amerikaanse multinationals. In ruil zou ItoM miljoenen dollars ontvangen, hoewel hierover officieel niks is bekendgemaakt. PE /itom Verkeer en vervoer Nieuwe eigenaar knapt AutomotivecampusNL voor miljoenen op De AutomotivecampusNL in Helmond krijgt een flinke opknapbeurt, aldus Eindhovens Dagblad. Kersverse eigenaar Van de Ven Bouwgroep uit Veghel trekt zes miljoen euro uit om de onderkomens van APTS en Benteler Engineering Services te vernieuwen en autotechnologische onderwijsvoorzieningen toe te voegen voor Fontys en ROC s. NR /automotivecampus Lithografie Topman EUV-bronmaker XTreme doet stap opzij Marc Corthout heeft de leiding van EUV-bronontwikkelaar XTreme Technologies in goed overleg overgedragen aan Tatsushi Igarashi, afkomstig van XTremes Japanse moederbedrijf Ushio. Volgens Corthout lagen pragmatische financiële overwegingen ten grondslag aan de managementsreductie. Hij blijft voorlopig op consultancybasis in dienst van XTreme. PvG /xtreme Elektronica Overname geeft Neways voet aan de grond in Twente Neways heeft de ontwikkelactiviteiten overgenomen van IACS uit Rijssen, specialist in elektronische besturingen. De acquisitie betreft tien ontwikkelaars, activa en enkele nieuwe klanten in verschillende sectoren. Neways vestigt de verworven activiteiten op korte termijn op of nabij de hightechcampus van de UT. NR /neways Herstart voor Fast Benelux na overname door Bruco IC-ontwerper Bruco uit Borne heeft de activiteiten van de failliete elektronicadistributeur Fast Benelux uit Hengelo overgenomen. De aankoop komt onder Bruco Components te hangen, het bedrijfsonderdeel dat logistieke diensten in de IC-ontwerpketen regelt. De Fast-activiteiten rond lastig te vinden of obsolete componenten sluiten hier goed bij aan, vindt Bruco. PE /fast Onderzoek Duitse topfunctie voor R&D-baas Holst Wetenschappelijk directeur Paul Blom van het Holst Centre heeft een vergelijkbare positie aanvaard bij het prestigieuze Max Planck Institute for Polymer Research. In het Duitse Mainz gaat hij een team opzetten dat zich richt op materialen voor organische elektronica. Blom blijft parttime als adviseur betrokken bij Holst. PvG /holst Dienstverlening Bankzitters ICT springen bij in Duitsland ICT Automatisering heeft Nederlandse en Poolse bankzitters naar Duitse klanten gestuurd om een handje te helpen. Ondanks verwoede wervingspogingen komt de dienstverlener in Duitsland nog altijd technici tekort, zoals het hele bedrijfsleven daar. In Nederland heeft ICT momenteel juist mensen over. NR /bankzitters Logica definitief in Canadese handen De CGI Group heeft de inlijving van Logica afgerond. De Canadese aanbieder van IT- en businessprocesservices betaalt ongeveer 2,1 miljard euro voor de Brits-Nederlandse dienstverlener en neemt diens nettoschuld van zo n 411 miljoen euro op zich. Als gevolg van de overname heeft Logica-topman Andy Green zijn koffers mogen pakken. NR /logica Chipontwerp Eindhovense starter werkt aan eenchipradar Start-up Omniradar uit Eindhoven ontwikkelt een complete radar met antennes en analoog-digitaalconversie voor de 60-GHz-band op één chip. Het IC biedt verschillende programmeerbare functies, bijvoorbeeld voor de basisband. De oplossing vereist geen complex microgolf- of RF-bordontwerp, maar eenvoudige laagfrequente componenten volstaan om de applicatie af te bouwen. NR /omniradar Consumentenelektronica TUE-spin-off bouwt trainingssysteem voor voetballers De Eindhovense start-up Smartgoals heeft een slim trainingssysteem gelanceerd voor voetballers. De oplossing bestaat uit draadloos communicerende pylonen, die paarsgewijs poortjes vormen waar de bal of speler doorheen moet. De kegels zijn uitgerust met verlichting om het eerstvolgende doel te markeren. VDL tekent voor de productie. NR /smartgoals Medisch John Lapré aan het hoofd van Nucletron John Lapré heeft sinds kort de leiding over Nucletron. Officieel is hij daarmee vicepresident brachytherapie van het Zweed- De volledige artikelen zijn te vinden op gevolgd door het label bij het betreffende stuk. 8 7

9 se Elekta, dat de Veenendaalse onderneming vorig jaar overnam. Lapré was R&D-directeur bij Nucletron. Zijn voorganger Jos Lamers vond het afronden van de integratiefase een mooi moment om op te stappen. PE /nucletron Medische technostarter uit Delft in Limburgse handen Ingenieursbureau Kleeven uit Horst, dat apparatuur ontwikkelt, produceert en vermarkt voor de eerste- en tweedelijns gezondheidszorg, neemt Maxam Medical over. De TU Delft-spinoff specialiseert zich in een betere analyse van bekkenbodemproblemen bij vrouwen, die incontinentie en andere klachten kunnen veroorzaken. Fysiotherapeuten kunnen hiermee hun training beter afstemmen. PE /maxam Salusion rolt RF-incontinentiesensor uit Salusion heeft zijn RFID-gebaseerde incontinentiewaarschuwingssysteem commercieel uitgerold in drie zorginstellingen. Het Sensotive-systeem is bedoeld voor mensen die zelf niet kunnen aangeven dat hun incontinentiemateriaal toe is aan vervanging. Het bestaat uit een sensorsticker voor in het verband en een draagbare scanner die aangeeft wanneer het tijd is voor verschoning. PE /salusion Beveiliging Loyaltek mengt zich in Belgische betaalterminalmarkt De Belgische markt voor betaalterminals is een nieuwe speler rijker. Met een eigen product opent Loyaltek de aanval op de gevestigde namen Atos Worldline uit Brussel, CCV uit Ieper en Keyware uit Zaventem. De eveneens in de hoofdstad zetelende nieuwkomer mikt vooral op mobiele betalingen. NR /loyaltek Sensoren Sensornetwerken krijgen vorm in Europees miljoenenproject Devlab, NXP, Philips en de drie TU s partneren mee