STEDELIJK, AGRARISCH EN MILITAIR WERELDERFGOED IN NOORD-HOLLAND

Transcriptie

1 ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR ERFGOEDPROFESSIONALS ARCHEOLOGIE l CULTUURLANDSCHAP l MONUMENTEN l IMMATERIEEL ERFGOED l VOLKSCULTUUR JAARGANG 5 I NUMMER 20 I JULI 2012 STEDELIJK, AGRARISCH EN MILITAIR WERELDERFGOED IN NOORD-HOLLAND TOPMONUMENTEN WEDEROPBOUW ERF-GOED WAARDE IN MEERVOUD RELAAS VAN EEN BIJZONDERE RESTAURATIE

2 Ook uw... Leg 4x per jaar op 4500 bureaus van ergoedprofessionals uw visitekaartje. Dat voordeel genieten de sponsors en medeondersteuners van Vitruvius, nu al 5 jaar. U heeft tevens diverse publicatieen advertentiemogelijkheden, van groot tot klein. Bespreek met ons de opties, neem contact op met Uitgeverij Educom BV, via en/of info@uitgeverijeducom.nl....visitekaartje? Websites klik je weg. Vitruvius wordt bewaard! Uitgeverij Educom BV Drukwerk Investeringen Marketing Internet

3 JAARGANG 5 NUMMER 20 JULI KOKEN MET CULTUUR- HISTORISCHE INSLAG 21 NIEUWS UIT HET WERKVELD 14 ERF-GOED: WAARDE IN MEERVOUD NIEUWE METHODE VOOR DATEREN VAN PRODUCTEN UIT GEBAKKEN KLEI STEDELIJK, AGRARISCH EN MILITAIR WERELDERFGOED IN NOORD-HOLLAND 36 EEN DIGITALE BIBLIOTHEEK VAN DATERINGEN 4 kort 42 recent verschenen 48 voor u gelezen

4 colofon VITRUVIUS NUMMER 20 JULI 2012 Vitruvius is een informatief, promot ioneel, onafhankelijk vaktijdschrift dat beoogt kennis en ervaring uit te wisselen, inzicht te bevorderen en belangstelling te kweken voor de vakgebieden archeologie, cultuurlandschap, monumenten, immaterieel erfgoed en volkscultuur. Vitruvius komt tot stand m.m.v. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. SUB-SPONSOR EEN UITGAVE VAN Uitgeverij Educom BV Postbus AV Amersfoort Tel Mathenesserlaan 347, 3023 GB Rotterdam Tel Fax Joint venture van de Alliantie en Mitros MEDE-ONDERSTEUNERS Nijverheidsweg-Noord 114 Tel PN Amersfoort Fax Postbus BM Amersfoort Lange Voorhout 14, 2514 ED Den Haag Tel Fax Pelmolenlaan Tel GW Woerden B. Minkenberglaan AL Ohé en Laak Tel / Ruurloseweg LC Vorden Tel Fax Showroom: Battenweg 12, 6051 AD Maasbracht Tel Exclusieve natuurleien voor dakbedekking in de restauratie COLOFON Vakblad Vitruvius werkt met een onafhankelijke redactie en redactieraad. UITGEVER/ BLADMANAGER Robert Diederiks EINDREDACTIE Jean Paul Corten Ben de Vries REDACTIE Dr. J.E. Abrahamse Drs. H.G. Baas mw. Drs. P.J. Braaksma R.P.H. Diederiks S.A. Muller Drs. E. Raap mw. Drs. F.M.E. Snieder Dr. H. van der Velde REDACTIERAAD Dr. C.H.M. (Chris) de Bont Wageningen Universiteit Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester RCE Drs. B. (Boudewijn) Goudswaard The Missing Link/Archeologic mw. Dr. B. (Bernadette) van Hellenberg Hubar Res nova Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft mw. Drs. F.M.E. (Francien) Snieder Afdeling Archeologie gemeente Amersfoort Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed, RU Groningen mw. Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip TU Delft Dr. H. (Henk) van der Velde ADC ABONNEMENTEN 4 nrs/jaar: Nederland E 45.- /België E Voor betaling wordt een factuur verzonden. Vermeld bij correspondentie altijd het abonnee nummer (zie de factuur). Tijdige betaling garandeert regelmatige toezending. Abonnementen lopen automa tisch door. Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk per aangetekend schrijven) dienen uiterlijk twee maanden voor afloop van de abonne - ments periode in ons bezit te zijn. LEZERSSERVICE / NABESTELLINGEN Adresmutaties/abonnementen en nabestellingen doorgeven via info@uitgeverijeducom.nl. Copyrights Uitgeverij Educom BV Juli 2012 / ISSN Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd met welke methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. 2

5 van de redactie TOEKOMST VOOR TERUGBLIKKEN? En dan zijn we ineens beland aan het einde van de vijfde jaargang van Vitruvius! In dit 20ste nummer vindt u weer een serie boeiende artikelen over cultureel erfgoed in den brede, geschreven door auteurs van divers pluimage. Een vaktijdschrift gemaakt voor en door het erfgoedveld. Tot zover klopt het verhaal van Vitruvius nog steeds. Wij zijn er trots op dat het al vijf jaar lang lukt een blad te maken met deze opzet: uniek in Nederland! Om dit goede werk voort te zetten is het echter nodig dat het erfgoedveld niet alleen goede artikelen aanlevert, maar ook het blad financieel ondersteunt. Een ongemakkelijk verzoek in deze finan cieel onzekere tijden. Toch moet er ook hier nog eens hard geroepen worden dat zonder een gezonde financiële basis, Vitruvius ophoudt te bestaan! We willen dat iedereen professioneel actief in het erfgoedveld, het blad kan lezen. Bespreek met ons wat sub-sponsoren of mede-ondersteuner zijn voor u kan betekenen. En draag tegelijk bij aan de zesde en volgende jaargangen van Vitruvius, het vaktijdschrift voor de erfgoedprofessional! De redactie 3

