MANIFEST2040. juli-versie

Transcriptie

1 MANIFEST2040 juli-versie

2

3 TITEL Tekst inzet... <PM> WIJ MAKEN RUIMTE

4 COLOFON Redactie Hans Leeflang Peter Paul Witsen Ries van der Wouden Alan Hoekstra Marloes Bijlsma 9 JULI 2015

5 INHOUDSOPGAVE WIJ MAKEN RUIMTE

6 S GRAVENHAGE ROTTERDAM ROOSENDAAL DEN HELDER BREDA AMSTERDAM UTRECHT TILBURG LELYSTAD AMERSFOORT S HERTOGENBOSCH OSS EINDHOVEN HARDERWIJK UDEN HELMOND WEERT MAASTRICHT LEEUWARDEN NIJMEGEN DEURNE CUIJK APELDOORN ARNHEM ZWOLLE ROERMOND DEVENTER VENLO ZUTPHEN DOETINCHEM OMMEN GRONINGEN ASSEN ALMELO WINTERSWIJK OLDENZAAL HENGELO ENSCHEDE MANIFEST2040 Vijf ontwikkelingsprincipes Maatschappelijke energie benutten Verbindingen leggen Omgevingskwaliteit beheren en creëren Routines tarten Lerend ontwikkelen OPGAVE #01 Transformeer de energievoorziening OPGAVE #02 Versterk stedelijke netwerken OPGAVE #03 Zorg voor een gezonde leefomgeving OPGAVE #04 Versnel en innoveer de wateraanpak OPGAVE #05 Integreer technologie en ruimte OPGAVE #06 Hergebruik vrijgekomen ruimtes NL als Living Lab

7 INTRO WIE MAAKT NEDERLAND? Wat heeft prioriteit voor Nederland in 2040? Zes opgaven. 1. Transformeer de energievoorziening 2. Versterk stedelijke netwerken 3. Zorg voor een gezonde leefomgeving ENERGIE 4. Versnel en innoveer de wateraanpak 5. Integreer technologie en ruimte 6. Hergebruik vrijgekomen ruimtes Hoe willen we werken aan Nederland in 2040? Vijf ontwikkelingsprincipes. STAD 1. Maatschappelijke energie benutten 2. Verbindingen leggen 3. Omgevingskwaliteiten beheren en creëren 4. Routines tarten AGRARISCH 5. Lerend ontwikkelen Wie werken nu al aan Nederland in 2040? Mogelijke acties en actiehouders. 1. Wadden en Afsluitdijk 2. Het aardbevingsgebied in Groningen 2. De cleantechregio Apeldoorn-Deventer-Zutphen 3. IBA Parkstad Limburg WATER technologie 4. Smart city Brabantstad 5. Rijnmond en Stadshavens 6. Utrecht Centrum West: healthy urban living 7. Metropoolregio Amsterdam met de Westas 8. Floriade 2022, Almere 9. Lerend netwerk rond de kwaliteit van de openbare ruimte 10. Netwerk van slimme en circulaire steden en regio s ERFGOED 11. Netwerk van groene en gezonde steden en regio s 12. Netwerk van klimaatactieve steden en regio s 13. De overheid en de nieuwe omgevingsvisie 14. Professionals en de ontwikkeling van het vak 15. De media en het grote publiek als gebruikers van de ruimte WIJ MAKEN RUIMTE