in het Europese Demanes-onderzoeksproject naar grootschalige gedistribueerde systemen die zich aanpassen aan de situatie. Onderdeel zijn twee proeven met sensoren in Assen: om het energieverbruik van straatverlichting te optimaliseren en om het vrachtvervoer in de binnenstad te verminderen. PE /demanes Testen en meten Meet- en regelspecialist Hotraco lijft branchegenoot in Systeemhuis Hotraco uit Hegelsom heeft Electro Damen- Koster uit Belfeld overgenomen. Dit bedrijf is gespecialiseerd in computergestuurde meet- en regeltechniek voor industriële toepassingen en gecertificeerde verdeelinrichtingen. Onder de nieuwe eigenaar gaat EDK verder als zelfstandige productmarktcombinatie. NR /hotraco Zonnecellen Failliet Q-Cells vindt koper Hanwha lijft het sinds april in surseance van betaling verkerende Q-Cells in. De Koreaanse industriegroep neemt een schuld van 272 miljoen dollar over en betaalt vijftig miljoen dollar voor wat ooit s werelds grootste zonnecelfabrikant was. Q-Cells blijft grotendeels intact: 1250 van de 1550 werknemers behouden hun baan. PvG /q-cells Meest geklikt in onze nieuwsbrief 1 Innovatie Van der Leegte stelt vrijhandel ter discussie VDL-topman Wim van der Leegte heeft in NRC gepleit voor herinvoering van invoerrechten in de EU: Als wij gaan heffen en China gaat niet meer leveren, gaan we hier weer zelf spullen maken. Of: China blijft leveren en we gaan er veel op verdienen. PvG /vanderleegte 2 Lithografie Experts prefereren e-beam boven EUV Deelnemers van IEEE s 2012 Lithography Workshop werd gevraagd zich te verplaatsen in de positie van researchdirecteur en tweemaal honderd dollar te verdelen over kortetermijn-r&d (25-nanometerchips in 2014) respectievelijk langetermijn-r&d (13-nanometerchips in 2020). In de laatste categorie zouden zij e-beamlithografie meer geld geven dan EUV. PvG /euv 3 Medisch Eerste order voor digitale microscoop Philips Philips heeft de eerste commerciële order binnen voor zijn pathologiescanner, waarmee microscopische monsters zijn te digitaliseren en via een digitale workflow te bekijken. Het Erasmus Medisch Centrum schaft het systeem aan voor onderzoeks- en onderwijsdoeleinden. De order is onderdeel van het Cyttron II-project naar digitale gegevensuitwisseling tussen ziekenhuizen. PE /pathologie 4 Zonnecellen Solarcrisis bereikt China Oprichter Zhengrong Shi is gestopt als CEO van Suntech. Algemeen wordt aangenomen dat de onverwachte manoeuvre te maken heeft met de financiële problemen van zijn bedrijf: hoewel een van s werelds grootste zonnecelmakers heeft het vier kwartalen op rij geen winst geboekt en ruim twee miljard dollar schuld. PvG /suntech 5 Energie Draagvlak voor slimme meter in België brokkelt af De vijf beheerders van het Belgische stroomnet hebben zich uitgesproken tegen de grootschalige uitrol van de slimme meter voor huishoudens die slechts stroom consumeren; alleen als ze ook terugleveren door bijvoorbeeld zonnepanelen is zo n systeem interessant. Voor geen van de spelers is de meter rendabel, concluderen ze uit onderzoek. PE /slimmemeter 7 9

10 CONNECT MATLAB TO YOUR TEST HARDWARE with INSTRUMENT CONTROL and DATA ACQUISITION TOOLBOXES Hardware Support includes Agilent, Tektronix, LeCroy, Rohde & Schwarz, National Instruments, Anritsu, Keithley, Yokogawa, Tabor, Pickering, and more Protocols and Standards supported include GPIB, LXI, IVI, PXI, AXle, TCP/IP, VISA, USB, UDP, and RS-232 Connect your test equipment directly to MATLAB using standard communication protocols and instrument drivers that support thousands of instruments. You ll be able to analyze and visualize your results as you collect them, using the full power of MATLAB. Find it at supported hardware list trial request MATLAB is a registered trademark of The MathWorks,Inc. Other product or brand names may be trademarks or registered trademarks of their respective holders The MathWorks, Inc. MathWorks Benelux Now hiring for technical and sales positions

11 Demcon ontwikkelde voor Mapper een waferpositioneringssysteem. Analyse Halfgeleiderindustrie ASML profiteert mee van succes Mapper ASML en Mapper worden vaak als concurrenten voorgesteld, maar voorlopig hebben ze vooral gedeelde belangen. Paul van Gerven Na het nieuws dat Mapper tachtig miljoen euro had opgehaald bij investeerders (zie kader) waren analisten en financiële media er als de kippen bij om te benadrukken dat het Delftse bedrijf voorlopig geen bedreiging vormt voor ASML. Introductie van nieuwe technologie kost in deze markt veel tijd. Het is niet mogelijk om vandaag op morgen direct impact te hebben, aldus Peter Olofsen van Kepler in de Telegraaf. Jos Versteeg van Theodoor Gilissen noemde de e-beamtechnologie uit Delft tegenover persbureau ANP zelfs een project voor de verre toekomst. Aan de vergelijking tussen EUV en e-beam is blijkbaar niet te ontkomen, hoe graag CEO Bert Jan Kampherbeek van Mapper dat ook anders zou zien. Hij positioneert e-beam liever als op zichzelf staande lithooplossing, die zich in bepaalde markten kan invechten, afhankelijk van het product (aantal chiplagen en maskers, complexiteit van de patronen), de markt (marges, volume) en de eigenschappen van de EUVen e-beammachine (doorvoer) die ASML respectievelijk Mapper uiteindelijk weten te realiseren. Als directe concurrentie met EUV al aan de orde is, dan duurt dat nog minimaal tot het einde van het decennium. In plaats van over bedreigingen te spreken, is het beter om de zegeningen aan te halen die Mapper voor ASML én de Nederlandse maakindustrie betekent. Knabbelen ASML is druk doende om meer verantwoordelijkheden bij zijn leveranciers te leggen. Door