6 kort VITRUVIUS NUMMER 20 JULI 2012 Archeoloog Xavier van Dijk ontvangt Goltziuspenning 2012 Op 12 april jl. heeft archeoloog Xavier van Dijk de Goltziuspenning gekregen in het Limburgs Museum in Venlo. Van Dijk, die projectleider is bij RAAP Archeologisch Adviesbureau, kreeg de onderscheiding voor zijn werk op het Floriadeterrein. Hij heeft de Floriadeorganisatie overtuigd van het belang van cultuurhistorie, waardoor het een belangrijke plaats inneemt tijdens de Floriade. De Goltziuspenning wordt om de twee jaar uitgereikt aan mensen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor het behoud van cultureel erfgoed. Voor archeoloog Xavier van Dijk (1972) is het gebied tussen Venlo en Horst aan de Maas, waar de Floriade 2012 plaatsvindt, bekend terrein. Daar liggen zijn roots en daar heeft hij niet alleen beroepsmatig, maar ook in zijn vrije tijd veel onderzoek gedaan. In deed Van Dijk er archeologisch onderzoek om na te gaan welke gevolgen de inrichtingsplannen voor de archeologie zouden hebben. In werkte hij mee aan het realiseren van een cultuurhistorische wandelroute over het Floriadeterrein. Verder zorgde hij in de afgelopen jaren voor (populair) wetenschappelijke rapporten en publicaties over de plek en organiseerde hij rondleidingen. Daarmee heeft hij de organisatie van de Floriade en de ruimtelijke vormgevers van het terrein overtuigd om de cultuurhistorie optimaal te integreren in speciale routes, zodat de bezoekers de cultuurhistorische resten beter kunnen ervaren en beleven. De jury heeft daarom unaniem besloten Xavier van Dijk de Goltziuspenning 2012 toe te kennen. De bronzen penning is een initiatief van de stichting Vrienden van het Limburgs Museum en werd ontworpen door de Maastrichtse kunstenaar Appie Drielsma die zich liet inspireren door Kleio, de muze van de geschiedenis. De penning wordt iedere twee jaar uitgereikt aan personen of instellingen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor het behoud van cultureel erfgoed, de verspreiding van kennis over cultureel erfgoed of de bevordering van de samenwerking tussen musea, archieven en archeologische en volkskundige instellingen. De prijs is genoemd naar de Venlose humanist Hubert Goltzius die leefde van 1525 tot 1583 en die in het Europa van de zestiende eeuw faam genoot als geschiedkundige en kenner van Romeinse munten en penningen. Dordrecht investeert miljoenen in haar geschiedenis Met de instemming met de verbouwing en inrichting van Het Hof van Dordrecht heeft de gemeenteraad in maart groen licht gegeven voor een investering van 16 miljoen Euro in haar geschiedenis. In het historische kloostercomplex, Het Hof, waar in 1572 met de Eerste Vrije Statenvergadering de aanzet werd gegeven voor de Republiek der Nederlanden, gaat Dordrecht straks op een verrassende en innovatieve manier haar historie verbeelden. Een goede zaak meent Prof. Dr. Herman Pleij, emeritus hoog - leraar Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam: Het werd tijd dat Dordrecht haar verleden serieus ging nemen. In menig ander land zou de plek waar de wieg van de natie stond een bedevaartsoord zijn. Dordrecht heeft een rijke geschiedenis die zich laat samenvatten als stad tussen Revolte en Reformatie. Niet alleen de Eerste Vrije Statenvergadering vond er plaats, ook de Nationale Synode van Herman Pleij: Zo n vrije Statenvergadering was ongehoord in Europa: vertegenwoordigers van de burgerij, adel en geestelijkheid die op eigen initiatief bijeenkwamen, dat mocht alleen als de landsvorst hen opriep. Maar Dordrecht durfde het aan en benoemde zelfs Willem van Oranje tot stadhouder onder hun zeggenschap, nog een slag in het gezicht van de Spaans- Habsburgse overheerser. Daarmee werd de grondslag gelegd voor de onafhankelijke Republiek der Verenigde Nederlanden, geregeerd door de Staten-Generaal en niet meer door een (nieuwe) vorst. Van deze Dordtse moed zijn wij de directe erfgenamen. En de plek waar deze zich manifesteerde is nog even zichtals tastbaar aanwezig in het midden van de oude stad. In Philadelphia drommen dagelijks duizenden toeristen langs de Constitution Hall, waar de Amerikaanse Opstand in 1776 begon, naar Nederlands voorbeeld. Daar moet men het doen met een gereconstrueerd gebouw uit het einde van de 19de eeuw. Het Hof van Dordrecht is nog steeds het authentieke bouwwerk, met de Statenzaal waar de afgevaardigden bijeenkwamen. En precies op die historische plek werd besloten, dat Holland in het vervolg op eigen gezag verder ging. Erfgoed belangrijk voor identiteit Ook Paul Spies, directeur van het Amsterdam Museum en als adviseur betrokken bij de planvorming rond Het Hof, is te spreken over de keuze van de Dordtse gemeenteraad: Onderzoek wijst uit dat erfgoed een belangrijk ingrediënt van de identiteit van een stad is. Erfgoed draagt bij aan een positief imago en is daarom niet alleen cultureel maar ook economisch van belang. Met dit besluit toont Dordrecht haar besef van de geschiedenis en heeft daarbij ook oog voor economische voordelen en vestigingsoverwegingen. Innovatief De toekomstige presentatie in Het Hof van Dordrecht is innovatief en laat de bezoekers de rijke historie van de stad ter plekke herbeleven. Voor de inrichting is het Amsterdamse bureau XPEX in de arm genomen, waarvan de oprichters eerder verantwoordelijk waren voor het concept van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum. Door een vernieuwende combinatie van archiefstukken, objecten en virtuele toepassingen beleeft de bezoeker straks een totaalervaring een experience waardoor de nationale en stedelijke geschiedenis van Dordrecht voelbaar wordt. Het Delftse architectenbureau Mecanoo is aangetrokken voor de verbouwing van het complex. Uitgangspunt voor verbouwing en inrichting is soberheid, met zo min mogelijk aanpassingen aan in- en exterieur, aangezien het pand een rijksmonument is. Investeren in Cultuur Met extra investeringen voor cultuurhistorie en podiumkunsten werkt de gemeente Dordrecht aan een levendige binnenstad met een programmering die Dordtenaren en toeristen aanspreekt. De ontwikkeling van Het Hof draagt daaraan bij, evenals het verbouwde Dordrechts Museum en binnenkort het Nationale Onderwijsmuseum in gebouw De Holland, het verbouwde Energiehuis, het gerestaureerde Kunstmin en Filmhuis de Movies. Ook particulieren investeren in de stad. Zo opende enkele jaren terug Villa Augustus en vorig jaar Het Dordts Patriciërshuis, Museum aan de Maas. Als alles volgens plan verloopt, opent het vernieuwde Hof eind 2014 haar deuren. 4

7 kort GROTE WATERPUT GEVONDEN MIDDELEEUWSE VONDSTEN BIJ AANLEG TURBOROTONDE WEERT Bij de werkzaamheden voor de aanleg van de turborotonde aan de Eindhovenseweg-Ringbaan Noord in Weert wordt sinds kort een archeologisch onderzoek uitgevoerd. Bij het onderzoek is een grote middeleeuwse waterput aangetroffen. Daarnaast zijn ondermeer middeleeuwse bewoningsresten aangetroffen zoals greppels, paalsporen en kuilen uit de elfde of twaalfde eeuw. De planning voor oplevering van de rotonde wordt ondanks deze vondsten gehaald. Op initiatief van de gemeente Weert wordt er op deze locatie een turborotonde en een fietstunnel aangelegd. Dit gebied kent op de archeologische beleidskaart van de gemeente Weert een hoge archeologische verwachtingswaarde. In verband met de grondverstorende werkzaamheden is archeologische begeleiding noodzakelijk. Het onderzoek wordt uitgevoerd door archeologen van het archeologisch onderzoeksbureau RAAP. RAAP ARCHEOLOGISCH ADVIESBUREAU Jaarringen onderzoek Bij het onderzoek zijn ondermeer middeleeuwse bewoningsresten aangetroffen. Het betreft greppels, paalsporen en kuilen die wijzen op bewoning in de elfde of twaalfde eeuw. Daarnaast is een grote middeleeuwse waterput aangetroffen. De waterput wordt bij het uitgraven van de fietstunnel onderzocht en reikt tot een diepte van circa 5 meter. Naar verwachting bevinden zich onder het grondwater nog resten van een uitgeholde houten boomstam. Uit jaarringenonderzoek van het hout zal blijken hoe oud de put precies is. Opgraven resten Uit de cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Weert blijkt dat op deze locatie een historische toegangsweg tot Weert gesitueerd was. Het archeologisch onderzoek is een belangrijke bron voor de geschiedenis van Weert. Omdat de resten door de aanleg van de fietstunnel en de rotonde niet in de bodem bewaard kunnen blijven, vindt de gemeente Weert het belangrijk deze verantwoord op te graven. De locatie van de vondsten bevindt zich binnen de werkgrenzen van het terrein en is niet toegankelijk. Meer informatie: communicatie@weert.nl STEDELIJK MUSEUM ZUTPHEN VERWERFT OUDSTE NEDERLANDSE FOTO Financiële ondersteuning van Vereniging Rembrandt, de Vereniging Vrienden Musea Zutphen en de gemeente Zutphen stelde het Stedelijk Museum Zutphen in staat om haar collectie met een unieke aankoop te verrijken. Het betreft een album amicorum (Latijn voor Vriendenboek ), dat toebehoorde aan de in Zutphen woonachtige amateurschilder Aarnout Jacobus van Eyndhoven ( ). Een hele bijzondere bijdrage aan het album is die van de Zutphense apotheker Willem Hallegraeff ( ). Zijn met de hand gedateerde bijdrage bestond uit twee lichtteekeningen : één fotogram van een stuk kant en een fotografische reproductie van een prent. De foto van de prent draagt de datum en de naam van de maker. De datering, 25 november 1839, maakt het tot de oudste foto van Nederland. Historisch gezien is het een belangrijke eersteling; te vergelijken met een zeer vroeg voorbeeld van boekdrukkunst, of de eerste ets. Het album amicorum is een kleine boekvormige cassette met losse vellen. Naast de oudste foto gaat het in totaal om een veertigtal bijdragen, waaronder aquarellen, tekeningen in potlood, pen en inkt, borduurwerkjes en gedichten. Bekende contribuanten zijn de 18e eeuwse landschapschilders Andreas Schelfhout en Hendrik van de Sande Bakhuysen en schrijver/kunstenaar Quirijn Ver Huell. Het album wordt door het museum gedigitaliseerd en zo permanent voor het publiek toegankelijk. 5