8

9 TITEL Tekst inzet... <PM> WIJ MAKEN RUIMTE

10 INTRO 2015, JAAR VAN DE RUIMTE Waarom een Jaar van de Ruimte Nederland blijft veranderen. Stad en land veranderen mee. Dat doen we zelf. Dus kunnen we er zelf voor zorgen dat Nederland er in 2040 nog beter voorstaat dan nu. Dat vraagt om politieke keuzes, want in steden en landschappen gaan veel publieke waarden schuil. Maar het vraagt ook om samenwerking en vertrouwen in elkaar. Want verandering maken we zelf, maar wel met z n allen, ieder vanuit de eigen ambitie en verantwoordelijkheid. Het Jaar van de Ruimte is bedoeld om het maatschappelijke, politieke en professionele debat over de ruimtelijke toekomst van Nederland te stimuleren. Met als uitkomst een nieuw handelingsperspectief, voor overheid en marktpartijen, voor particulieren en maatschappelijke organisaties. Publicatie MAAK RUIMTE met oa het Openingsbod Een levend manifest in december 2015: van wie voor wie Het Jaar van de Ruimte is een initiatief van een bont gezelschap aan personen en organisaties die zich betrokken voelen bij de ruimtelijke toekomst van Nederland (zie www. wiemaaktnederland.nl). Wij willen de resultaten van een jaar lang dialoog laten neerslaan in een levend Manifest Levend, omdat we de urgente opgaven, ruimtelijke kansen en vernieuwende praktijken die we gedurende het jaar boven water halen, koppelen aan concrete acties en actiehouders. Aan het eind van het jaar hopen we vijftien actiehouders gevonden te hebben die nu werken aan het Nederland van Het Manifest 2040 wordt van alle kanten gevoed. Overal in het land staan evenementen en activiteiten in het teken van het Jaar van de Ruimte. Van een prijsvraag voor scholieren tot een internationaal congres en van een debatreeks tot de Dag van de Bouw en de Dag van de Architectuur. Op loopt de onlinediscussie. En het Jaar van de Ruimte is zelf on tour : met een start- en een slotbijeenkomst en daar tussenin vier regiobijeenkomsten. Dankzij de brede betrokkenheid die is ontstaan, denken we een Manifest 2040 te kunnen maken waaraan veel mensen en organisaties (publiek en privaat) zich willen verbinden. Een levend manifest gedragen door zoveel mogelijk mensen die zich bij de ruimtelijke ontwikkeling betrokken voelen, en waarmee zij zichzelf en elkaar aanspreken. Online community s voor het dialoog Werken aan het manifest Het Manifest 2040 leeft nu al. Op de startbijeenkomst van het Jaar van de Ruimte (15 januari in Amsterdam) presenteerden we een openingsbod : een eerste schets van wat het manifest zou kunnen worden. Dat was gemaakt mede aan de hand van twaalf opgaven die we omschreven in de publicatie Maak Ruimte. Dat openingsbod slijpen we gedurende het jaar voortdurend bij tot een volwaardig manifest. We doen dat in het ritme van de regionale bijeenkomsten van Jaar van de Ruimte on Tour: elke bijeenkomst wordt gevolgd door een nieuwe, bijgewerkte versie van het Manifest-in-wording. Natuurlijk spelen de resultaten van die bijeenkomst een grote rol in het bijwerken van dat Manifest-in-wording. Jaar van de Ruimte on Tour begon op 8 april in Loppersum (lees hier het verslag). De vorige editie was op 25 juni in Arnhem (lees hier het verslag), de volgende op 17 september in Helmond. Enkele bladzijden uit het Openingsbod

11 INTRO OPGAVE ONTWIKKELPRINCIPES ACTIES Een levend manifest Het hart van het Manifest 2040 zal bestaan uit opgaven, ontwikkelingsprincipes en acties met actiehouders. De opgaven komen hoe dan ook op onze samenleving af. Ze hebben hun invloed op het ruimtegebruik en in de ruimtelijke ontwikkeling zit een deel van de oplossing. Dit Manifest-in-Wording bevat er zes: onvermijdelijke opgaven die zich met prioriteit aandienen, die laten zien wat er moet gebeuren en waarom. De opgaven stellen eisen aan de fysieke omgeving, en andersom kunnen ingrepen in de fysieke omgeving richting geven aan de oplossing of deze versnellen. Maar de omgeving is van ons allemaal, dus ingrepen erin vragen om gezamenlijkheid en zorgvuldigheid. De ontwikkelingsprincipes geven aan hoe we aan 2040 willen werken en met wie. Ze passen bij een samenleving die initiatief toont en voortdurend, met een enorme snelheid, vernieuwing in zich opneemt. Deze juliversie van het Manifest-in-Wording noemt er vijf. De acties en actiehouders zijn organisaties die beschikken over doorzettings- en organisatiekracht. Zij laten zien hoe ze nu al werken en na 2015 verder zullen werken aan Nederland in Gezamenlijk vormen zij de kern van het levend laboratorium dat Nederland is. Zij zullen op 15 december 2015, bij de slotbijeenkomst van het Jaar, op het podium staan. Deze juliversie van het Manifest-in-Wording draagt een aantal actiehouders voor. De komende maanden werken we aan een definitieve selectie. WIJ MAKEN RUIMTE