naast productie ook R&D en ontwikkeling van (sub)modules uit te besteden, kunnen de Veldhovenaren hun handen vrijmaken voor kerncompetenties. Er mogen bovendien lagere doorlooptijden en kostenbesparingen van worden verwacht, terwijl toeleveranciers aan innovatief vermogen en slagkracht winnen, die zij ook voor andere klanten kunnen aanwenden. Voor ASML betekent dat stabielere partners, die een downturn in de halfgeleiderbusiness makkelijker kunnen doorstaan. Mapper heeft het Veldhovense bedrijfsmodel grotendeels gekopieerd, en draagt dus bij aan de versterking van het Nederlandse hightech-ecosysteem, waar ook ASML op leunt. De Delftenaren beschouwen de ontwikkeling van hun elektronenkanon als corebusiness en hebben toeleveranciers ingeschakeld voor productie en ontwikkeling van de rest. Aan een datacorrectiesysteem en een waferstagemodule hebben bijvoorbeeld Technolution respectievelijk Demcon een interessante business. Beide bedrijven werken zonder problemen ook voor ASML. De uitbreiding van farm-out (in de gebruikelijke terminologie) of virtuele integratie (in de terminologie van ASML) is bovendien geen gemakkelijk proces. Bij OEM s schrikken managers ervoor terug om taken uit handen te geven, uit angst voor vertragingen of door een gevoel van trots. Toeleveranciers op hun beurt kunnen niet van de ene op de andere dag alles doen dat ASML van hen vraagt. Ze moeten nieuwe afdelingen opzetten, geschikte mensen vinden en leren hoe zij hun bedrijfsprocessen moeten inrichten. Hoe meer bedrijven het voorbeeld van ASML volgen, hoe sneller toeleveranciers kunnen lopen. Met de transitie naar 450 millimeter wafers en de volgende generatie EUV voor de deur (zie pagina 14) kan ASML voorlopig alleen maar blij zijn met het succes van Mapper. En mochten de Delftenaren aan het Veldhovense marktaandeel gaan knabbelen, dan ligt er ondanks stellige uitspraken van tegenovergestelde strekking vorig jaar vast een plan B klaar. Bert Jan Kampherbeek verzorgt op 8 november de keynote op Bits&Chips 2012 Embedded Systems. Hij zal daarbij ook ingaan op de rol die hij Mapper toedicht in het Nederlandse ecosysteem. Mapper haalt 80 miljoen op Mapper heeft met een gang langs investeerders tachtig miljoen euro opgehaald. De machinebouwer gaat het kapitaal gebruiken om de eerste e-beamtoestellen uit te leveren en om de productiecapaciteit op te schroeven van zes naar twintig machines per jaar in Het leeuwendeel van de nieuwe kapitaalinjectie veertig miljoen euro komt op naam van Rusnano, een investeringsfonds van tien miljard dollar opgezet door de Russische overheid om de nanotechnologie-industrie in Rusland te stimuleren. Van de Delftenaren werd dan ook verwacht dat het in ruil voor de financiële ruggensteun een activiteit in Rusland zou ontplooien. Deze voorwaarde is afgedekt door een productiefaciliteit op te zetten voor het Mems-gebaseerde lenssysteem dat Mapper gebruikt om zijn elektronenbundels te focussen. De andere helft van de investering is afkomstig van bestaande aandeelhouders, waaronder het investeringsvehikel van Arthur del Prado, investeerder Parcom Capital en vermogensbeheerder Hoving & Partners. Ook toeleveranciers Demcon en Technolution, enkele privé-investeerders en Agentschap NL (via een innovatiekrediet) doen een duit in het zakje. 7 11

12 BANKGARANTIE? BAANGARANTIE! Welke crisis? FEEL THE LOL! Crisis of geen crisis, werk moet volgens Nspyre altijd leuk en uitdagend zijn. Intens in je nopjes zijn met wat je doet kun je niet uitleggen, dat moet je voelen. Daarom: FEEL THE LOL. Nspyre heeft op dit moment zoveel te doen, dat we een baangarantie geven. Altijd voldoende opdrachten en projecten om aan je carrière te werken. En het gevoel te hebben dat je LOL in je werk hebt. We zoeken nieuwe collega s op het gebied van technische automatisering. Die een goed gevoel willen ervaren door bezig te zijn met uitdagende opdrachten en het toepassen van moderne technologie. Kijk eens op onze carrièrepagina naar de specifieke vacatures of stuur je CV voor een open sollicitatie. LET S FEEL THE LOL TOGETHER! KIJK OP

13 Opinie Marcel Pelgrom Innovatie To: Excuses, maar ik was te druk met klanten om op jouw laatste twee mails te reageren. Klanten zijn net kiezers: eerst een beetje paaien en dan pas de rekening presenteren. Het verschil is dat wij direct moeten leveren; kiezers mogen vier jaar wachten. Je doet een aantal leuke observaties over die Haagse babbelaars. Een paar van jouw inzichten zouden Den Haag doen schudden alsof er al jaren aardgas opgepompt wordt. Maak je geen zorgen dat deze correspondentie op straat komt. Dit land is opgedeeld in volstrekt losstaande zuilen. Een lek van mijn zuil naar de jouwe is onmogelijk. Jaren geleden zijn de christelijke, socialistische en liberale zuilen omgevallen. Uit de brokstukken zijn nieuwe zuilen opgetrokken: een financiële zuil, een landbouwzuil, een regentenzuil, een onderwijszuil en een industriezuil. Elke zuil heeft zijn eigen infrastructuur met wetenschappelijke opvoeding, een eigen medianetwerk en bij voorkeur een paar Haagse babbelaars. Kijk naar de oudste beroepsgroep (nee, niet die): de landbouw. De boeren hebben het prima voor elkaar in Nederland en Europa. Hun voormannen zitten overal aan tafel, want als ze met hun vingers knippen, staan jullie tot de knieën in de gedumpte melk, appels of stront. Met de kleinste universiteit in Nederland en een welgezinde redacteur bij het NOS-journaal lijkt het wel of er alleen in Wageningen relevant onderzoek gebeurt. Het onderwijs was ooit de krachtigste zuil: de helft van de volksvertegenwoordiging kwam uit het onderwijs. Jarenlang heersten