Goed toeven in een dorp zonder school. Leefbare dorpen zonder school

Transcriptie

1 Goed toeven in een dorp zonder Leefbare zonder

2 Leefbare zonder basis Een analyse van verschillen tussen met een basis, zonder een basis en met een recent gesloten basis

3 Colofon Leefbare zonder basis. Een analyse van verschillen tussen met een basis, zonder een basis en met een recent gesloten basis. Projectleider en eindredactie Dr. E.C.M. van Ruijven Onderzoekers Drs. M. Jokhan Dr. L. Crommentuijn Opmaak Partoer, Fries bureau voor sociaal economische vraagstukken Leeuwarden, juni 2012 Partoer, Fries bureau voor sociaal economische vraagstukken Postbus BB Leeuwarden T.: (058) F.: (058) E.: I.: 2

4 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Samenvatting en conclusies 7 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling en vraagstelling Onderzoeksopzet Leefbaarheid en demografische processen Leeswijzer Fryslân en de kleine Kleine in Fryslân Bevolkingsontwikkeling kleine Kleine en onderwijs Samenvatting Leefbaarheid in de kleine in Fryslân Bevolking Woningen Voorzieningenniveau Werkgelegenheid Gemeenschapsleven Samenvatting Demografische processen Ontwikkeling aantal inwoners Vergrijzing Ontgroening Huishoudens met kinderen Ontwikkeling aandeel basiskinderen Samenvatting Reflectie en discussie Reflectie Discussie 36 Bijlage 1: Overzicht naar gemeente en basis 37 3

5 4

6 Voorwoord Voor u ligt de rapportage van het onderzoek naar de leefbaarheid en demografische processen in de kleine in Fryslân in relatie met de. In het onderzoek zijn de met een, de zonder en de, waar recent een gesloten is, met elkaar vergeleken op relevante kenmerken van de leefbaarheid en de bevolkingssamenstelling. Het vergelijkend perspectief biedt een goed beeld over het effect van de op de leefbaarheid in de kleine. Met het oog op de krimp, vergrijzing en ontgroening is het onderzoek niet alleen relevant voor bestuurders in het Friese onderwijs, maar ook voor bestuurders van de lokale overheden in Fryslân. Naast deze rapportage verschijnt tevens een fluchskrift, waarin de demografische processen in relatie met het onderwijs belicht worden. Het onderzoek is uitgevoerd door Partoer in opdracht van de provincie Fryslân. In het voorwoord wil ik graag de mensen bedanken, die meegewerkt hebben aan het onderzoek. In de eerste plaats wil ik hier Maaike Swart, provinciaal beleidsmedewerker Onderwijs en Marco Smulders, analist/adviseur van de afdeling beleids- en geoinformatie van de provincie Fryslân noemen. Maaike en Marco hebben meegedacht over de invalshoek van het onderzoek, databestanden beschikbaar gesteld en in de afrondingsfase als referent de resultaten beoordeeld. Een bijzonder woord van dank gaat uit naar de heer Albert Helder, directeur-bestuurder onderwijsgroep Fier en de heer Wietze Kooistra, wethouder Opsterland en voorzitter van de VFG commissie Onderwijs, Jeugd en Sport. Albert en Wietze hebben het rapport vanuit hun functie in het onderwijs en het lokale bestuur voorzien van commentaar en Partoer geadviseerd over de wijze van publiceren. Tot slot een woord van dank aan mijn collega s Wilma de Vries, Sjoerd IJdema, Jan Rodenhuis en Annet Jaspers, elk voor hun aandeel in het eindresultaat. Mede namens Maja Jokhan en Leon Crommentuijn, Bernie van Ruijven Partoer Juni