12 INTRO Jaar van de Ruimte in Pakhuis de Zwijger RUIMTE ON TOUR # Loppersum Opening luchtbrug Rotterdam # Arnhem

13 INTRO NEDERLAND IN 2040 VRAAGT NU OM POLITIEKE KEUZES We leven in een zelfbewuste, actieve samenleving. Mensen nemen initiatief, zoeken elkaar op, bouwen samen aan iets moois. Het Jaar van de Ruimte on Tour in Arnhem liet legio initiatieven zien: zonnepanelen op vrijgekomen boerenerven, een hightech-campus op een voormalig bedrijventerrein, proeven met hennepteelt voor industrieel gebruik. De drijvende krachten achter deze initiatieven hebben de politiek lang niet altijd nodig. Wel hulp van de overheid om door procedures en vergunningaanvragen heen te komen, of om regels te doorbreken die ooit met een ander doel zijn vastgesteld. Toch is dat niet het hele verhaal. Kansen zijn niet gelijk verdeeld over het land. Dat kan niet anders: het maakt verschil of er een luchthaven in de buurt ligt, hoe vruchtbaar de bodem is, waar glasvezelkabels zijn aangelegd, of je dichtbij of ver weg van de landsgrens woont. De omgeving bepaalt voor een niet onbelangrijk deel welke kansen mensen zien en welke acties zij ondernemen. De overheid beïnvloedt de omgeving, door te investeren, te stimuleren en te reguleren. Zelfs als de politiek besluit om zich ergens niet mee te bemoeien, is dat een politieke keuze. In iedere ruimtelijke opgave, bij iedere ruimtelijke beslissing spelen (al dan niet op de achtergrond) politieke factoren een rol. Al te vaak blijven die verborgen. De politiek kan ervoor kiezen om ontwikkelingskansen in een omgeving doelbewust te vergroten, via een actief omgevingsbeleid. Dat staat tegenover het al dan niet accommoderen van een ruimtevraag die zich min of meer toevallig aandient. Zo kan de Rijksoverheid twee kanten op met de vele rijkskantoren, gevangenissen en ander vastgoedbezit dat de afgelopen jaren is vrijgekomen. Ze kan kansen benutten door het op de markt te brengen en een zo hoog mogelijke opbrengst te incasseren. Ze kan ook kansen vergroten door er een bestemming aan te geven waar de omgeving behoefte aan heeft. Wegen kunnen worden verbreed om alleen files op te lossen, maar ook om in één moeite door nieuwe ontwikkelingskansen voor een stad of regio te scheppen. Dat is een fundamentele politieke keuze, steeds weer en op alle schaalniveaus: kansen benutten of vergroten; instrumenteel werken op basis van tastbaar resultaat en financiële berekeningen, of visionair werken op basis van een gedeeld toekomstperspectief, ook als dat zich pas op langere termijn kan bewijzen. Als de overheid ervoor kiest om kansen te vergroten, is de logische vervolgvraag: voor wie? Krijgen koplopers meer ruimte, in de verwachting dat zij andere groepen op sleeptouw kunnen nemen? Of moet de overheid vooral zorgen voor kwetsbare groepen, en de kansen creëren die zij niet zelfstandig kunnen bereiken? Ook dat is een fundamentele politieke keuze: solidariteit of eigen verantwoordelijkheid. Amsterdam-Noord heeft nog nooit zoveel banen gehad als nu, maar ook nog nooit zo n hoge werkloosheid. De economische groei komt niet terecht bij de lokale bevolking. Moet de politiek solidariteit tonen en bijvoorbeeld