ze en kregen ze de hoogste budgetten. De onderwijszuil raakte volledig afgesloten van de wereld. Ze keuvelen over hun pedagogische hobby s, maar wat er na de opleiding met mensen gebeurt, weten ze niet. Zo verdwenen het beroepsonderwijs, de ouderwetse middelbare school en onze academische toppositie. Zet de zaak eens op zijn kop net als de Finnen: alleen zwaar geselecteerde kandidaten opleiden tot leraar. Scherpe selectie bij de ingang van de universiteit vervangt de rendementsoptimalisatie. En verwijder alle management uit het onderwijs: dat heeft alle cement uit de voegen van deze zuil geschraapt. Gelukkig wil de gezondheidszorgzuil er nog wel een laag bovenop bouwen. Ik weet niet waar die dertien miljard gebleven zijn, maar het is echt goed besteed, kraaide een gezondheidsbabbelaar. Dat is toch een bekentenis van verduistering die strafrechtelijk vervolgd kan worden? Meer strafbare zuilen: de financiële zuil. Wat hebben ze de rest in de tang! Via de financiële wetgeving controleren ze alle geldstromen. Die financiële crisis ontstond compleet binnen de financiële zuil. Niemand op jouw niveau had iets in de gaten of wilde wat doen (wat is erger?). Van Wognum tot Wall Street wisten ze allemaal hoe ze rommelden en dat ultimo de belastingbetaler de scherven mocht opruimen. Na de eerste schrik zijn ze gewoon weer terug op het oude pad. Met als grootste concessie dat bonusjes vervangen zijn door grove salarisverhogingen. Waarom heb je die rommelende zakenbanken niet losgemaakt van de spaarpotbanken? Of bederf je dan je eigen oudedagsvoorziening, in gezelschap van je voorgangers Wouter, Gerrit en Wim? Onze industriezuil zou er een voorbeeld aan kunnen nemen. Ons imago stinkt harder dan die onderwijsbeerput. Bij de schoorsteen moet roken denkt een Duitse politicus aan geld verdienen, maar Haagse babbelaars denken meteen aan nieuwe Verwijder alle management uit het onderwijs milieumaatregelen. Een ingenieur is in de media een nerd en geen innovatieve held. ASML haalt de krant als het relevant is voor de financiële zuil, maar je leest geen woord over EUV-lithografie. Is dat vreemd? De vorige industrieminister had praktijkervaring in het kleuteronderwijs, de huidige heeft met kamerbrede steun meteen alle bedrijfsgerichte innovatiesubsidie geschrapt. Het is diep triest dat alle babbelplannetjes van links tot rechts ter discussie staan, behalve deze ene waar onze toekomstige voorspoed van afhangt. Een nieuwe formatie brengt nieuwe kansen. Zet nou eens de Nederlandse industriële toekomst op de formatieagenda met echt innovatiebeleid, behoud van innovatieve Nederlandse bedrijven, gerichte stimulering van initiatieven tussen kennisinstellingen en industrie en een visionair antwoord op de snel stijgende Aziatische productiekosten, oplopende transportuitgaven en grondstoffenschaarste. Maar vooral: zorg dat Nederland weer trots wordt op zijn industrie. Als je daarover wilt mailen, maak ik tijd voor je! 7 13

14 Analyse Halfgeleiderindustrie Deal tussen Intel en ASML luidt nieuw IC-tijdperk in De spectaculaire miljarden die Intel in ASML investeert, zijn een logische consequentie van de wet van Moore en de bijzondere rol die lithografie daarin speelt. Uiteindelijk kan er maar één fotolithospecialist overleven. Nikon heeft het nakijken. Paul van Gerven De bondscoach hoeft een speler maar te noemen, zonder er iets wezenlijks over te zeggen, om toch de aandacht van heel voetbalminnend Nederland te trekken. Zo begon het getouwtrek om 450 millimeter wafers ook. Als een Intel- of TSMC-afgevaardigde ook maar iets over het grotere formaat plakken mompelde, spitste de hele industrie de oren. Luider en duidelijker gingen Intel en andere toptienspelers de afgelopen tijd over het onderwerp spreken, maar het publiek waarvoor de boodschap bedoeld was, gaf geen kik. Hooguit pruttelden een paar toehoorders iets over roadmapdiscussies, een enkeling wees megawafers bij voorbaat resoluut van de hand. Never gonna happen. Machinebouwers en materiaalleveranciers kijken wel link uit; ze hebben het drama van tien jaar geleden nog haarscherp op het netvlies. Zij hadden de ontwikkeling van 300-millimetertechnologie uit eigen zak betaald, maar toen zij die bij hun klanten op de stoep zetten, deden die de deur niet open. Sorry jongens, dotcomcrisis. Volgens Mike Splinter van Applied Materials heeft het vervolgens tot ongeveer het heden geduurd om de twaalf miljard dollar terug te verdienen die in 300-millimeterontwikkeling is gestopt. Dat nooit meer, dachten de toeleveranciers, en ze zetten hun hakken in het zand. De impasse werd vorig jaar doorbroken. Globalfoundries, IBM, Intel, Samsung en TSMC startten in Albany een consortium voor 450-millimeterontwikkeling, met een open uitnodiging voor iedereen om zich daarbij aan te sluiten. Dat was naast een staaltje spierballenvertoon vooral een handreiking: wij, de chipfabrikanten, zijn bereid mee te betalen. Vervolgens begon het gekissebis over wie er binnen G450C aan de touwtjes trekt en of de investering wel groot genoeg is, maar het balletje was in ieder geval gaan rollen. Toch bleef ASML de kaarten ook toen nog op de borst houden, terwijl deze machinebouwer de meest delicate stap in het chipfabricageproces onder zijn hoede heeft zonder lithoscanners gaat het hele 450-mm-feestje niet door. Op Bits&Chips 2011 Embedded Systemen, eind vorig jaar, sprak CEO Eric Meurice van een kip-of-eisituatie, die pas doorbroken zou worden als alle betrokkenen voldoende naar elkaar toe waren bewogen. Deze zomer werd duidelijk wat de topman daar precies mee bedoelde: hij bleef zelf stokstijf staan en liet het loopwerk bijna