7 6

8 Samenvatting en conclusies Inleiding en vraagstelling In de discussie over de kleine scholen in plattelands wordt vaak de leefbaarheid betrokken. Verondersteld wordt dat de leefbaarheid afhangt van de aanwezigheid van een basis. Fryslân kent een zeer groot aantal kleine : in het peiljaar 2008 telde Fryslân 224 kleine met 500 inwoners of minder. In ruim één derde van deze (71 ) wordt basisonderwijs geboden 1. In het huidige tijdsgewricht staat een deel van deze kleine scholen onder druk. In een aantal Friese gemeenten zijn beleidsontwikkelingen om scholen in kleine op te heffen. De vraag is wat deze beleidsontwikkelingen betekenen voor de leefbaarheid in een klein dorp. Wat gebeurt er met de bevolkingssamenstelling in een dorp wanneer de sluit? Zijn de zonder bijvoorbeeld meer vergrijsd dan de met een? Partoer is door de Provincie gevraagd onderzoek te doen naar de mogelijke verschillen in de leefbaarheid en demografische processen tussen met en zonder een basis. De centrale onderzoeksvraag luidt als volgt: Zijn er verschillen in leefbaarheid en demografische processen tussen kleine met een basis en kleine zonder een basis? Om de vraag te kunnen beantwoorden zijn alle kleine (<500 inwoners) in Fryslân ingedeeld in drie groepen, te weten met een, zonder en waar in de periode de basis gesloten is (zie tabel 1). De groep met een recent gesloten is met een aantal van zes zeer gering. Het beeld van deze groep kan sterk gekleurd worden door kleine veranderingen. Daarom moeten de resultaten van de analyses met betrekking tot de groep met een recent gesloten met enig voorzichtigheid gelezen worden. Tabel 1: Typering kleine in Fryslân (2008) totaal met zonder met recent gesloten Aantal De drie groepen zijn vergeleken op vijf kenmerken van leefbaarheid en een vijftal demografische gegevens. In tabel 2 zijn de kenmerken van leefbaarheid en de demografische processen samengevat. 1 Ook hier gaat het om het peiljaar

9 Tabel 2: Kenmerken van leefbaarheid en demografische processen Leefbaarheid Bevolking - Aantal inwoners - Aandeel 65-plussers Woningen - Omvang woningvoorraad - Jaarlijkse ontwikkeling woningvoorraad - Gemiddelde woningbezetting Voorzieningenniveau - Aantal voorzieningen - Type voorzieningen - Aantal voorzieningen per 100 inwoners Werkgelegenheid - Aantal fulltime arbeidsplaatsen - Gemiddelde groei werkgelegenheid - Werkgelegenheid per 100 inwoners Gemeenschapsleven - Aantal verenigingen - Type verenigingen - Aantal verenigingen per 100 inwoners Demografische processen Ontwikkeling aantal inwoners ( ) Vergrijzing ( ) - Ontwikkeling aandeel 65 plussers - Ontwikkeling grijze druk Ontgroening - Ontwikkelingen aandeel jongeren - Ontwikkeling groene druk Ontwikkeling aandeel huishoudens met kinderen ( ) Ontwikkeling aandeel bassikinderen ( ) Leefbaarheid De met een en de zonder laten grote overeenkomsten zien als het gaat om de leefbaarheid. Op alle kenmerken, met uitzondering op het aantal inwoners en de woningvoorraad, komen de met een en de zonder met elkaar overeen. Het verschil in het aantal inwoners is fors. De met een tellen gemiddeld 339 inwoners, terwijl in de zonder de teller blijft steken op 143 inwoners. De met een zijn dus gemiddeld bijna twee keer groter dan de zonder. In samenhang met het hoger aantal inwoners is de woningvoorraad in de met een iets groter en is de jaarlijkse woningtoename in vergelijking met de zonder ook iets groter. In de grotere vinden we, naast een, vaker een huisarts, een dorpshuis en sportverenigingen. Deze verschillen kunnen echter volledig toegeschreven worden aan het groter aantal inwoners in de met een. Voor voorzieningen en het verenigingsleven is namelijk draagvlak nodig. Het verschil van gemiddeld 200 inwoners weegt op een schaal van de dorpsgrootte tot 500 inwoners zwaar. Omgerekend naar 100 inwoners is de werkgelegenheid en het gemeenschapsleven in de met een gelijk aan de werkgelegenheid en het gemeenschapsleven in de zonder. Per 100 inwoners is het voorzieningenniveau in de zonder zelfs gunstiger ten opzichte van de met een. De leefbaarheid in de derde groep, de met een recent gesloten, komt nagenoeg overeen met de leefbaarheid in de met een en de zonder. Alleen het aandeel 65-plussers is in de met een recent gesloten iets hoger in vergelijking met de met een. In samenhang met het hoger aandeel 65-plussers is de gemiddelde woningbezetting in de met een recent gesloten basis iets lager in vergelijking met de met een. Maar het voorzieningenniveau, de werkgelegenheid en het 8