scholingsprogramma s of laagdrempelige bedrijfsruimte aanbieden? Of is het gepaster om Amsterdam flink te laten doorgroeien en is het de eigen verantwoordelijkheid van de lokale samenleving om de kansen te pakken die dan ontstaan? Delen van het land hebben met bevolkingskrimp te maken. Vaak (maar niet altijd) gaat die gepaard met economische krimp. Is het aan de nationale politiek om hier uit oogpunt van solidariteit nieuwe kansen tegenover te stellen? Of kunnen deze regio s zich uitstekend op eigen kracht ontwikkelen, door zelf de groei te zoeken in kwaliteit in plaats van in bevolking of economie? Ruimtelijke ontwikkelingen, beleidsmatig ingestoken of niet, kennen winnaars en verliezers. In het Groningse aardbevingsgebied komt dat nu heel pregnant naar voren. De politiek bepaalt welke mate van solidariteit op zijn plaats is en hoe ver de eigen verantwoordelijkheid reikt: of en hoe verliezers van ruimtelijke ontwikkelingen recht hebben op compensatie, bescherming of betere kansen. Achter elke opgave in dit Manifest 2040-inwording gaat een behoefte schuil aan politieke keuzes: keuzes over de richting waarin het land zich, ook ruimtelijk, ontwikkelt. Leerlingen van middelbare scholen hebben zo n keuze gemaakt. Zij willen wonen in een groen en duurzaam Nederland. Die conclusie komt uit de Atlas van de Toekomst, een prijsvraag onder middelbare scholieren die het KNAG (Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap) organiseerde in het Jaar van de Ruimte. In hun eigen leefomgeving tekenen ze ongeacht het scenario windmolens, zonnepanelen en groene daken. Die vaststelling zegt iets over de waarden die leven onder de aankomende generatie, zij die in 2040 grotendeels vormgeven aan de samenleving. In hun ogen sluit het grote geloof in een duurzaam Nederland economische groei niet uit. Misschien wel omdat de keuze van de scholieren zo helder is, voegt de brochure daaraan toe: Dit leefbare, gezonde en duurzame Nederland is gemakkelijk te realiseren. Alle opgaven in dit Manifest 2040 vragen om politieke keuzes die de aanpak misschien niet gemakkelijk, maar ten minste realistisch maken. De politiek bepaalt op lokaal, regionaal en nationaal niveau uiteindelijk de ontwikkelingsrichting en vertaalt dat in de formulering van regels, de inzet van instrumenten en het eigen handelen. Zodat we van elkaar weten waar we aan toe zijn. Zodat iedereen die bezig is met zijn of haar eigen omgeving, ook helpt om Nederland te maken, en dat vol overtuiging kan blijven uitdragen. WIJ MAKEN RUIMTE

14

15 DE KOP VAN ZUID In Rotterdam kon de Kop van Zuid tot ontwikkeling komen omdat de gemeente de Erasmusbrug bouwde en veel overheidspartijen vervolgens in het gebied investeerden. Er staat een rechtbank, een theater, het gemeentekantoor, enzovoort. Dat zijn onmiskenbaar politieke keuzes: de keuze om de concurrentiepositie van Rotterdam in het internationale speelveld te versterken, gecombineerd met de keuze om de aansluiting van Rotterdam-Zuid met het stadscentrum te versterken. De Kop van Zuid is een dure herstructurering, maar betaalt zich terug in grotere kansen voor Rotterdam en haar inwoners. WIJ MAKEN RUIMTE