helemaal over aan Intel. Als s werelds grootste chipfabrikant (omzet: 54 miljard dollar) wil dat ASML 450-millimetermachines gaat ontwikkelen, dan graag boter bij de vis. En neem gelijk maar een stemrechtloos aandeel in ons, dan is ons lot ook een beetje jullie lot. Oftewel: dat gehannes met consortia is leuk en aardig, maar deze keer willen wij als individueel bedrijf cofinanciering én commitment van jullie. Als sleutelspeler was ASML de enige die zich deze harde opstelling kon veroorloven. Intel zag ook wel in dat als het over 450 millimeter plakken wilde kunnen beschikken (zie kader), het van tevoren geld moest ophoesten. In een niet eerder vertoonde constructie maakt het de komende vijf jaar ruim 550 miljoen euro over naar Veldhoven voor 450-millimeterontwikkeling en neemt het bovendien voor 2,2 miljard euro een aandeel van tien procent in ASML. Voortaan zijn de twee bedrijven innig met elkaar verstrengeld. De spectaculaire deal toont in de eerste plaats de sleutelpositie die ASML inneemt in het halfgeleiderlandschap: geen enkele chipmaker kan om de technologische suprematie in Veldhoven heen, ook Intel niet. Nikon heeft het nakijken, terwijl de Japanners in het Amerikaanse bedrijf juist altijd een belangrijke bondgenoot hadden. In het recente verleden gunde Intel zijn 32-nanometerbusiness nog helemaal aan Nikon, bijvoorbeeld. Op 22 nanometer schijnen ASML en Nikon de buit te delen. Volgens een Japanse zakenkrant onderhandelt Intel met Nikon over een vergelijkbare deal, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat de chipgigant bereid is om dezelfde ontwikkelstappen bij twee verschillende bedrijven te financieren, alleen maar om een monopolie te vermijden. Geavanceerde procestechnologie en chipproductie, met daarin een hoofdrol weggelegd voor lithografie, gaat dit decennium nog zo duur worden dat er geen ruimte meer in de markt is voor twee concurrerende lithobedrijven. Wat dat betreft, vloeit de ASML-Intel-constructie op natuurlijke wijze voort uit de wet van Moore. Chipfabricage is tegenwoordig zo complex dat alle schakels in het IC-ecosysteem nog dichter op elkaar moeten zitten. De investering van Intel in ASML dat als huidige marktleider aan het langste eind trekt is een eerste signaal dat de halfgeleiderindustrie een nieuw tijdperk in gaat. Geen wonder Een tweede reden dat Intel Nikon waarschijnlijk laat vallen, is de essentiële rol die EUV speelt bij het realiseren van de kostenbesparingen die een transitie naar grotere wafergroottes moet opleveren. Waar de meeste processtappen grofweg evenveel tijd in beslag nemen ongeacht het waferop- 14 7

15 pervlak, geldt dat niet voor de belichting, omdat deze de wafer stukje bij beetje afwerkt en een grotere plak meer tijd in beslag neemt. Sterker: het is bij een overgang naar grotere en dus zwaardere wafers al een hele klus om de verwerkingssnelheid per oppervlakte-eenheid gelijk te houden. Mede doordat de lithografie niet profiteert van een wafervergroting, is het aandeel ervan in de totale productiekosten van een chip bij iedere wafergeneratie steeds groter geworden. Elke volgende transitie levert daarom in principe minder op, omdat de besparing over een steeds kleiner deel Waarom wil Intel 450 millimeter wafers? In bedrijfspresentaties claimt Intel dat transities naar grotere wafergroottes in het verleden kostenbesparingen van dertig tot veertig procent hebben gerealiseerd. De chipgigant verwacht net als veel onafhankelijke analisten vergelijkbare voordelen van de transitie naar naar 450 millimeter wafers. Niet iedereen deelt die mening, omdat zij de onderliggende aannames betwisten. Het vraagt heel wat complexe engineering om de grotere en zwaardere plakken in een tempo te verwerken dat geen afbreuk doet aan de oppervlaktevergroting. Iedere seconde die het langer duurt om een 450 millimeter plak te verwerken, reduceert in principe de relatieve kostenbesparing. Maar niemand weet eigenlijk welk tempo mogelijk is, dus ook niet of de eindbalans voldoende gunstig uitpakt om de moeite waarde te zijn. Sceptici twijfelen eveneens aan de verwachtingen die de grootste chipmakers hebben ten aanzien van het volume dat zij moeten zien te verstouwen. Een 450-millimeterfab krijgt naar verwachting een twee keer zo grote capaciteit als een moderne 300-millimeterfabriek. Dat zijn een hoop chips, waar natuurlijk wel vraag naar moet zijn. Met een aanloopprijs van zo n tien miljard dollar trekt onderbenutting een evenredig zware wissel op de rendabiliteit van een superfab. De langjarige groeitrend in de IC-industrie geeft echter weinig reden tot zorg over de vraag naar chips. Voorstanders van 450 millimeter zouden ten slotte ook nog tamelijk sinistere bedoelingen hebben. Als zij inderdaad een voldoende grote kostenreductie weten te realiseren, nemen ze met 450 millimeter plakken definitief afstand van de subtop, die zich de gigantische investeringen niet kan permitteren maar ook niet op 300 millimeter kan concurreren. De geavanceerde chipproductie komt dan in handen van een zeer select groepje chipfabrikanten: Intel, Samsung en TSMC, wellicht gecompleteerd door IBM, Globalfoundries en Toshiba. Sommigen vrezen dat dit clubje zijn machtspositie zal misbruiken. De transitie heeft hoe dan ook grote implicaties voor de achterblijvers. Onvoldoende kapitaalkrachtige bedrijven zullen samen verder moeten om voldoende schaalvergroting te realiseren, of anders fabless moeten gaan. 300-millimeterontwikkeling stopt natuurlijk op den duur. van de kosten wordt verkregen. Lithogoeroe Chris Mack rekent op zijn blog voor dat de kostenreductie van de overgang naar 450 millimeter op