10 verenigingsleven zijn in de met een recent gesloten gelijk aan dat in de met een en de zonder. Samengevat zijn er tussen de drie typen geen verschillen in de leefbaarheid, zoals dat in dit onderzoek in kaart gebracht is. Demografische processen De demografische processen in de met een zijn nagenoeg gelijk aan de demografische processen in de zonder. Dat wil zeggen dat de ontwikkeling van het inwonersaantal, het aandeel 65-plussers, de grijze druk 2, het aandeel jongeren, de groene druk 3, het aandeel huishoudens met kinderen en het aandeel basisleerlingen in de met een en de zonder met elkaar overeenkomen. De bevolkingssamenstelling in de met een recent gesloten wijkt wel op een aantal punten af. Kort gezegd, zijn de met een recent gesloten in vergelijking met de met een en de zonder iets meer vergrijsd en meer ontgroend. Belangrijk punt hierbij is dat de vergrijzing en ontgroening in de met een recent gesloten al ingezet zijn voor de sluiting van de. De sluiting van de heeft geen invloed gehad op deze demografische ontwikkelingen. Samengevat zijn de overeenkomsten in de demografische processen in de met een, de zonder en de met een recent gesloten zo treffend dat wij een relatie tussen de en de bevolkingssamenstelling in de kunnen uitsluiten. Conclusies In dit onderzoek zijn de op vijf kenmerken van leefbaarheid en een vijftal demografische processen met elkaar vergeleken. Daaruit blijken er tussen de veel meer overeenkomsten te zijn dan verschillen. Zo is de werkgelegenheid en het gemeenschapsleven in de zonder gelijk aan hetgeen wij in de met een zien. Omgerekend per 100 inwoners is het voorzieningenniveau in de zonder zelfs gunstiger in vergelijking met het voorzieningenniveau in de met een. Het gunstiger voorzieningenniveau in de zonder heeft te maken met de aanwezigheid van een halte van Openbaar Vervoer en een dorpshuis. Samengevat kunnen we stellen dat de - dan wel de afwezigheid van een geen invloed heeft op belangrijke kenmerken van de leefbaarheid als het voorzieningenniveau, de werkgelegenheid en het verenigingsleven. De overeenkomsten in de demografische processen laten bovendien zien dat een dorp zonder ook qua bevolkingssamenstelling niet anders is dan een dorp met een. In de basis kan een dorp zonder net zo levendig zijn als een dorp met. 2 3 De grijze druk is het percentage 65-plussers ten opzichte van het aantal 20 t/m 64 jarigen. De groene druk is het percentage jongeren (< 20 jaar) ten opzichte van het aantal 20 t/m 64 jarigen. 9

11 Het leefbaarheidsprofiel en de bevolkingssamenstelling van de waar in de periode een gesloten is, wijken iets af van de met een en de zonder. Kort gezegd, zijn de met een recent gesloten in vergelijking met de met een en de zonder iets meer vergrijsd en meer ontgroend. Belangrijk punt hierbij is dat de vergrijzing en de ontgroening in de met een recent gesloten al ingezet zijn voor de sluiting van de. De sluiting van de heeft op deze ontwikkelingen geen invloed gehad. Als slotconclusie kunnen we stellen dat de, dan wel de sluiting van de, geen invloed heeft op de demografische processen in een dorp. Andersom wel. Dat wil zeggen dat demografische processen als krimp, vergrijzing en ontgroening kunnen leiden tot de sluiting van een. Maar ook als dat gebeurt, kan een dorp net zo leefbaar zijn en blijven als in de tijd dat er wel een gevestigd was. 10