8 kort VITRUVIUS NUMMER 20 JULI e Tranche topmonumenten wederopbouw drs. Ben de Vries Projectleider Aanwijzingsprogramma Wederopbouw Kasteelruïnes en kasteelterreinen worden steeds vaker toeristisch of economisch ontwikkeld. Plekken in het landschap waar vroeger kastelen hebben gestaan of waar nog overblijfselen zichtbaar zijn spreken tot de verbeelding. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed publiceerde eind januari jl. richtlijnen over instandhouding van dit erfgoed, om eigenaren en andere betrokkenen te ondersteunen bij de zorg en ontwikkeling ervan. Wat is er nu zo typisch aan die jaren 50 en 60? Er werd in hoog tempo gebouwd, met nieuwe materialen en volgens de nieuwste inzichten. Bekende stedenbouwkundigen en architecten, zoals Van den Broek, Bakema en Van Eijck, ontwierpen bouwwerken van hoge kwaliteit. Zo werd de woningnood, lange tijd gezien als volksvijand nummer 1, grotendeels opgelost. Ook vonden nieuwe ontwikkelingen in de samenleving plaats. Er kwam meer vrije tijd, daardoor nam de mobiliteit toe. Er verschenen meer auto s in het straatbeeld. De infrastructuur werd verbeterd en uitgebreid met nieuwe wegen en bruggen. Tegelijkertijd tekenden zich de eerste contouren van een consumptiemaatschappij af en nam de informatietechnologie een hoge vlucht. De Rijksdienst beoogt met het nieuwe aanwijzingsprogramma een selectie te maken van excellente bouwwerken in de ontwikkeling van de architectuur, bouwtechniek of ruimtegebonden kunst. Deze toonbeelden worden geselecteerd aan de hand van bepaalde thema's, waaronder economie, vorming en verzuiling. Verder zal recht worden gedaan aan het oeuvre van architecten en aan diverse architectuurstromingen. Extra aandacht gaat uit naar de relatie van het object met zijn omgeving, naar de (groen)aanleg, maar ook naar de afwerking en het materiaalgebruik. Ten slotte wordt een evenwichtige regionale spreiding niet uit het oog verloren, al is het onvermijdelijk dat de Randstad opnieuw zal overheersen. In het streven naar een breder draagvlak en meer betrokkenheid heeft de Rijksdienst onlangs aan erfgoedpartners, gemeentes en steunpunten gevraagd suggesties in te dienen als aanvulling op de lijst. Dit leidde tot veel positieve reacties uit het veld. Honderden nieuwe objecten werden voorgedragen en die worden op dit moment door de Rijksdienst op waarde geschat. Het is immers een strenge selectie, alleen de top telt. Slechts een honderdtal bouwwerken komt voor de status van rijksmonument in aanmerking. Welke bouwwerken maken kans? Drie serieuze kandidaten zijn: de stadsschouwburg in Nijmegen van de architecten Bijvoet en Holt (1961); het Raadhuis van Hengelo van Berghoef en Hondius (1963); en het Bio Herstellingsoord in Arnhem van de hand van architect Oud (1960). Eind 2012 of begin 2013 zal de lijst met topmonumenten bekend worden gemaakt. Reacties aan: b.de.vries@cultureelerfgoed.nl 6

9 kort Het mysterie van de Kootwijkse hunnebedden (2) Peter A.C. Schut (regioarcheoloog Gelderse Vallei) & Elly van der Velde (Museum Nairac en Bureau Uit de Tijd) Dat wij regelmatig ingehaald worden door voortschrijdend inzicht is iets waar iedereen mee te maken krijgt. Soms kan het echter verrassend snel gaan. Vorig jaar werd de biografie van een fotokopie van een negentiende eeuwse brief beschreven. De vermelding van hunnebedden bij Kootwijk leidde tot een zoektocht naar de schrijver, geadresseerde en vooral naar de vraag wat er met deze hunnebedden werd bedoeld en waar deze waren gelegen. Hoewel veel van de vragen beantwoord konden worden, bleef de identiteit van de geadresseerde door het ontbreken van het origineel onzeker. Door een gelukkige samenloop van omstandigheden is het origineel kortgeleden teruggevonden. In april 2012 gaat Museum Nairac een jaar dicht wegens een grote verbouwing en uitbreiding. De noodzakelijke tijdelijke verhuizing van de depots en kantoren betekende dat alles systematisch ontruimd, uitgezocht en geordend moest worden. Bij deze actie werd door de tweede auteur een map teruggevonden die onmiddellijk de aandacht trok. Het was een map genaamd Beumelerberg. Deze Beumelerberg in Garderen is bekend vanwege het vroegmiddeleeuwse grafveld dat hier in 1868/1869 is ontdekt en waarvan de vondsten in Museum Nairac en het Rijksmuseum van Oudheden zijn terecht gekomen. W.J. de Boone heeft de vondsten uit dit grafveld in de Berichten van de ROB gepubliceerd en blijkbaar tijdens zijn onderzoek dit dossier aangelegd. enige basisschool (Prins Bernardschool) van Garderen. Spelende kinderen graven in dit bosje kuilen en bouwen er hutten, precies wat alle kinderen in hun vrije tijd zouden moeten doen. Hierdoor dreigen echter wel eventuele resten van het grafveld verder te worden aangetast. Omdat aanwezige kuilen ook uitnodigen tot het graven van nog meer kuilen, zijn de kuilen in het bosje afgelopen winter dichtgemaakt door de AMW. Daarnaast wordt deze zomer een lespakket gepresenteerd. Het doel hiervan is om de kinderen bewust te maken van de geschiedenis van hun eigen omgeving en van het grafveld in het bijzonder, waardoor zij er met respect mee om zullen gaan. Gelukkig zullen zij zeker de mogelijkheid behouden om in een ander deel van het bos hun speelactiviteiten te kunnen ontplooien. Indirect hopen we via de kinderen ook de ouders te bereiken en daarmee de sociale controle en het toezicht op het grafveld te vergroten. Een voorbeeld van behoud door educatie bij uitstek! De naam De Boone werd ook in het eerdere artikel al in verband gebracht met de kopie. Brongers vermeldt immers dat de brief door De Boone was aangetroffen tussen de papieren van Hendrik Bouwheer, de gemeentebode van Barneveld in de tweede helft van de negentiende eeuw. In de registers van het gemeentearchief kwam deze brief echter niet voor, waardoor er geen zekerheid over de geadresseerde bestond. In de genoemde map werd naast veel documentatie betreffende het genoemde grafveld ook de vermiste originele brief teruggevonden. Daarmee staat nu nagenoeg vast dat Bouwheer inderdaad de geadresseerde was. Het origineel is bijna identiek aan de kopie. Bijna, want van de kaart is bij het kopiëren de onderste rand weggevallen. Daardoor was ook een interessant detail verloren gegaan. Hier stond namelijk de kerk van Kootwijk getekend. Het is geen essentiële informatie, maar het had de zoektocht naar de feitelijke locatie van de Kootwijkse hunnebedden wel kunnen vereenvoudigen. Literatuur Brongers, J.A. 1976: Air Photography and Celtic Field Research in the Netherlands, Amersfoort, Nederlandse Oudheden 6. De Boone, W.J : An early mediaeval grave field on the Beumelerberg near Garderen, province Gelderland, BROB 20-21, Schut, P.A.C. 2011: Het mysterie van de Kootwijkse hunnebedden, Vitruvius 16, De map over de Beumelerberg was normaal gesproken waarschijnlijk ingepakt zonder er speciaal aandacht aan te besteden. In dit geval trok de inhoud direct de aandacht. Momenteel werken de gemeente Barneveld, de provincie Gelderland namelijk samen met het bureau Uit de Tijd en de Archeologische Monumentenwacht (AMW) aan een project rondom dit grafveld. De resten van het grafveld liggen in een bosje tegenover de 7

10 nieuws UIT HET WERKVELD VITRUVIUS NUMMER 20 JULI 2012 Fiscaal verhaal in de praktijk: de Ravenshoeve te Ravenstein De Ravenshoeve te Ravenstein. Het achterhuis van de Ravenshoeve is in de negentiende eeuw uitgebreid, waarbij de bandeuren van de achter- naar de zijgevel zijn verplaatst. Het achterhuis met bar uit restaurantperiode vóór de restauratie. Ravenstein, een voormalig vestingstadje aan de Brabantse oever van de Maas, staat bekend om zijn bijzonder gaaf behouden historische kern die ingeklemd ligt tussen de Maasdijk en de oude stadsgracht. Niet alleen hierbinnen maar, ook daarbuiten is sprake van een groot aantal bijzondere panden, waaronder het rijksmonument Ravenshoeve. Deze boerderij die volgens de gevelsteen in 1810 is gebouwd, is in de loop van de twintigste eeuw volledig opgenomen in de bebouwde kom van Ravenstein. Ze vormt een duidelijke herinnering aan het agrarische karakter van het gebied direct buiten de vesting. De huidige eigenaren, Hong en Barbara Shen, hebben een goed lopende natuursteenonderneming. Als op een dag in 2005 een Te koop -bord in de tuin van de Ravenshoeve staat, twijfelt Hong niet lang: De boerderij sprak me zo aan, dat ik het binnen twee dagen had gekocht, zonder medeweten van mijn echtgenote Barbara. Het echtpaar deelt echter een passie voor oude gebouwen en, net zo belangrijk, oude ambachten dus ook Barbara was meteen verkocht. De Ravenshoeve De Ravenshoeve is gelegen in de Maaskant, een gebied dat zich bevindt tussen de Maas en een tot ver in de twintigste eeuw onbewoond overstromingsgebied, de Beerse Overlaat. Deze afgezonderde positie is mogelijk de reden voor de FRISO WOUDSTRA RUBRIEK 8