zijn best twintig procent bedraagt al een stuk lager dan bij 200 en 300 millimeter het geval was. Macks extrapolatie gaat alleen op als de lithografische procesparameters niet dramatisch veranderen. Als het bijvoorbeeld noodzakelijk blijkt om meerdere belichtingsstappen per laag te doen, dan is de kostenreductie aanzienlijk lager en misschien zelfs niet eens de moeite waard. Daarom is EUV essentieel om 450 millimeter wafers kosteneffectief te maken. In de industrie wordt alleen EUV als reële optie gezien om op korte termijn sub-20-nanometerchips te kunnen fabriceren zonder multipatterning-technieken. Niet voor niets hebben ASML en Intel daarom een tweede deal in de steigers staan, waarin de Amerikanen nog eens 1,1 miljard euro in ASML steken ten behoeve van EUVontwikkeling. De overeenkomst, die nog door de aandeelhouders moet worden goedgekeurd, beslaat overigens uitsluitend de tweede generatie EUV-machines. Voor wat betreft de eerste serie ligt ASML op schema om in 2014 te leveren, verzekerde de machinebouwer onlangs nog maar eens. Het is geen geheim dat Nikon mijlenver achterligt op ASML wat betreft EUV, dus ook geen wonder dat Intel eerst in Veldhoven aanklopte en niet in Japan. De grootste winst met 450 millimeter wafers is te boeken in combinatie met EUV, en hoe eerder Intel over beide kan beschikken, hoe eerder het gaat besparen. TSMC en Samsung willen niet achterblijven en hebben eveneens een R&Dbijdrage opgehoest en ingetekend op een aandeel van vijf respectievelijk drie procent. 7 15

16 Perpetuum Mobile Ook in tijden van stijgende energiebehoefte reageert men met scepsis op een ontwerp voor een perpetuum mobile. We weten immers dat een dergelijk apparaat, dat energie opwekt uit niets, niet kan bestaan. Daar staat tegenover dat de vraag waaróm het ontwerp niet werkt best interessant kan zijn. Neem nu het diagram hiernaast van een perpetuum mobile. Het werkt met een verticaal opgehangen lopende band van willekeurige lengte, waaraan een willekeurig aantal cylinders is opgehangen. De cylinders zijn aan één kant afgesloten met een uitrekbaar rubber. In de cylinder bevindt zich een zware knikker. Het gehele apparaat staat onder water. Het totale gewicht van de cylinder en knikker is zo gekozen, dat de dichtheid van die twee samen net iets groter is dan die van water. De cylinders aan de rechterzijde zullen dus zinken. Aan de linkerzijde echter ligt de knikker op de rubberen afsluiting, die daardoor uitrekt. Hierdoor is het volume van deze cylinders iets groter, is de dichtheid iets lager dan die van water, en zullen deze cylinders drijven. Netto staat er dus een kracht op de lopende band, die deze in de richting van de klok doet draaien. Stuur je antwoord uiterlijk 9 oktober a.s. naar: puzzel@altenpts.nl. Onder de inzenders verloten we een kadobon t.w.v. E 50,=. De uitslag wordt via onze website op 12 oktober a.s. bekend gemaakt. Kun jij aangeven waarom precies dit ontwerp niet zo goed werkt als hierboven wordt voorgesteld? Wat wordt er hier over het hoofd gezien? Linie DZ Apeldoorn Puzzel: Mathijs Romans / consultant Alten PTS Bezoek ook eens: Beukenlaan CD Eindhoven Rivium 1e straat LE Capelle a/d IJssel

17 Opinie Groods greep Derk-Jan de Grood helpt organisaties meer grip te krijgen op hun (test)project. Testplan of schelmenroman Waarin een jeugdherinnering bijdraagt aan het vinden van het juiste antwoord en Derk-Jan stelt dat de vorm van onze deliverable minder belangrijk is dan het beantwoorden van de relevante vragen. Het is dinsdagmorgen. De teamleiders hebben zich verzameld voor hun reguliere overleg. Vandaag staat er een nieuw onderwerp op de agenda: discussie over de generieke testtemplates. Generieke templates ontwikkelen is een complexe activiteit, waarbij de discussies vaak hoog oplopen. Het lijkt zo eenvoudig: je neemt de template die je altijd al gebruikt, pakt een standaard template uit een methodiek of vraagt collega s of ze nog wat hebben liggen. Genoeg voorbeelden, een overvloed aan keuzes, maar wat is het beste voor de organisatie? Ik hoor de discussie aan. Een van de teamleiders heeft een voorstel gemaakt, maar niet iedereen is even enthousiast. De andere teams werken op een andere wijze en al snel klinkt de verzuchting dat het document veel te dik wordt. Zes paar ogen kijken mijn kant uit. Derk-Jan, jij weet toch veel van testen. Wat is een goed testplan? Vind jij dat de definitie van de testsoorten in het testplan hoort en mogen we sectie 3.4 weglaten? Ik heb niet direct een antwoord klaar. Logisch want er is geen eenduidig antwoord. Het hangt ervan af, probeer ik nog, maar dat wordt natuurlijk niet zonder meer geaccepteerd. Mijn ervaring is dat templates vaak worden ontwikkeld vanuit de methodiek of vanuit de voorradige voorbeelden. Hierdoor ontstaan er vaak discussies over de inhoud die moeilijk te beslechten zijn. Verschillende teams hebben immers verschillende aanpakken, producten, leveranciers en stakeholders. Het is daarom logisch dat ze andere eisen stellen aan hun deliverables en dus hun templates. Ineens herinner ik me de schelmenromans die ik in mijn jeugd wel eens las. Ik bedoel die jongensavonturenboeken uit de jaren vijftig. Kenmerkend hieraan is dat elk hoofdstuk begint met een korte aanhef, à la Hoofdstuk 6 waarin ridder Bertrand een belangrijke ontdekking doet, zijn schild verliest en moet overnachten in de gevangenis. De generieke-templatediscussie is te beslechten door een soortgelijke aanhef te bedenken voor de deliverables in het testproces. Die zet namelijk het doel van de deliverable centraal en triggert tot verder lezen. In plaats van over hoofdstukken en