12 1. Inleiding Fryslân krijgt de komende decennia te maken met een aantal demografische veranderingen. Een van de veranderingen is de afname in de groei van het aantal inwoners. In een aantal Friese gemeenten zal de groei zelfs omslaan in krimp 4. Naast het dalend aantal inwoners is er ook sprake van een verandering in de leeftijdsopbouw. Zo zal het aantal ouderen flink toenemen. Momenteel is 16,1 procent van de inwoners in Fryslân 65 jaar of ouder 5. Tot 2030 zal het aandeel 65-plusssers in Fryslân bijna verdubbelen tot 25,7 procent. Tegenover de toename van de ouderen staat een dalend aantal kinderen. Anders dan bij de vergrijzing speelt het proces van ontgroening voor het jaar Dat wil zeggen dat tot 2020 de omvang van de basisgeneratie 6 flink zal dalen. Na 2020 zal de basisgeneratie over de gehele provincie vrij constant blijven. 1.1 Aanleiding De genoemde demografische ontwikkelingen leggen een druk op het voorzieningenniveau. Dat geldt in het bijzonder voor het voorzieningenniveau in de kleine. De eerste tekenen doen zich voor in het basisonderwijs. Op de teldatum 1 oktober 2011 was het leerlingenaantal van bijna 18 procent van de Friese basisscholen onder de lokale opheffingsnorm 7. De druk op het voortbestaan van de kleine scholen wordt vergroot doordat de kleine scholen vaker de kwaliteitsnormen niet kunnen waarmaken. Landelijk gezien was in het jaar één op de zes kleine scholen zwak of zeer zwak 8. Daarnaast zijn er bedrijfseconomische factoren, die de druk op het voortbestaan van de kleine scholen vergroten. Als gevolg van de krimp, vergrijzing en ontgroening zullen meerdere in Fryslân geconfronteerd worden met een sluiting of een dreigende sluiting van de basis. De sluiting van de basis wordt vaak gezien als een aanslag op de leefbaarheid van het dorp. Een dorp met basis wordt namelijk als woonplaats aantrekkelijker geacht voor gezinnen met jonge kinderen. Bovendien wordt een vaak gezien als centrale ontmoetingsplaats voor kinderen, ouders en grootouders. De vraag is of de basis daadwerkelijk een bijdrage levert aan de leefbaarheid van een dorp. Zijn met een als woonplaats voor jonge gezinnen aantrekkelijker dan zonder basis? Zijn er trends die wijzen op een sterkere vergrijzing in de zonder? Hoe is de samenstelling van de bevolking over de jaren heen in een dorp met een in vergelijking met een dorp zonder? Dit onderzoek zal trachten een antwoord te geven op deze vragen. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Het onderzoek 'Leefbare zonder basis' is bedoeld om zicht te krijgen op de leefbaarheid en demografische processen in kleine met een en kleine zonder Fan mear nei better. Beleidsopgave Demografische ontwikkelingen Fryslân. (Koöperaasje Fryslân, 2010) Friese streken in beeld. SWOT analyse als basis voor de streekagenda s (Partoer, 2012) Tot de basisgeneratie worden alle 4 t/m 11-jarigen plus 30% van de 12-jarigen gerekend. Focus op de leefbaarheid van het Friese platteland (Focus, 2008) De Staat van het Onderwijs. Onderwijsverslag 2009/2010 (Inspectie van het Onderwijs, 2011). 11

13 De centrale vraag van het onderzoek luidt: Zijn er verschillen in leefbaarheid en demografische processen tussen kleine met een basis en kleine zonder een basis? Het antwoord op de onderzoeksvraag is bedoeld als (sturings)informatie voor het beleid met betrekking tot de leefbaarheid van en de spreiding en toegankelijkheid van het basisonderwijs in Fryslân. 1.3 Onderzoeksopzet Fryslân telt als gevolg van een uniek cultuurhistorisch nederzettingenpatroon een groot aantal kleine (zie tabel 1.1). Volgens het Plattelânsrapport (Provincie Fryslân, 2010) heeft meer dan de helft (54%) van het totaal aantal minder dan 500 inwoners. Het onderzoek richt zich op de leefbaarheid van deze kleine in Fryslân. Tabel 1.1: Dorpen in Fryslân naar inwonersaantal (2008) Dorpen aantal aandeel < 500 inwoners % inwoners % inwoners 52 12% inwoners 19 5% > inwoners 4 1% Totaal % Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer Een groot deel van de kleine 9 met minder dan 500 inwoners (147) heeft geen basis meer of heeft deze nooit gehad (zie tabel 1.2). In 71 kleine wordt daarentegen nog wel basisonderwijs geboden. In twee kleine zijn zelfs nog twee basisscholen. Zes hebben in de afgelopen acht jaar (periode ) de sluiting van de laatste basis in het dorp meegemaakt 10. Tabel 1.2: Typering kleine in Fryslân (2008) totaal met zonder met een recent gesloten Aantal Bron: Provincie Fryslân - bewerkingen Partoer In deze uitwerking wordt zoveel mogelijk deze uitsplitsing gehanteerd. Dat wil zeggen dat verschillende typen ( met een, zonder en waar de recent gesloten is) geanalyseerd worden op een aantal kenmerken met betrekking tot de leefbaarheid en demografische ontwikkelingen. De groep, waar recent de basis gesloten is, is qua omvang zeer gering (n=6), waardoor de afwijkingen ten opzichte van de groep met een en zonder, met enige voorzichtigheid gelezen moeten worden De namen van de en de indeling naar met, zonder en een recent gesloten is te vinden in bijlage 1. In de periode zijn in Fryslân meer basisscholen gesloten, maar dat betrof dan basisscholen in met meer dan 500 inwoners. Deze vallen buiten de scoop van het onderzoek. 12