11 nieuws UIT HET WERKVELD Het achterhuis tijdens de restauratiewerkzaamheden. Het achterhuis vóór de restauratiewerkzaamheden: rechts een moderne schouw met daarnaast de oorspronkelijke bedstede. ontwikkeling van een karakteristiek eigen boerderijtype waarbij elementen uit zowel de boerderijbouw van de Brabantse zandgronden als de typologie van de boerderijen uit het noorden en oosten van het land zijn gecombineerd. Daar waar de Brabantse hallenhuizen een potstal hebben die over de breedte van het achterhuis loopt (waarachter de deel is gelegen: dwarsdeel), is in de Maaskant sprake van achterhuizen met langsdeel, waarbij de stallen in de lage zijbeuken zijn ondergebracht. Dit was oorspronkelijk ook zo bij de Ravenshoeve. In de loop van de negentiende eeuw is de Ravenshoeve uitgebreid: een vierde gebint werd toegevoegd. De langsdeel werd een dwarsdeel, waarbij de bandeuren van de achtergevel naar de zijgevel en onder een steekkap zijn geplaatst. Door de uitbreiding van de Ravenshoeve is een beeld ontstaan van een langsdeelboerderij met lage zijgevels,volgens de typologie die boven de rivieren gebruikelijk is, in combinatie met een dwarsdeel zoals gewoonlijk bij het Brabantse hallenhuis. Boerderijen in de Maaskant wijken over het algemeen op nog een belangrijk punt af van de karakteristieke boerderij op de Brabantse zandgronden. Het betreft de plaatsing van de schouw. Bij Brabantse hallenhuizen heeft de schouw een vaste plaats tegen de scheidingswand met het achterhuis. Deze opzet is nog steeds kenmerkend voor boerderijen in het overgrote deel van de Brabantse zandgronden. In de Maaskant zien we echter dat de schouw niet tussen herd en achterhuis, maar tussen de herd en een zijkamer is geplaatst. Opvallend genoeg is bij de Ravenshoeve echter wel sprake van een (authentieke) schouw tussen herd en achterhuis. De bouwhistorie van de Ravenshoeve laat duidelijk zien hoe het agrarische bouwen in de afgezonderde Maaskant niet op één specifiek type boerenhuis is geënt, maar gebruik maakte van verschillende invloeden. Dit draagt in hoge mate bij aan de architectuurhistorische waarden van de boerderij. Een rijksmonument verbouwen: wat nu? De Ravenshoeve heeft jarenlang als restaurant gefungeerd. Het achterhuis was ingericht als grote eetzaal, compleet met bar en een in de jaren zeventig gebouwde grote open haard. Ondanks de ingrepen die deze bestemming met zich mee bracht is er nog een aantal historische elementen behouden. De belangrijkste hiervan is de structurele drager van het gehele pand, de ankerbalkgebintconstructie. De Ravenshoeve telt in totaal vier gebinten die de inrichting van de boerderij bepalen. In het achterhuis was oorspronkelijk sprake van een brede langsdeel (tussen de staanders) met in de beide smalle zijbeuken de stallen. Ook in het voorhuis geeft de ankerbalkgebintconstructie de maat aan van de indeling: tussen de staanders bevinden zich de herd en de gang, terwijl in de zijbeuken aan de ene kant een zijkamer en aan de andere zijde de authentieke opkamer met kelder ligt. De schouw in de herd is nog oorspronkelijk (de tegels zijn van latere datum) en rechts daarvan is een bedstede aanwezig met daarboven een rookkast. Na de aankoop werd begonnen met de voorbereidingen voor de restauratie en de verbouwing. Al snel bleek het moeilijker dan gedacht om alle aspecten waarmee bij het restaureren van een rijksmonument rekening moet worden gehouden op één rij te krijgen. Hierbij hoort in eerste instantie natuurlijk het krijgen van de noodzakelijke vergunningen. Daarnaast komt, niet minder belangrijk, het regelen van het fiscale gedeelte en de vraag: hoe krijg ik de restauratie gefinancierd? Tot slot is het van belang om na te gaan hoe je de werkzaamheden wil laten uitvoeren. Hong vertelt: Al deze aspecten zijn van elkaar afhankelijk. Het probleem is dat je niet weet waar je moet beginnen en bij wie je je moet melden. Met name met betrekking tot het fiscale traject was het moeilijk om te achterhalen tot wie je je kan richten en hoe de noodzakelijke procedures lopen: De gemeente kon ons met betrekking tot het regelen van het financieringstraject ook niet op weg helpen. Dit ervoeren wij als een groot gemis. RES NOVA RUBRIEK 9

12 nieuws UIT HET WERKVELD VITRUVIUS NUMMER 20 JULI 2012 De herd met authentieke schouw, bedstede en rookkast vóór de restauratie. De rondhouten kapconstructie. De familie Shen nam in de loop van 2005 de stap om, evenals bij een reguliere bouwopdracht, op zoek te gaan naar een architect. Via de architect die ze in 2010 bij het proces betrokken, kwam Res nova in beeld. Na de eerste presentatie van de mogelijkheden die Res nova op het gebied van het vergunningen- en financieringstraject kon bieden (het product Fiscaal verhaal genaamd), waren Barbara en Hong direct enthousiast: We zagen meteen in dat Res nova kon leveren waar wij behoefte aan hadden: dit was na een proces dat al vijf jaar duurde te goed om waar te zijn. Een belangrijke reden voor de familie Shen om met Res nova in zee te gaan was dat zij voor alle aspecten die van belang zijn bij de restauratie van een rijksmonument diensten konden leveren, en dat de geleverde producten goed op elkaar aansloten. Er is sprake van een totaal pakket. Momenteel is de verbouwing in volle gang. De vergunningen zijn binnen, de financiering is rond en op advies van Res nova is een specialist in ecologisch bouwen betrokken, iets dat de familie Shen na aan het hart ligt en dat bij het werken aan een eeuwenoud monumentaal pand een bijzondere toegevoegde waarde kan zijn. De herd met authentieke schouw, bedstede en rookkast tijdens de restauratie. Tot nu toe zijn er tijdens de verbouwing nog geen grote tegenvallers geweest: Vanwege de expertise die in het voortraject werd aangeleverd, waren de meeste problemen rond het pand al aangekaart en waren wij dus voorbereid. Het is van groot belang dat je de juiste mensen kiest die gedurende het gehele traject met je meedenken. Wij zijn van mening die gevonden te hebben. Nu de werkzaamheden voortvarend verlopen, wordt Hong gevraagd of hij het idee heeft dat hij bij een eventueel volgende restauratie van een rijksmonument alles zelf kan regelen: Nee, wij zouden dit zelf niet voor elkaar krijgen. Een gedegen kennis van de regelgeving is noodzakelijk. Als particulier is dit haast onmogelijk. Res nova heeft die kennis in huis. Daarnaast is het goede contact dat zij met de fiscus onderhouden van grote toegevoegde waarde. De rapporten die Res nova levert, het Fiscaal verhaal met het gebrekenplan en de cultuur- en bouwhistorische analyse, zijn allemaal nodig om de laagrentende lening die je bij het restaureren van een rijks - monument aan kan vragen, te krijgen. Hong vervolgt: Het wordt door de diensten van een dergelijke all round adviseur veel makkelijker om alles in één keer (goed) te doen. Daarnaast verloopt het proces veel sneller en hoeven wij ons nergens mee bezig te houden. Dit laatste is vooral een praktisch voordeel, aangezien we het veel te druk hebben met ons eigen bedrijf. Alles wordt een stuk eenvoudiger. info@frisowoudstra.nl Telefoon info@res-nova.nl Telefoon