paragrafen zou de discussie moeten gaan over het waarom. Waarom maken we bijvoorbeeld een testplan? Willen we onszelf dwingen goed na te denken over onze aanpak, willen we de belanghebbenden laten zien dat we hun zorgen en risico s serieus nemen of schrijven we het alleen omdat we bij een audit moeten aantonen dat we de Een aanhef zet het doel van de deliverable centraal en triggert tot verder lezen procedure volgen? Genoeg redenen om een testplan te maken, waar welke reden(en) is (zijn) het belangrijkst? De inhoud is een afgeleide van het doel dat we met het document willen bereiken. Zetten we dit centraal, dan migreert de template naar een checklist die aangeeft welke vragen na het lezen van het document moeten zijn beantwoord. In het geval van een testplan: is duidelijk omschreven hoe de input van de belanghebbenden is verwerkt in de testaanpak en kan de projectmanager vaststellen op welke onderdelen de tests dekkend zijn en waar risico s worden genomen? Kom je in een discussie over de template, bespreek dan eerst het doel van de deliverable. Dit vaststellen is op zich al moeilijk genoeg. Om het goed te doen, zul je je stakeholders moeten kennen en begrijpen wat voor hen belangrijk is. Je zult merken dat de verschillende documenten met elkaar samenhangen en elk document om een eigen reden wordt geschreven. Heb je dit eenmaal duidelijk, dan zul je zien dat je een evenwichtige set van templates krijgt. Huiver je voor een dergelijk traject, maar wil je toch eens het doel van je deliverable centraal stellen, neem dan ridder Bertrand als voorbeeld en plaats eens een korte aanhef op het titelblad. 7 17

18 In cooperation with Featuring HIGH-TECH PRODUCT LINES 8 November Congrescentrum Brabanthallen s-hertogenbosch the Netherlands Gold sponsor Cosponsors Industrial keynote Scientific keynote Coffee sponsor Lunch sponsor Bert Jan Kampherbeek CEO Mapper Lithography Jo De Boeck CTO Imec Registration now open Entrance fee is 125 by preregistration until 6 November. This includes entrance to the exhibition, conference programme, lunch, coffee and tea, and drinks at the end of the day. Visit and register now. Participate as a sponsor or exhibitor Are you interested in participating as a sponsor or exhibitor? Please contact events@techwatch.nl or go to www. embedded-systems.nl to look into the sponsor and exhibitor possibilities. Exhibitors > ACAL BFi Nederland > Alten PTS > Altran > ARM > ASML > CIMSOLUTIONS > DSP Valley > Embedded Systems Institute > emlix > ENTER Mbedded > Fourtress > Green Hills Software > GuruScan > The High Tech Institute > Hotraco isolutions > IBM > ICT Automatisering > INDES-IDS > Intemo > Klocwork > Kontron > Logic Technology > MathWorks > Mithun Training & Consulting > MonkeyProof Solutions > Nspyre > Parasoft > Philips Innovation Services > Point-One > PragmaDev > Prodrive > Programming Research > PROMEXX Technical Automation > Remedy IT > Sioux > Sogeti > Sorama > TASS technology solutions > Technolution > TMC Embedded > USoft > Verum Software Technologies > Wibu-Systems > Wind River > Yacht Embedded Systems > Yrz

19 Programme 8:45 Opening 9:00 Industrial keynote Bert Jan Kampherbeek (Mapper) 9:45 Break HIGH-TECH PRODUCT LINES High-Tech Product Lines Model-driven development Software quality Data analysis Data processing Sensors 10:30 Dirk Muthig (Lufthansa Systems) Integrated optimisation of developing and maintaining a large number of software products Marleen Boonen (Methods2Business) Handling a double paradigm shift: virtual prototyping plus formally proven model-driven software generation Jorg van Daelen (NXP Itec) & Frits Vaandrager (Radboud University) Analysing strip handling in a die-bonder strip glue machine using model checking Wil van der Aalst (TUE) Process mining: how are my systems used and when do they fail? Harry van Engelen (Technolution) Practical use of GPU in embedded systems Valer Pop (Imec/Holst) Energy harvesting for Human++ and automotive applications from heart to tire beat monitoring 11:15 Patrick Heymans (University of Namur) Willie Aarnink (Panalytical) Using formal methods for the development of a service tool for an X-ray area detector Wouter Smeenk (Radboud University) Applying model learning to complex industrial software Peter van den Hamer (ASML) Equipment diagnostics at ASML Rick Scholte (Sorama) Sound camera design: multi-channel Mems data acquisition to 3D sound images Fred Dijkstra (XSens) Inertial sensor fusion from professional to consumer-grade applications 12:00 Ceremony HTSP Action Award 12:30 Lunch HIGH-TECH PRODUCT LINES High-Tech Product Lines Model-driven development Software quality Remote diagnostics Embedded Android Middleware 14:00 Jürgen Müller (Anderis Software Testing) Thomas Kuhn (Fraunhofer IESE) Early validation of system concepts through virtual prototypes Paul Jansen (Tiobe) What code quality metrics do I need to measure? Kristof Smits (Sioux) How to solve service requests remotely even before they arise? a case study on the remote service of electron microscopes Wolfgang Mauerer (Siemens) Android as an industrial building block Pepijn Noltes (Thales) SOA in real-time embedded systems with Apache Celix 14:45 Ina Schäfer (TU Braunschweig) Lou Somers (Océ) Using machine models to develop and test embedded software Markus Völter (Itemis) Improving C code quality using language extension Egbert Touw (NSpyre) Remote diagnostics in medical systems Martijn van Rheenen (ICT) Android in automotive systems Johnny Willemsen (Remedy IT) A real-time middleware and component model for fractionated spacecraft 15:30 Break and ceremony Passion for Technology Award HIGH-TECH PRODUCT LINES High-Tech Product Lines Model-driven development Software quality Tracking and tracing Multicore Android Solar 16:00 Christa Schwanninger/ Michael Kircher (Siemens) Combining systematic reuse with Agile development Marcel Verhoef (Chess) Destecs: connecting disciplines through co-simulation Johan van den Muijsenberg (Alten PTS) Managing dependencies between software modules using DSM Ger Schoeber (Hotraco) Which chocolate ate my ham? any data, anywhere Jos van Eijndhoven (Vector Fabrics) Application parallelisation for multicore Android devices Peterjan Peeters & Boudewijn Sarens (Umicore Solar Team) Internals of a solar car 16:45 Scientific keynote Jo De Boeck (Imec) 17:30 Drinks Subject to changes