14 1.4 Leefbaarheid en demografische processen In de literatuur worden uiteenlopende definities van leefbaarheid gehanteerd. Voor dit onderzoek sluiten wij aan bij de definitie, zoals die in het monitoringskader van de Agenda Leefbaar Platteland (It Waarglês foar Fryslân), is geformuleerd. Daarin wordt gesteld dat een dorp leefbaar is, wanneer er sprake is van: een gevarieerde bevolking, voldoende geschikte woningen, een bereikbaar voorzieningenniveau, voldoende bereikbare werkgelegenheid, een rijk gemeenschapsleven, grote organisatiekracht en voldoende aandacht van organisaties. In het kader van de monitor plattelandsbeleid heeft de Provincie in 2008 een nulmeting 11 verricht. Daartoe heeft de Provincie data verzameld over de eerder genoemde kenmerken. Voor de nulmeting is de dataverzameling nog beperkt tot een aantal kenmerken. Zo ontbreken de gegevens over de organisatiekracht en aandacht voor organisaties. Later in de tijd zal de dataset ook op deze kenmerken aangevuld worden. De Provincie Fryslân heeft het databestand van de nulmeting voor het onderzoek naar de verschillen in de leefbaarheid in de kleine beschikbaar gesteld. In het onderzoek worden de drie groepen ( met, zonder basis en waar recent de basis gesloten is) op de eerste vijf kenmerken van een leefbaar dorp met elkaar vergeleken. Met het oog op het toekennen van betekenis aan de verschillen worden de analyseresultaten getoetst 12 met behulp van de variantieanalyse (One-way ANOVA) 13. Het significantieniveau is op vijf procent gesteld. Om zicht te krijgen op de demografische processen worden een vijftal bevolkingsontwikkelingen geanalyseerd. Het gaat hierbij om: Ontwikkeling aantal inwoners ( ) Vergrijzing o Ontwikkeling aandeel 65-plussers ( ) o Ontwikkeling grijze druk ( ) Ontgroening o Ontwikkeling aandeel jongeren ( ) o Ontwikkeling groene druk ( ) Ontwikkeling aandeel huishoudens met kinderen ( ) Ontwikkeling aandeel basiskinderen ( ) Deze gegevens zijn deels afkomstig van CBS-statistieken en deels van de Provincie. De drie groepen worden op de genoemde demografische gegevens met elkaar vergeleken. Anders dan bij de kenmerken van leefbaarheid worden de analyseresultaten niet getoetst, maar tegen een normenkader gehouden. Verschillen van 4,9 procent of minder worden als normaal beschouwd. Een verschil van 5 procent of meer wijst op een Plattelânsrapport (Provincie Fryslân, 2010) Strikt genomen is het niet noodzakelijk om te toetsen, omdat er in dit onderzoek gewerkt wordt met populatiegegevens. De toetsing wordt daarom beperkt tot de grotere meeteenheden. In het geval van het voorzieningenniveau, de werkgelegenheid en het verenigingsleven gaat het om de berekeningen per 100 inwoners. Met behulp van variantie-analyse wordt getoetst of het gemiddelde van een interval- of ratiovariabele in verschillende groepen aan elkaar gelijk zijn. De groepen worden onderscheiden op basis van een onafhankelijke nominale of ordinale variabele. In dit onderzoek onderscheiden wij drie groepen, te weten met een basis, zonder basis en waar een basis recent gesloten is. 13