13 nieuws UIT HET WERKVELD Erfgoedontwikkeling met economische meerwaarde Voor de gemeente Venlo onderzocht ADC Heritage de economische meerwaarde van de resten van het Fort Sint Michiel. ADC heeft antwoord gegeven op de vraag Hoe kan cultuurhistorie bijdragen aan de ontwikkeling en wat is de toeristische en economische meerwaarde van het fort voor Venlo en het Kazerne Kwartier? De aanleiding voor het onderzoek is de gebiedsontwikkeling van het terrein van de voormalige Frederik Hendrikkazerne in Venlo. In 2008 is een klein deel van het terrein opgegraven. Tijdens deze opgraving werden de fundering en muurwerk van het Fort Sint Michiel direct onder het maaiveld aangetroffen. Op basis van oude tekeningen en vervolgonderzoek is de exacte positie van het fort, een vijfpuntige ster, gevonden. Fort Sint Michiel stamt uit 1641 en is het enig over - gebleven Spaanse stenen fort in Nederland. Het ondergrondse muurwerk van ca 1100 meter lengte tot een hoogte van soms meer dan 5 meter is goed bewaard gebleven. Dit unieke fort kansen lijkt unieke kansen te bieden voor de ontwikkeling van het gebied. Daarom besloot de Gemeenteraad van Venlo om onderzoek te laten ver- richten naar onder meer de toeristische meerwaarde die het fort Sint Michiel in combinatie met gebiedsontwikkeling kan opleveren. Dat het hier geen standaard onderzoek betrof werd al snel duidelijk. In de eerste plaats zijn er weinig vergelijkbare studies voorhanden. In de tweede plaats stond het ook nog onder grote tijdsruk. Binnen vier weken moest een gefundeerd advies gegeven worden door ADC Heritage. De onderzoekers ontwikkelden daarom een methodiek waarbij zowel bestaande initiatieven (zogenaamde referentieprojecten) werden geanalyseerd als ook de ontwikkelingsmogelijkheden van de locatie zelfonder de loep genomen werden. Bovendien werden er interviews afgenomen met sleutelfiguren. De diversiteit in kennis en expertise van de geïnterviewde personen stonden borg voor een goede mix van visies en zienswijzen. De keus voor de referentieprojecten werd bepaald door de mate waarin het cultuurhistorisch erfgoed ondergronds bewaard en toegankelijk is gemaakt. De referentieprojecten liggen onder nieuw gebouwde stadsdelen zonder dat zij in het huidige stadsbeeld zichtbaar zijn. Voor zover mogelijk werden gegevens verzameld over de initiële ideeën, concrete projectplannen, kostenramingen en financiering, tijdsplanning en realisatie, personele inzet en organisatiestructuur, communicatie rond het project, wettelijke aandachtspunten zoals veiligheid, voorwaarden tot openstelling, en de exploitatie na opening. Onze conclusie is dat het aanwezige cultureel erfgoed een hoogwaardige kwaliteit heeft en geschikt is voor het creëren van een toegankelijke ondergrondse historische sensatie. Er is voldoende potentieel aanwezig voor cultureel toerisme en culturele industrie. ADC Heritage heeft binnen korte tijd een gefundeerd advies kunnen geven. Het volledige rapport is te vinden: heritage/202.html Renée Magendans met dank aan Taeke Kuipers Postbus BM Amersfoort Tel ADC RUBRIEK 11

14 nieuws UIT HET WERKVELD VITRUVIUS NUMMER 20 JULI 2012 Samenwerking in de restauratieketen Restaureren is samenwerken; niemand beheerst álle facetten van het vak. Tak Architecten; De Cenakelkerk te Heilig Landstichting Sinds de crisis in de bouw toesloeg zoeken de spelers uit deze branche naar mogelijkheden om inkomsten te blijven genereren. In hun zoektocht komen deze partijen, bijvoorbeeld afkomstig uit de nieuwbouw regelmatig uit bij de restauratiebranche (omdat die markt minder geraakt lijkt door de crisis). Nu de concurrentie binnen de restauratiebranche toeneemt, wordt het steeds meer van belang dat deskundige partijen zich kunnen onderscheiden op kwaliteit. Dat kunnen zij op basis van restauratiespecifieke expertise en kennis van de keten. Dit zijn naar de mening van Hobéon de twee kern-eigenschappen die verlangd worden van een bedrijf dat of persoon die restaureert op niveau. Dat een bedrijf of persoon het restauratie-vak aantoonbaar goed moet beheersen om aan een monument te mogen werken, is inmiddels een breed gedragen opvatting, die de basis vormt voor de meeste erkenningsregelingen op het gebied van cultureel erfgoed. Zo breed gedragen zelfs dat in het kader van de Modernisering Monumentenzorg de Rijksoverheid op dit moment onderzoekt hoe deze regelingen als voorwaardelijk gekoppeld kunnen worden aan restauratiesubsidies. Kennis van de keten betekent concreet dat een partij over een netwerk van gekwalificeerde ketenpartners beschikt. En dat men de mogelijkheden en grenzen kent van eigen kennis en die van deze ketenpartners. Dit is van belang omdat restauraties complexe processen zijn, waarin het beoogde doel, namelijk hoogstaande restauratiekwaliteit, louter bereikt kan worden wanneer verschillende disciplines hun werkzaamheden inhoudelijk op elkaar afstemmen. Restaureren ís samenwerken; niemand beheerst álle facetten van het vak. Hobéon voert al ruim 15 jaar audits uit voor erkenningsregelingen bij branches in de erfgoedzorg, waarvan indertijd de erkenningsregeling voor restauratiebouwbedrijven de eerste was. Tijdens de audits constateerden de auditteams van Hobéon dat restauraties waarbij goed samengewerkt wordt met gekwalificeerde partijen, doorgaans van hoger niveau zijn dan die waar de keten niet goed beheerst wordt. Slotboom Steenhouwers; tracering voor Pieterskerk te Leiden (foto E.J. Nusselder) Deze constateringen leidden ertoe dat Hobéon zich ten doel heeft gesteld voor de verschillende schakels van de restauratieketen op elkaar afgestemde regelingen te willen ontwikkelen. Met als gevolg dat er nu erkenningsregelingen zijn voor restauratie-architecten en bouwkundige restauratie-adviseurs, maar ook voor uitvoerende specialisten als restauratiesteenhouwers en -voegers. HOBÉON RUBRIEK 12 Lange Voorhout ED Den Haag zie onder: certificering>organisaties> architectuur en monumentenzorg

15 nieuws UIT HET WERKVELD Leo Scholten Schilder- en restauratiewerken; kapel Canisiuscollege te Nijmegen Op landelijk niveau heeft de recent geprofessionaliseerde Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) naast het bevorderen van restauratiekwaliteit als doel een netwerk te ontwikkelen waarin alle partijen in de restauratieketen elkaar ontmoeten en met elkaar de kwaliteitsborging bij de restauratie van monumenten vorm geven. De ERM bevordert daarmee óók de ketensamenwerking. Hobéon heeft in al haar erkenningsregelingen de ketengedachte expliciet verweven. Tijdens de audits staat het onderwerp keten standaard op het programma. Ter illustratie: Tijdens de audits bij restauratie-architecten wordt nagegaan of de selectie van aannemers geschiedt op basis van valide restauratiespecifieke kwaliteitscriteria en/of een architect expliciet voor partijen kiest die gecertificeerd zijn of aan vergelijkbare eisen voldoen. Hobéon gebruikt haar positie als certificerende instantie om het belang van ketenkwaliteit te duiden en een steeds prominentere plek in de erkenningsregelingen en audits te geven. Het streven is ketenbewustzijn bij alle partijen te stimuleren en daarmee de restauratieketen te versterken. Een sterke keten kan naast hoogwaardige restauraties ook andere doelstellingen verwezenlijken. Denk daarbij aan actuele thema s als de huidige vergrijzing van de sector en de opkomst van allerlei nieuwe (restauratie)technieken. Wanneer de schakels samenwerken kunnen zij op deze thema s gezamenlijk initiatieven ontplooien. Bijvoorbeeld voor het aantrekken van jongeren in de branche of het ontwikkelen van nieuwe duurzame restauratietechnieken. Hobéon beseft zich dat zij door de vele audits die zij jaarlijks uitvoert een uniek beeld heeft van de restauratiesector op metaniveau. Hobéon wil haar positie en de daarin verworven kennis graag delen en inzetten voor versterking van de restauratieketen. Wilt u meer informatie over de erkenningsregelingen van Hobéon, of heeft u een goed initiatief voor ketenversterking, neem dan contact op en vraag naar Hanneke Bleijs of Miranda Maring. 13