16 Eemshaven LEGENDA oude rivierklei jonge rivierklei met biomassalandschap in uiterwaarden Harlingen windlandschap op zeeklei (molen staat voor één of meerdere turbines) laagveen hoogveen met toekomstig windlandschap leem kleinscahlig biomassalandschap op dekzand duinen met windmolens Maxima centrale energiecentrale wind op land (bron: structuurvisie windenergie op land, 2014) gaswinning hoogspanningsverbinding Twence Leusden Essent Essent Waterpark Veerse Biomassa Sittard ruimtevraag om de gemiddelde energiebehoefte van de Nederlander op te wekken (PBL - afbeelding wordt in Manifeststjl verbeeld) WINDENERGIE PER PROVINCIE, in MW (2013) WINDENERGIE per Provincie, 2013 x 10 x 7.5 x5 x2 x1 Flevoland Groningen Noord Holland Zeeland Zuid Holland Friesland Noord Brabant Op zee Overige provincies

17 OPGAVE 1 #01 Transformeer de energievoorziening ENERGIE De focus op duurzame energiebronnen ontneemt soms het zicht op energiebesparing. Dat zou op één moeten staan, stelt Dirk Sijmons tijdens een expertmeeting van Nederland Kringloopland. Als we 1 megawatt minder gebruiken, scheelt dat soms al snel tot 3 megawatt aan opwekking, omdat er door onder andere conversie en transport warmte verloren gaat. En dus is besparing ook van belang als we de impact van de energietransitie op het landschap zo klein mogelijk willen houden. Op het online-forum vraagt Karen Jakschtow aandacht voor de nul-op-demeter -woningen. Wat is de potentie hiervan in termen van duurzame energieopwekking en energiebesparing? Investeren in dit soort ontwikkelingen betekent volgens haar een betere benutting van bestaande ruimte (woningen en andere gebouwen), in plaats van of in aanvulling op het inzetten van nieuwe ruimte voor de energietransitie. Eigenlijk zou elke nieuwe ontwikkeling energieneutraal moeten zijn, wordt gezegd bij Jaar van de Ruimte on Tour in Arnhem. Daar komt ook de omvang van de opgave pregnant naar voren. Om de Stedendriehoek Apeldoorn-Deventer- Zutphen energieneutraal te maken, zijn 1761 windmolens nodig. Dat is er één per vierkante kilometer. En dat terwijl het al een enorme inspanning blijkt te kosten om er tien neer te zetten. Ook dat wijst op energiebesparing als prioriteit. De energietransitie zal het landschap veranderen, ook bij maximale besparing. Laten we niet wachten tot de volledige opgave is gepland, klinkt het bij het tweede Ruimtelijke Kennis voor 2015-debat, maar de oplossing zoeken vanuit kleinschalig experiment en opschaling. Zoals in Gelderland, waar lokale energiecoöperaties actief zijn, en waar een plan is ontstaan om ondertussen op het web... Eind 2013 is met het nationale Energieakkoord een krachtig politiek en maatschappelijk statement gemaakt. Talloze particuliere initiatieven tonen aan dat de energietransitie leeft in de samenleving. Toch verloopt de energietransitie te traag. De oorzaak ligt deels in de invloed op het aanzien van stad en land. Vooral rond windparken lopen de emoties hoog op. Het is niet de enige vertragende factor. Ook de wettelijke en financiële