15 afwijkende ontwikkeling van de bevolkingssamenstelling binnen een groep ten opzichte van de andere groepen. 1.5 Leeswijzer In de inleiding zijn we al in het kort ingegaan op de kleine in Fryslân. In het volgende hoofdstuk maken we het beeld compleet. Naast de spreiding van de kleine over de provincie gaan we dieper in op de bevolkingsontwikkeling en de spreiding van met een, zonder een en waar recent de gesloten is. Aansluitend volgen twee hoofdstukken met de analyseresultaten. In hoofdstuk 3 gaat het om de resultaten van de analyses van de kenmerken van leefbaarheid. In het vierde hoofdstuk worden de demografische gegevens en ontwikkelingen gepresenteerd. Het rapport wordt afgesloten met een reflectie en discussie. Bij de reflectie plaatsen wij kritische kanttekeningen bij het onderzoek, waaronder de onderzoeksmethode en het datamateriaal. De rapportage bevat een samenvatting, speciaal bedoeld voor de lezer die omwille van de tijd zich moet beperken tot de belangrijkste resultaten van het onderzoek. De samenvatting is daarom ook vooraan in het rapport geplaatst. 14

16 2. Fryslân en de kleine Het onderzoek richt zich op de leefbaarheid in de kleine in Fryslân. Voorafgaand aan de analyses geven wij in het kort een beeld over kleine in Fryslân. Na de cijfers over de spreiding van de kleine gaan we dieper in op bevolkingsontwikkeling. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een korte impressie over het onderwijs in de kleine. 2.1 Kleine in Fryslân Zoals gezegd, telt Fryslân veel kleine. In deze kleine woont een klein deel van de Friese inwoners, namelijk zeven procent (zie tabel 2.1). Tabel 2.1: Dorpen en inwoners van Fryslân (2008) Dorpen Inwoners aantal aandeel aantal 14 aandeel < 500 inwoners % % inwoners % % inwoners 52 12% % inwoners 19 5% % > inwoners 4 1% % Totaal % % Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer Figuur 2.1: Spreiding kleine (minder dan 500 inwoners) in Fryslân (2011) 14 De inwonersaantallen zijn afgerond op honderdtal. 15

17 Qua spreiding liggen de kleine vooral in het zuiden, westen en noorden van de Provincie (zie figuur 2.1). De gemeente Littenseradiel kent het hoogste percentage kleine, namelijk 83 procent. Na Harlingen heeft de gemeente Achtkarspelen het laagste percentage kleine, namelijk acht procent. 2.2 Bevolkingsontwikkeling kleine De kleine kennen een afwijkend beeld als het gaat om de bevolkingsontwikkeling. Dat wil zeggen dat over de periode de met meer dan 500 inwoners een toename in het inwonersaantal laten zien, terwijl de kleinste (<500 inwoners), waar dit onderzoek zich op richt, een geringe bevolkingsafname kent (zie tabel 2.2). Tabel 2.2: Bevolkingsontwikkeling van naar aantal inwoners Inwoners Gemiddelde jaarlijkse verandering < 500 inwoners ,10% inwoners ,26% inwoners ,28% inwoners ,44% > inwoners ,55% Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer De belangrijkste verklaring voor deze verschillen is dat er in grotere doorgaans meer nieuwe woningen gebouwd zijn. 2.3 Kleine en onderwijs Niet alle kleine hebben een basis. In het peiljaar 2008 werd in 71 van de 224 kleine met minder dan 500 inwoners, basisonderwijs geboden. In figuur 2.2 is de spreiding van de met, zonder en met een recent gesloten basis weergegeven. Op gemeenteniveau zijn lichte verschillen in het aantal met en zonder. Littenseradiel en (voormalig) Wûnseradiel tellen veel kleine van 500 inwoners of minder (respectievelijk 24 en 21). In veel van die kleine wordt ook basisonderwijs gegeven (in respectievelijk 50% en 33%). Skarsterlân telt ook redelijk veel kleine (21), waarvan krap aan 20 procent een basis heeft. Deze verschillen zeggen overigens niets van de toegankelijkheid van het basisonderwijs in Fryslân. Het is namelijk goed denkbaar dat in de directe nabijheid van een klein dorp een wat groter dorp is met meer dan 500 inwoners waar onderwijs geboden wordt. 16