20 In memoriam Wisse Dekker ( ) Charismatische topman die naliet te hervormen Wisse Dekker gaf het ingeslapen Philips in de jaren tachtig nieuw elan en stond aan de wieg van de Europese interne markt, maar hij zocht de oorzaken van de malaise bij zijn bedrijf te veel buiten de deur. Paul van Gerven Wisse Dekker was een echte selfmade man. Zonder afgeronde vooropleiding de oorlog zat in de weg begon hij in 1948 zijn carrière bij Philips in Indonesië, om in een kleine twintig jaar tijd op te klimmen tot algemeen directeur Verre Oosten. Via Groot-Brittannië bereikte hij in 1976 de raad van bestuur, waar hij met het binnenhalen van Philips grootste order tot dan toe voorsorteerde voor de hoogste functie die het concern had te vergeven. Dekker was president-directeur van 1982 tot 1986 en schoof daarna door naar de stoel van president-commissaris, zoals in die tijd nog gebruikelijk was bij Philips. In 1994 zei hij het bedrijf definitief vaarwel. Als topman zwaaide Dekker de voordeur van het gesloten Eindhovense bolwerk wagenwijd open. Anders dan zijn voorgangers zocht hij de media graag op. Met een kenmerkende air van zelfbeheersing en autoriteit dwongen zijn optredens respect af. Zijn charisma zette het wat suffige Philips en in het kielzog de hele Nederlandse industrie weer op de kaart. Dekkers stokpaardje in zijn mediaoptredens was industriebeleid. In het verlengde van zijn intensieve lobbywerk in Den Haag en Brussel om de industrie te beschermen, liet hij geen gelegenheid onbenut om het belang daarvan te benadrukken. Het was kenmerkend voor het Philips van toen om de oorzaak van tegenvallers buiten het bedrijf te zoeken, maar de eerlijkheid gebiedt te vermelden dat de sterk opgekomen Japanse concurrentie beslist profiteerde van dergelijke maatregelen in eigen land. De lobby van Dekker en andere Europese topmannen hadden effect: er kwamen indus- triële onderzoeksprogramma s. De huidige Europese programma s voor IC-onderzoek, Catrene en Eniac, zijn daar bijvoorbeeld nazaten van. Permanente tariefmuren zijn er nooit gekomen, maar de inspanningen van Dekker en andere industriëlen droegen wel bij aan de totstandkoming van de Europese interne markt in Laconiek Intern ging de Eindhovenaar met Zeeuwse wortels heel wat minder voortvarend te werk, schetst Philips-biograaf Marcel Metze in zijn bestseller Kortsluiting. Dekker was opgegroeid in gouden jaren van vette marges, beperkte concurrentie en conservatieve markten. Op dat momentum kwam Philips topzwaar de jaren tachtig binnenvaren, toen aan de royale naoorlogse groei allang een einde was gekomen. Smadelijke nederlagen als die met de technisch superieure, maar niet op de behoefte van consumenten ingespeelde V2000-videorecorder was het concern niet gewend. Hoewel Dekker de eerste topman sinds Anton Philips was met een commerciële achtergrond, bleef Philips onder zijn bewind die blinde vlek houden voor de markt. De van oudsher door technologie gedreven firma zocht oplossingen in technisch vernuft, niet in klantoriëntatie. Het kwam voor dat Eindhovense salesmensen klanten uitlegden waarom hun wens onzinnig was en Philips oplossing superieur. In plaats van zijn mensen naar buiten te jagen, koos Dekker voor de vlucht naar voren. Hij stond aan de wieg van monsterjoint ventures, die bijna allemaal mislukten. De chronisch verliesgevende computerdivi- sie hield hij de hand boven het hoofd, ervan overtuigd dat zijn bedrijf het aan zichzelf verplicht was in alle markten actief te zijn. En als bolwerk van bipolaire transistoren spendeerde het analoge Philips binnen het Mega-project miljarden om de achterstand in digitale CMos-technologie in te halen, maar aan een doortimmerd plan om die te gelde te maken, ontbrak het. Omdat Dekkers opvolger, de in januari overleden Cor van der Klugt, goeddeels uit hetzelfde hout was gesneden, kwam de doorbraak bij Philips pas toen Jan Timmer in 1990 het roer overnam. Het traumatische Centurion-project was evenzeer een levensreddende afslankoperatie als een inspanning om de zelfingenomenheid in de Philips-cultuur uit te roeien. Metze neemt het Dekker (en Van der Klugt) bijzonder kwalijk dat hij deze ingrepen niet zelf voor zijn rekening heeft genomen. Hij is er niet in geslaagd om te doen wat elke ondernemer moet doen: het bedrijf werkelijk concurrerend maken, aldus de onderzoeksjournalist in Kortsluiting. Dekker zelf duidde de analyse van Metze, die de industrieel ook beticht van zonnekoninggedrag en verlammende machtsspelletjes, laconiek als al te persoonlijk gespeeld en soms wat kort door de bocht. In de biografie Levenslang Philips zet Dekker zijn eigen visie uiteen, maar hij zal naast zijn aanstekelijke energie toch vooral worden herinnerd om wat hij niet heeft gedaan. Wisse Dekker overleed 25 augustus toen hij bij het Zeeuwe Zoutelande onwel werd in zijn auto en van de weg raakte. Hij is 88 jaar geworden. 20 7