context en onze afhankelijkheid van fossiele belangen pakt belemmerend uit. De optelsom zet Nederland in internationaal perspectief op achterstand. Vasthouden aan de ambitie is dan ook een harde noodzaak. Een sterkere verweving met het ruimtelijk beleid net zo. We willen de logica van het nieuwe energielandschap inzichtelijk maken en verbinden met lokale waarden en belangen, zonder angst voor de ruimtelijke veranderingen die nodig zijn. Een snelle, doelgerichte verduurzaming van de energiehuishouding bestaat uit twee verhalen die nu nog op te grote afstand van elkaar staan: de maatschappelijke voedingsbodem van particuliere en kleinschalige initiatieven, en de ontwikkeling van een nationaal (of beter nog internationaal) netwerk voor de grote energievraag. zonnepanelen te plaatsen op voormalige agrarische erven in de Achterhoek, op de plek van de overbodig geworden stallen en schuren. Er zijn veel initiatieven van onderop die allemaal hartstikke waardevol zijn, maar om tot een volledig duurzame energievoorziening te komen, is er nog veel meer nodig (JvdR on Tour). Er leeft aan deze discussietafel nadrukkelijk behoefte aan sturing door de overheid, ondanks de waardering voor het kleinschalig initiatief. Misschien een landelijke groen voor rood - regeling voor vrijkomende agrarische bebouwing? Of eigen wettelijke regimes voor energielandschappen? Volgens de deelnemers zou het in ieder geval helpen als subsidies op fossiele energie zouden stoppen en duurzame energie gestimuleerd zou worden. Ook een hervorming van het belastingsysteem, inzetten op grootschalige besparing, quota op energiegebruik van burgers en bedrijven en een masterplan zo groot als het Deltaplan passeren de revue. Op de werkconferentie van Agenda Stad kwamen ook belemmeringen in financiële instrumenten en bancaire regels naar voren, waardoor geld voor energiebesparende maatregelen moeilijk kan worden geleend. Volgens Dirk Sijmons (tijdens de expertmeeting van Nederland Kringloopland) raakt de energietransitie het landschap niet alleen kwantitatief (de hectares die ervoor nodig zijn), maar ook kwalitatief. De gebruiksstructuur, een compositie van belangen opgeladen met waarden, betekenissen, herinneringen en emoties. De energietransitie leidt onvermijdelijk tot frappante landschappelijke veranderingen die diep ingrijpen op vertrouwde aanspraken. De ruimtelijke impact zal hoe dan ook enorm zijn. Dat vraagt om draagvlak, om inzicht in de benodigde verandering door kaarten en scenario s op te stellen. Er zijn meer mogelijkheden nodig om energievragers en aanbieders in elkaars nabijheid te vestigen, zodat energieverlies door transport beperkt wordt. Vlak voor de tweede Jaar van de Ruimte on Tour, stelde de rechter de klimaatorganisatie Urgenda in het gelijk. Het behoort tot de zorgplicht van de overheid om de uitstoot van CO 2 te verminderen, minimaal met 25 procent in 2020 ten opzichte van Die uitspraak onderstreept de onvermijdelijkheid van de opgave, en daarmee ook van een nieuw energielandschap. WIJ MAKEN RUIMTE