16 Jos Bazelmans Manager Sector Kennis Onroerend Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) Erf-goed: waarde in meervoud 1 Steenfabriek De Heibloem (Veldhoven) werd gebouwd in 1898; het betrof een omvangrijk complex met een grote ringoven. De fabriek werd in 1934 door de grootvader van de auteur op een openbare veiling aangekocht (Coenen 2006). De fabriek werd in 1969 geheel afgebroken. Rechts het nu verdwenen geboortehuis van de auteur. Tot de kernbegrippen van de erfgoedzorg behoort het begrip waarde. 1 Hoe erfgoed wordt gewaardeerd, is aan verandering onderhevig. In het huidige tijdsgewricht zien we bijvoorbeeld een sterke en soms eenzijdige trend om zichtbaar te maken wat erfgoed opbrengt : dat wil zeggen wat het waard is in termen van financiële inkomsten. Waarde staat natuurlijk voor veel meer; het is een veelzijdig begrip. Dat zal ik hieronder duidelijk maken aan de hand van de erfenis die bij het overlijden van ouders op kinderen overgaat. Het goed dat wordt vererfd': erf-goed. Ik werk dat uit aan de hand van een persoonlijk voorbeeld, de erfenis van mijn moeder. Het laat zien dat in de definitie van erfgoed waarde in verschillende betekenissen van het woord een rol speelt. Erfgoed is waarde in meervoud. Dit besef verdient in mijn ogen ten grondslag te liggen aan een vitale en geëngageerde zorg voor het erfgoed. Mijn moeder Mijn moeder is op 24 februari 2010 overleden, op 86-jarige leeftijd. Ze was sinds 1991 weduwe. Vijf zoons, een dochter, de meesten van de dertien kleinkinderen, veel familie, vrienden en kennissen waren aanwezig bij de begrafenis vijf dagen later in de parochiekerk van het Brabantse Veldhoven. Na een Latijnse mis werd ze begraven op het naastgelegen kerkhof, en bijgezet in het graf van haar echtgenoot. Mijn moeder behoorde tot de vooroorlogse generatie. 2 Als oudste dochter van een self made architect uit een klein dorp in de Kempen wist ze uit de eerste hand wat een gebrek aan economische voorspoed betekende. De schaarste van de vooroorlogse crisis werd echter gecompenseerd door de rijkdom van het toenmalige sociale en religieuze leven. Ze moet zich een onderdeel gevoeld hebben van een onaantastbaar geacht "Rijk Roomsch leven". Ze was in het algemeen niet iemand van weinig woorden, maar uitdrukking geven aan gevoelens en emoties was een veel minder sterke kant. "Sterk zijn" was haar adagium en norm. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte ze als jonge ongetrouwde vrouw en was ze als oudste kind een verzorgende spil in een kinderrijk gezin. Zij en haar familie kwamen de oorlog redelijk ongeschonden door, hoewel de desastreuze effecten ervan heel dichtbij kwamen met de gedwongen arbeid van een jongere broer in Duitsland, de 14

17 Tot de kernbegrippen van de erfgoedzorg behoort het begrip waarde. Hoe erfgoed wordt gewaardeerd, is aan verandering onderhevig. In het huidige tijdsgewricht zien we bijvoorbeeld een sterke en soms eenzijdige nadruk op de economische waarde van erfgoed. Waarde staat echter voor veel meer. Dat wordt in dit artikel duidelijk gemaakt aan de hand van de erfenis die bij het overlijden van ouders op kinderen overgaat. Het 'goed' dat wordt 'vererfd': erf-goed. In een concrete casus laat de auteur zien dat erfgoed niet alleen vereenzelvigd moet worden met het tastbare object, maar opgevat moet worden als het geheel van het waardevolle object, zijn betekenis, het verhaal dat erover verteld wordt, het gebruik ervan en de moeite (ook in geld) die ervoor wordt gedaan. Bij erfgoed speelt 'waarde' in verschillende betekenissen van het woord een rol: gebruikswaarde, economische waarde, cultuurhistorische of canonieke waarde, emotionele waarde, belevingswaarde en levensbeschouwelijk gedefinieerde sociale waarde. Erfgoed is waarde in meervoud. bombardementen van Eindhoven, de falende lanceringen van V1s, de operatie Market Garden en de bevrijding. Tijdens de oorlog ontmoette ze haar latere man. In 1948 trouwden mijn vader en moeder. Bijna twintig jaar lang was hun leven afgestemd op de veeleisende bedrijfsvoering van een steenfabriek op de grens tussen de dorpen Veldhoven en Steensel en een snel groeiend gezin (figuur 1). Met recht konden ze stellen dat zij letterlijk en figuurlijk de Wederopbouw mede hebben vormgegeven. De drukke werkzaamheden voor de fabriek en het gezin werden voor mijn vader en moeder onderbroken door de zondagse kerkgang, het aansluitende bezoek bij mijn opa en oma van moederskant, (voor mijn vader) bezoek aan wedstrijden van PSV, regelmatig familiebezoek en activiteiten voor verschillende verenigingen en organisaties. Een bijzondere rol speelden mijn twee priester-ooms, of heerooms, uit de missie. Hun lange verlof brachten ze vaak bij ons door. Eind jaren zestig kwam de klad in de productie en verkoop van bakstenen. 3 Na een aantal moeilijke jaren wist mijn vader zich in te kopen in een betonfabriek. De laatste jaren van zijn loopbaan bracht hij daarin door met een kantoorbaan. Na zijn pensioen werden de jaren tot zijn dood op 69- jarige leeftijd getekend door ziekte. Ook voor mijn ouders waren de jaren zestig en zeventig een periode van grote veranderingen. Onaantastbare katholieke (gezags)verhoudingen en waarden bleken minder vanzelfsprekend dan aangenomen. 4 In meer of mindere mate en in uiteenlopende vormen was sprake van een politiek, religieus en sociaal generatieconflict tussen ouders en kinderen, waarvan de oudste werd geboren in 1950 en de jongste ik in Studie, werk, gezondheid en relaties van de vijf zonen en een dochter waren echter geen buitenproportionele redenen van zorg voor pa en ma. Met verschillende kinderen, schoondochters en kleinkinderen in haar directe nabijheid bracht mijn moeder haar laatste jaren in goede gezondheid door op de plek waar ze sinds 1948 had gewoond. Kanker in de onderbuik maakte in het tijdsbestek van enkele maanden een einde aan een vitaal leven. Steeds hogere doses morfine tegen de pijn leidden haar dood in. Ze stierf thuis. De erfenis van mijn moeder Enkele maanden na de begrafenis van mijn moeder, op een mooie zondagmiddag in mei, kwamen vijf van de zes kinderen bij elkaar voor de verdeling van de erfenis: een woonhuis met een kleine hypotheek, aandelen, geld en de inventaris van het huis. Het zesde kind, mijn broer direct boven me', die in Argentinië woont, was in beeld en geluid aanwezig via een internetverbinding. Mijn moeder had in een handgeschreven aanwijzing duidelijk gemaakt hoe ze de verdeling van de erfenis zag. Ze wilde namelijk voorkomen dat er ruzie zou ontstaan tussen de erfgenamen zoals was gebeurd bij de verdeling van de erfenis van haar ouders. Volgens mijn moeder moesten alle objecten van waarde worden getaxeerd en de gesommeerde waarde moest worden opgeteld bij de verkoopwaarde van het huis, de aandelen en de tegoeden bij de bank. 5 Na verkrijging van een voorwerp door een van de kinderen werd de taxatiewaarde afgetrokken van het betreffende kindsdeel. Tot slot had mijn moeder gestipuleerd dat gedobbeld moest worden om te bepalen of het jongste of het oudste kind bij de verdeling van de erfenis mocht beginnen. Aan het eerste hebben we ons gehouden: mijn oudste broer had een inventaris van de erfenis opgesteld en alle waardevolle objecten laten taxeren. Aan de tweede aanwijzing hielden we ons niet. Volgens mijn oudste broer, die de leiding had over de bijeenkomst, zou de verdeling zich namelijk voor het 2 De Romeinse kruik van Koningshof (Archis 31064). grootste deel als vanzelf uitwijzen. Voorwerpen waarop meer dan één claim lag, zouden afzonderlijk worden besproken. Iedereen kon zich hierin vinden. In mijn voorbereiding op de verdeling speelde één object een hoofdrol (afbeelding 2). Een gladwandige, beige kruik uit de Romeinse tijd. Mijn vader had haar in 1953 gekocht voor fl 25,- van een arbeider die funderingssleuven groef voor een nieuw klooster dat in de buurt van mijn ouderlijk huis werd gebouwd (afbeelding 3). Het klooster verrees op een plek waar bij kleine zandafgravingen al sinds het midden van de 19de eeuw door twee schoolmeesters met een oudheidkundige interesse belangrijke vondsten uit de Romeinse tijd waren gedaan. 6 Al in 1910 hadden er opgravingen plaats gevonden door het Rijksmuseum van Oudheden. 7 Het betrof een van de eerste plekken in Nederland waar grondsporen werden herkend. De opgraver meende te maken te hebben met de resten van een Romeinse wachttoren. Veel later bleek dat hij waarschijnlijk een klein deel van de resten van een Romeins grafveld had opgegraven. 8 Via een oude bekende van mijn moeder, een amateurarcheoloog en de latere, eerste, provinciaalarcheoloog van Noord-Brabant, raakte de kruik en haar vindplaats ook in de archeologische literatuur bekend. 9 Enkele jaren maakte ze deel uit 15