18 Figuur 2.2: Spreiding kleine (<500 inwoners) met een, zonder en met een recent gesloten basis Figuur 2.3: Dorpen met een, zonder een en met een recent gesloten basis naar grootte (1998) (Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer) Wanneer wij de kleine (<500 inwoners) indelen naar verschillende categorieën in het inwonersaantal blijkt er een samenhang te zijn tussen de omvang van het dorp en de aanwezigheid van een. De zonder zijn de kleinste (minder dan 100 inwoners), terwijl de met een basis overwegend de wat grotere zijn (150 inwoners of meer). 17

19 2.4 Samenvatting Meer dan de helft (54%) van alle in Fryslân telt minder dan 500 inwoners. De bevolkingsontwikkeling van de kleine wijkt af van de bevolkingsontwikkeling van de grotere. Dat wil zeggen dat de kleinste met minder dan 500 inwoners in de periode een lichte afname in het inwonersaantal laten zien, terwijl in alle andere grootteklassen van het inwonersaantal toeneemt. De belangrijkste verklaring voor deze verschillen is dat er in grotere doorgaans meer nieuwe woningen gebouwd zijn. Niet in alle kleine in Fryslân wordt basisonderwijs geboden. In het peiljaar 2008 heeft 32 procent van de kleine (<500 inwoners) een basis. Analyses wijzen op een samenhang tussen de omvang van het dorp en de aanwezigheid van een. Dat wil zeggen dat van de kleine vooral in de grootste (meer dan 150 inwoners) een basis te vinden is. 18

20 3. Leefbaarheid in de kleine in Fryslân In dit hoofdstuk geven wij de resultaten van de vergelijkingen tussen de drie typen op vijf kenmerken van de leefbaarheid, die in het kader van de monitor plattelandsbeleid door de Provincie verzameld zijn. Het gaat hierbij om gegevens over de bevolking, de woningen, het voorzieningenniveau, de werkgelegenheid en het gemeenschapsleven. 3.1 Bevolking Het eerste kenmerk van de leefbaarheid, de bevolking, wordt in beeld gebracht aan de hand van de bevolkingsomvang aandeel 65-plussers Bevolkingsomvang In tabel 3.1 is de gemiddelde bevolkingsomvang van de drie groepen gegeven. Daarin kunnen we zien dat de met een basis met gemiddeld genomen 339 inwoners het grootst zijn. Dorpen zonder basis zijn met gemiddeld genomen 143 inwoners het kleinst. Statistisch gezien is er een verschil in bevolkingsomvang tussen met en zonder basis. Dorpen met een recent gesloten basis lijken qua bevolkingsomvang op met een en laten ook geen (statistisch) verschil in omvang zien. Tabel 3.1: Bevolkingsomvang van kleine met, zonder en een recent gesloten basis (2008) totaal kleine met zonder met recent gesloten Totaal aantal inwoners Gemiddeld per dorp Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer Aandeel 65-plussers Het aandeel inwoners van 65 jaar of ouder neemt toe en zal de komende jaren ook blijven toenemen. Deze vergrijzing van de Friese bevolking is niet uniek en zal overal in Nederland plaatsvinden. Tabel 3.2: Aantal en aandeel 65-plussers voor kleine naar basis (2008) totaal kleine met zonder met recent gesloten Aantal Aandeel inwoners ,2% 11,4% 12,8% 15,4% Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer Over alle kleine genomen is iets meer dan 12 procent van het aantal inwoners 65 jaar of ouder (zie tabel 3.2). Vergeleken met het provinciale gemiddelde (16,1%) is het aandeel 65-plussers in de kleine lager. De groep kleine is dus naar verhouding minder vergrijsd dan het gemiddelde voor alle en steden in Fryslân. 19