18 3 Bij de bouw van klooster Koningshof (Veldhoven) in werden twee Romeinse kruiken gevonden, waaronder die uit de erfenis van de moeder van de auteur. Het betrof het moederhuis van de zusters van het Allerheiligste Hart van Jezus. Het oorspronkelijke moederhuis uit 1886 stond bij Moerdijk en was in 1944 door oorlogsgeweld vernietigd. Het complex is nu een bekend congrescentrum. van de vaste archeologische expositie van een lokaal museum. De langste tijd verbleef de kruik echter voor iedereen zichtbaar boven op de kussenkast die in onze mooie voorkamer stond. Een kamer die uitsluitend werd gebruikt voor bezoek, verjaardagen en feestdagen. In mijn jeugd raakte ik verzeild in de amateurarcheologie. Uiteraard kreeg de kruik daarom ook mijn interesse; ik zocht, las en bekeek in het provinciaal archief en in het Rijksmuseum van Oudheden alle handschriften, literatuur, tekeningen en vondsten die op de vindplaats betrekking hadden. Logisch dat ik de kruik koste wat kost wilde hebben. Voor mijn broers en zus was dat gelukkig ook een uitgemaakte zaak. Ze weten van mijn archeologische belangstelling en vertrouwen erop dat ze bij mij in de beste handen is. Mijn oudste broer had de kruik ook niet laten taxeren. Zo hadden vrijwel al mijn broers en zus één of meerdere favoriete voorwerpen op t oog. Ze werden vrijwel allemaal zonder problemen verdeeld. Ook tientallen voorwerpen waarop niemand speciaal zijn of haar zinnen had gezet werden verdeeld. Zo ging ik in de vroege avond naar huis met een geschilderd havengezicht van de Vlaamse schilder Hendrix, enkele naoorlogse jaargangen van de Katholieke Illustratie, een collectie Duitse bankbiljetten uit de crisisjaren van na de Eerste Wereldoorlog, een stapel Amerikaanse en Russische aandelen uit de late 19de eeuw (met niet verzilverde coupons van na november 1917), een servies, bovengenoemde kussenkast en een groot ivoren kruisbeeld uit de Afrikaanse missie. Daarmee is het verhaal van de verdeling echter niet verteld. Een aantal objecten nam namelijk een bijzondere positie in, ze waren zelfs zonder ruchtbaarheid buiten de inventaris van mijn broer gebleven, niet getaxeerd en al gescheiden van de erfenis. Het betrof in de eerste plaats een witte doopjurk uit de late 19de eeuw, waarin vier generaties van de familie Bazelmans zijn gedoopt, waaronder ikzelf (zie afbeelding 4). Zij vererft, zonder dat daarover gesproken wordt of iets over op papier is gezet, van vader op oudste zoon, straks ook bij mijn oudste broer die twee zonen heeft. Iedereen die zichzelf tot de familie rekent, het patroniem Bazelmans draagt, staat het vrij om de jurk te vragen voor de doop van een nieuwgeborene. Wat ook buiten de erfenis bleef was een kleine groep van objecten: de juwelen van mijn moeder. Samen opgeborgen in een klein roodleren kistje. Een in een sierrand en hanger gevat gouden tientje van Wilhelmina met loshangend haar was voor mijn moeder ongetwijfeld het belangrijkste. Ze waren bij de verdeling van de erfenis al in handen van mijn enige, ongetrouwde en kinder- 16

19 loze zus. 10 Tijdens de middag werd en passant besloten dat ze de sieraden door zou geven aan ons oudste nichtje, mijn petekind. De vraag of sprake is van een gebruiksrecht voor andere afstammelingen, zoals bij de doopjurk, is interessant, maar nooit expliciet aan de orde geweest. Niet alles in de erfenis leek te worden verdeeld. Voor een heleboel voorwerpen bestond geen interesse: stoelen, kasten, borden, glazen, pannen, vazen, etc. Een deel ging alsnog mee met de erfgenamen; het andere deel ging naar de kringloopwinkel. Weggooien was geen optie. Dobbelen leek niet nodig, totdat bleek dat er één voorwerp op de lijst over was. Een schilderij van een slapend kind en zijn beschermengel met een taxatiewaarde van enkele honderden euro. Twee broers beschouwden het als hun favoriete object. Dit wilden ze hoe dan ook, eventueel als enige, hebben. Beide claims werden dwingend en met gevoel en argumenten onderbouwd. Voor de jongere broer was het de vertegenwoordiging van zijn band met thuis en zijn moeder. De oudere broer wist zich echter nog goed te herinneren dat het bij opa en oma van vaderskant hing: Ik ken het veel langer om een sterkere band te suggereren. Beiden werd onrecht aangedaan als ze het schilderij niet zouden krijgen. Na lang getouwtrek, de verkenning van verschillende oplossingen, zoals het in geld laten bieden door beiden, werd ervoor gekozen het toe te wijzen door middel van kop of munt. De keuze van beide broers voor kop of munt werd vastgelegd, maar de munt zelf werd niet opgeworpen. Daar wilde niemand zich aan branden. Dat zou later bij de notaris bij de overdracht van het huis gebeuren. Erfenis en erfgoed: betekenis en gebruik Wat leert ons deze micro-etnografie van de verdeling van een erfenis? De verdeling is letterlijk het moment waarop delen van wat mijn moeder achterliet erfgoed worden, door de vererving van goederen van de ene op de andere generatie. In zijn vererving wordt een zaak immers erfgoed. Erfgoed heeft per definitie geen betrekking op nieuwe zaken, maar op objecten met geschiedenis; een geschiedenis die zich bij een erfenis uitstrekt over meer dan één generatie; bij erfgoed veelal voorbij het moment dat het oorspronkelijke gebruik in het gedrang komt. zoals bij de objecten die aanvankelijk niemand wilde maar waarvan het zonde zou zijn als ze zouden worden weggeven of weggegooid. Het is waarschijnlijk dat deze alsnog worden afgedankt als ze op of kapot zijn. Belangrijker is echter betekenis in een bredere zin van het woord. Is het voorwerp in het verleden individuele zorg, collectief gebruik en gedeelde duiding ten deel gevallen, waardoor het geschiedenis een verhaal heeft opgedaan? Een geschiedenis waarvan erflaters en/of erfgenamen vinden dat die niet onderbroken mag worden, maar juist moet worden voortgezet. De gaande generatie geeft iets door aan een volgende generatie, geeft daarin uitdrukking aan wat zij van waarde vindt en overstijgt daarmee de eigen sterfelijkheid. De ontvangende, nieuwe generatie weet het erfgoed op waarde te schatten, plaats zichzelf daarmee in een traditie en weet zich verzekerd van een eigen identiteit. Met dit voortgezette gebruik overstijgt de erflater tot op zekere hoogte de tijdelijkheid van het eigen bestaan en worden de erfgenamen deel van wat de vorige generatie(s) was of waren. Erfstukken krijgen vorm tijdens het leven van de erflater en geven vorm aan de erfgenamen. 11 Hoewel het niet tot ons idioom behoort, zou je belangrijke erfstukken daarom als levend of bezield kunnen beschouwen. Daar waar erfgoed (vooral in de professionele erfgoedzorg) vaak wordt vereenzelvigd met het object, iets van materiële aard, zoals een vondst, een plek, een schilderij of een gebouw, is op basis van het voorbeeld van mijn moeders erfenis duidelijk dat erfgoed voor een beter begrip ervan opgevat moet worden als het geheel van het waardevolle object, zijn betekenis, het verhaal dat erover verteld wordt, het gebruik ervan en de moeite (ook in geld) die ervoor wordt gedaan (zie figuur 5). Erfgoed is niet voorgegeven; het heeft geen natuurlijke betekenis. Zonder investeringen in een brede betekenis van het woord is het niets. Omgekeerd zijn veel individuele handelingen, collectieve rituelen of gedeelde verhalen niet voorstelbaar zonder erfgoed dat je aan kunt raken. In de kussenkast zet ik mijn servies, in de doopjurk wordt een kind gedoopt en over de kruik vertel ik een verhaal. Er is dus geen hiërarchisch verschil tussen het object en de betekenis die het heeft, alsof het laatste belangrijker is dan het eerste: het object krijgt betekenis, maar met het object maken we ook betekenis. Dat betekent ook dat je erfgoed niet from scratch kunt maken : betekenis en object ontwikkelen zich in samenhang in het gebruik binnen en door generaties en in de overdracht tussen generaties. Wat het voorbeeld ook laat zien is dat het ene object meer erfgoed is dan het andere, er is erfgoed in gradaties. Wat dat betreft is er een groot verschil tussen de doopjurk en de sieraden enerzijds en de overige onderdelen van de erfenis anderzijds. Van de tweede groep, zoals van de kruik en het schilderij met het slapende kind, weten we dat het de vererving betreft van moeder op individueel kind: voor hem of haar heeft het voorwerp een persoonsgebonden, niet noodzakelijk door de andere kinderen gedeelde betekenis. Het is mijn kruik, in de juridische betekenis van het woord. Ik kan er vrij over beschikken, ze zelfs verkopen, maar dat laatste zal ik nooit doen. Het is bezit in een brede betekenis van het woord. Het is namelijk een onlosmakelijk onderdeel van mijn identiteit als kind van mijn ouders, als voormalig bewoner van mijn geboortegrond en als archeoloog en wetenschapper. De kruik opgeven, dat wil zeggen verkopen, is alleen aan de orde als de financiële nood zo hoog is dat waarschijnlijk ook sprake is van een veel groter verlies van persoonlijke identiteit. 4 De auteur in zijn doopjurk, mei 1963, in de handen van een kraamhulp. Op de achtergrond mijn peetoom en naamgever. Beslissend voor de vraag of iets op het moment van vererving erfgoed wordt, is de betekenis die het voor de erfgenaam of erfgenamen heeft. Betekenis is in dit verband een veelzijdig begrip: soms gaat het slechts om de gebruikswaarde, 17

20 Voor de doopjurk en de sieraden ligt het weer anders. Ze worden in juridische zin weliswaar het bezit van respectievelijk mijn oudste broer en zus, maar ze kunnen er niet vrijelijk over beschikken, door ze bijvoorbeeld te verkopen. Ze moeten rekening houden met de gebruiksrechten van anderen. Feitelijk zijn het zaken die bij hen in bewaring zijn, voor de duur van één generatie. Zij moeten er voor zorgen dat deze zaken bij hun eigen overlijden opnieuw op een volgende generatie worden overgedragen. Om een nieuwe vererving te bereiken, is het noodzakelijk om de voorwerpen opnieuw te gebruiken of te laten gebruiken. De doopjurk bij iedere geboorte, en de sieraden bij bijzondere gelegenheden. 12 Zaken houden slechts betekenis bij voortgezet, veelal niet-alledaags ( ritueel ) gebruik. Deze beschrijving maakt duidelijk dat erfgoed een sociale categorie is: het staat voor de vormgeving en de bestendiging van relaties tussen mensen. Mijn kruik is iets van mijn ouders en mij, en hopelijk van mij en mijn kinderen. De doopjurk geeft in haar gebruik vorm aan de opname van nieuwgeborenen in mijn familie. Erfgoed is met andere woorden van kleinere of grotere (herinnerings)gemeenschappen. Dat is niet alleen de familie, zoals hierboven, maar dat kan ook de buurt, de kerk, een vereniging, het dorp, de natie-staat of sinds enkele decennia zelfs de mensheid (denk aan werelderfgoed ) zijn. Antro - pologen gebruiken voor het benoemen van de relatie tussen erfgoed en de gemeenschap aan wie het erfgoed toebehoort, dat wil zeggen tussen object en subject, het begrip onvervreemdbaarheid. De overdracht binnen een groep van erfstukken, van onvervreemdbare bezittingen (inalienable possessions) 13, van de ene op de andere generatie staat voor of beter geeft vorm aan het maatschappelijke succes dat die groep heeft over langere tijd in een veeleisende en veranderende omgeving. De erfstukken zijn 5 Schematische voorstelling van een brede definitie van erfgoed en erfgoedzorg. synoniem met de identiteit die een groep over generaties weet te bewaren, in weerwil van alle bedreigingen en economische, sociale en levensbeschouwelijke veranderingen die hebben plaatsgevonden. Continuïteit is weliswaar het sleutelwoord, maar daarbij past de kanttekening dat deze in het geheel niet vanzelfsprekend is. Zaken gaan kapot of slijten; moeten om financieel-economische redenen worden opgegeven, dat wil zeggen verkocht; of verliezen hun betekenis door sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen. Niet vergeten mag worden dat erfgoed vaak ook een onderwerp van strijd is. Achter erfgoed en zijn behoud gaat een wereld van verandering schuil. 14 Erfgoed behoudt dus niet als vanzelfsprekend zijn bijzondere status; het vereist voortdurende investeringen in tijd en moeite en vaak ook geld (om iets te onderhouden of op te knappen). Soms lonen die investeringen, soms ook niet, omdat sprake is van maatschappelijke veranderingen die op gespannen voet staan met de vorming van een gemeenschappelijke identiteit van opeenvolgende generaties. Veel uit de erfenis van mijn moeder staat bijvoorbeeld voor het Rijke Roomsche leven en voor een tijd die in vele opzichten voorbij is, voor ideeën en waarden die niet of niet meer volledig worden gedragen. De doopjurk is daar het mooiste voorbeeld van. Mijn twee kinderen bijvoorbeeld, kinderen van niet-kerkelijke en niet-gelovige ouders, zijn niet gedoopt en zijn dus nooit als baby in deze jurk ten tonele van de (geloofs)gemeenschap gebracht. Verschillende generatiegenoten van mijn kinderen zijn dat (nog) wel, maar hoe is dat in de volgende generatie? Worden ook zij nog katholiek en hechten hun ouders nog aan de katholieke doop? Of vinden zij met het oog op de familietraditie en de bestendiging van toekomstige familieverhoudingen voor de doopjurk een plek in christelijk geïnspireerde rituelen buiten de kerk of zelfs binnen nieuwe, ietsistische of seculiere geboorterituelen? Vergelijkbaar is mijn taak om de kruik van betekenis te laten zijn voor mijn kinderen en eventuele kleinkinderen. Welke waarde krijgt die kruik voor mijn erfgenamen nu ze verhuisd is van Veldhoven naar Amersfoort en los is gemaakt van haar oorspronkelijke (vondst)context. Ik zal hen het verhaal over die kruik moeten vertellen, waarin de geschiedenis van mezelf, mijn ouders en van onze woonomgeving samenkomt met die van de Romeinse tijd (in Brabant). Dit essay is een eerste stap. Waarde in meervoud Het begrip waarde heeft, zo maakt het bovenstaande duidelijk, verschillende betekenissen, waarvan het zinvol is dat we ze onderscheiden en in een rangorde of hiërarchie plaatsen, maar waarvan het ook belangrijk is om ze in samenhang te beschouwen. 15 Zoals al aangestipt kunnen erfgoederen gebruikswaarde hebben: nuttig voor het alledaagse leven of dienstbaar aan vanzelfsprekend gebruik in een niet-alledaagse context. In de oude kussenkast van mijn moeder berg ik regelmatig mijn post op; in het witte kleed uit de erfenis van mijn moeder worden (achter)kleinkinderen gedoopt. Het gaat hier om de meest basale waarde van erfgoed. Het is echter de vraag of deze waarde, die door slijtage, breuk of functieverlies of overdracht in eigendom verloren kan gaan, in isolement beschouwd kan worden. Er is bijvoorbeeld een significant verschil tussen het dagelijks gebruik van een kast die ik van mijn moeder heb gekregen en van een kast die ik nieuw heb gekocht. Ook in het alledaagse, doelmatige gebruik van erfgoed ligt een veelal onbewuste vorming van de identiteit van de gebruiker(s) besloten. Erfgoederen hebben veelal ook een financiële waarde. Geld zelf kan zelfs erfgoed worden, zoals het gouden tientje van mijn moeder laat zien. Zulke uitzonderingen daargelaten, is de primaire functie van geld uitdrukking te geven aan de ruilwaarde van een object of dienst. Deze waarde komt op de markt tot stand in het spel van vraag en aanbod. We spreken dan ook van marktwaarde. Geld maakt het mogelijk om zaken die onvergelijkbaar zijn met elkaar te vergelijken en zo de uitruil ervan mogelijk te maken. Geld wordt dan ook, zoals bijvoorbeeld door de Duitse filosoof Georg Simmel, gezien als de grote gelijkmaker ; dat is in het economische verkeer zijn kracht, maar vormt tegelijkertijd een grote bedreiging voor zaken en diensten die hun absolute eigenheid onder alle omstandigheden moeten behouden. 16 Opmerkelijk in bovenstaande casus zijn de vele 18