21 In de waar recent de basis gesloten is, is het aandeel 65-plussers met 15,4 procent significant hoger dan de met een en de zonder. Hierbij willen wij wel opmerken dat het bij de groep met een recent gesloten om een klein aantal gaat (n=6). 3.2 Woningen Bij het tweede kenmerk, woningen, gaat het om de kenmerken: de omvang van de woningvoorraad (2007) de jaarlijkse ontwikkeling in de woningvoorraad ( ) de gemiddelde woningbezetting (2007). Bij de gemiddelde woningbezetting wordt het aantal inwoners gedeeld door het aantal woningen. Als uitkomst geeft dit het gemiddeld aantal personen per woning. Door de gemiddelde woningbezetting als indicator te nemen, worden verschillen, veroorzaakt door de verschillen in de bevolkingsomvang, constant gehouden. Omvang woningvoorraad Dorpen met basis hebben gemiddeld genomen meer woningen (132) dan de zonder (56) (zie tabel 3.3). De meeste woningen vinden wij echter in waar recent de gesloten is (144), maar door het geringe aantal en de grote spreiding rondom het gemiddelde binnen deze groep, zijn de verschillen niet significant. Tabel 3.3: Aantal woningen (2007), jaarlijkse ontwikkeling woningvoorraad ( ) en woningbezetting (2007) voor kleine naar basis totaal kleine met zonder met recent gesloten Gemiddeld aantal woningen per dorp * Jaarlijkse ontwikkeling woningvoorraad 0,3 0,4* 0,2 0,2 Gemiddelde woningbezetting 2,5 2,6 2,6 2,0* Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer * significantie = 0,05 Jaarlijkse ontwikkeling woningvoorraad Qua verandering in de woningvoorraad zijn er binnen de groepen slechts minimale verschillen. In de met een is het aantal woningen in de periode gemiddeld (afgerond) met 0,4 procent toegenomen, tegenover 0,2 procent voor zonder een basis. Dorpen met een groeien in vergelijking met zonder dus iets meer. Binnen de drie groepen zijn de verschillen in de jaarlijkse ontwikkeling van de woningvoorraad overigens groter dan tussen de groepen. 20

22 Gemiddelde woningbezetting De onderste rij van tabel 3.3 geeft de gemiddelde woningbezetting weer. Hoe hoger de waarde, hoe meer personen er gemiddeld genomen in een woning wonen. Een gemiddelde woningbezetting groter dan 2 duidt meestal op gezinnen met kinderen. De gemiddelde woningbezetting in de met een (2,6) en de zonder (2,6) is gelijk aan elkaar. In met een recent gesloten basis, is de gemiddelde woningbezetting duidelijk lager (2,0). Het negatieve verschil ten opzichte de gemiddelde woningbezetting in de zonder is statistisch significant. De lagere woningbezetting in de met een recent gesloten basis heeft te maken met het feit dat er in deze meer 65-plussers wonen. 3.3 Voorzieningenniveau Bij het derde kenmerk, het voorzieningenniveau, is gekeken naar het aantal en type voorzieningen het aantal voorzieningen per 100 inwoners Aantal en type voorzieningen De Plattelandsmonitor onderscheidt een zevental voorzieningen te weten: (a) supermarkt, (b) basis, (c) huisarts, (d) dorpshuis, (e) halte voor openbaar vervoer (f) bank en/of postagentschap en (g) woonzorgvoorziening voor ouderen. Een dorp met hooguit twee voorzieningen wordt gerekend tot beperkte, een dorp met drie à vijf basisvoorzieningen tot niet-complete en met zes of meer basisvoorzieningen worden complete genoemd. Tabel 3.4: Aantal voorzieningen, type voorzieningen, gemiddeld aantal voorzieningen en gemiddeld aantal voorzieningen per 100 inwoners voor kleine naar basis (2008) totaal kleine met zonder met recent gesloten Aantal voorzieningen (absolute aantallen) Type voorzieningen naar dorp - supermarkt (7 ) 3% 4% 3% 0% - huisarts (8 ) 4% 8% 1% 0% - dorpshuis (101 ) 45% 79% 29% 50% - halte OV (198 ) 88% 86% 90% 67% - bank en/of post (7 ) 3% 4% 3% 0% Gemiddeld aantal voorzieningen 1,4 1,8 1,3 1,2 Aantal voorzieningen per 100 inwoners 0,7 0,5 0,9* 0,4 Bron: Provincie Fryslân bewerkingen Partoer * significantie = 0,05 In het peiljaar 2008 hebben alle kleine 321 voorzieningen (zie tabel 3.4) 15. Geen van de in de onderzoeksgroep heeft een woon-zorg-voorziening. In een klein aantal kleine is een supermarkt (7 ), een huisarts (8 ) en een bank en/of postagentschap (7 ) gevestigd. Een dorpshuis en een (of meer) halte(s) voor openbaar vervoer komen daarentegen wel vaak voor. Dat geldt zeker voor een halte voor openbaar vervoer. 15 Bij de analyses zijn zowel de basis als de woonzorgvoorziening buiten beschouwing gelaten. 21