18 LEGENDA xxxxx jxxxx stations met internationale treinverbinding Vlaamse Ruit knooppunten stadsregio metropoolregio spoortnetwerk mainport Schiphol bebouwing ruhrgebied rijkswegen

19 OPGAVE 2 #02 Versterk stedelijke netwerken STAD Nederlandse steden zijn te klein. Daardoor missen we economisch de boot, zo citeert moderator Charlot Teng op het online forum het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso). In de woorden van Zef Hemel: Schaal, kritische massa, is van levensbelang voor allerlei specialistische functies in het internationale bank- en verzekeringswezen, de accountancy, reclame en advocatuur, maar ook voor allerlei creatieve, trendgevoelige bedrijfjes met een internationale oriëntatie waar onzekerheid sterk domineert. Bijna alle steden groeien. Mensen trekken naar de stad, steden dragen de economie, ze bepalen voor een groot deel de productiviteit en concurrentiekracht. Overal ter wereld, dus ook hier. Nederland heeft geen werkelijk grote steden. We hebben wel een netwerk van steden. Dat netwerk kan gaan functioneren als één grote stad, met als uniek voordeel dat een binnenstad en het buitengebied overal in de nabijheid zijn. Daar is een doelgerichte sturing voor nodig, die afstand neemt van de planologische reflex om elke stad dezelfde kansen te geven. De beste kansen komen voort uit gegroeide kwaliteiten en identiteiten, die we verder kunnen uitbouwen. Daarmee ligt de vraag naar afgestemde investeringsprioriteiten levensgroot op tafel. Liggen die in de onderlinge verbindingen, het aanbod van gevarieerde woon- en werkmilieus, de aantrekkelijkheid van het buitengebied...? Het verschilt per gebied. Maar er is ook een overeenkomst. Die zit in de behoefte aan afstemming, en dat is nog lang niet overal goed geregeld. In de aprilversie van het manifest-inwording riep de vraag op of we inzetten op de opslingering van Amsterdam of op verdelende rechtvaardigheid. Het Metropoolforum kiest voor opschaling. De Metropoolregio s Amsterdam en Rotterdam- Den Haag worden in professionele kringen al langer als belangrijk gezien. Nu wordt ook het belang benadrukt van de schaal die de Randstad ontstijgt: Randstad plus Brainport, Noordwest-Europa en onze relatie met Vlaamse Ruit en Ruhrgebied. (...) Nieuwe gezichtspunten hierbij zijn de noodzaak van een internationaal OV-systeem naast de sprinter- en intercitynetwerken, en een betere systeemintegratie op stadsregionaal en metropoolregioniveau. In november is station Arnhem klaar als hoogwaardige stationslocatie. Maar, zo wordt gesteld bij de tweede Jaar van de Ruimte-on-Tour, er stoppen nog te weinig internationale treinen en ze rijden in Nederland niet sneller dan de normale intercity s. Ook bij de Ruimtecamping in Parkstad Limburg blijkt hoe de landsgrens nog steeds een sta-inde-weg is voor de verbinding met steden net over de grens, en zo een effectieve netwerkvorming verhindert. Expeditie Drenthe redeneerde vanuit een andere invalshoek, maar met een soortgelijke conclusie: Ketens ondertussen op het web... Buurtcommunity s: de huiskamers van Nederland? en hoogwaardige netwerken zijn de organiserende principes van deze eeuw. Plaatsen doen er niet meer toe, maar de verbindingen tussen de plaatsen, de zogenaamde flows. Knooppunten in deze verbindingen hebben de toekomst. De Raad voor de Leefomgeving en infrastructuur ziet toekomst voor Nederland in de regionale stad. Hoe zorgen we dat steden samenwerken en elkaars complementariteit benutten? De discussie gaat hiermee in de richting van Nederland als één grote stad, of althans één stedelijk netwerk. Borrowed Size (of geleende omvang ) is een leidend principe. Dat betekent dat de massa die nodig is voor gespecialiseerde voorzieningen (een kenniscluster, een onderscheidend woonmilieu, een gethematiseerd winkelgebied, etc) niet uit de stad zelf hoeft te komen, maar ook elders in het netwerk kan worden geleend. Dat lukt alleen met goede onderlinge afspraken en goede verbindingen. Hoewel, stelt Rienk Kuiper, PBL-onderzoek laat zien dat goede verbindingen middelgrote steden ook kunnen leegzuigen. De verkenning Midsize Brabant wijst uit dat middelgrote steden in deze provincie (zoals Bergen op Zoom, Veghel en Waalwijk) het beste perspectief hebben als zij zich richten op hun bijzondere kwaliteit, en niet allemaal een compleet voorzieningenaanbod nastreven. Ook de grote Brabantse steden hebben daar baat bij, want zij blijken de economische backbone van de middelgrote steden hard nodig te hebben. De benadering van één stedelijk netwerk brengt daarnaast de gebieden in beeld die economisch minder succesvol zijn, of waar krimp optreedt. Kunnen zij onder het motto kleiner, minder, beter hun eigen rol in dat netwerk verder doorontwikkelen, en welke coalities binnen het netwerk zijn daarvoor nodig? Zowel bij het Metropoolforum als bij Jaar van de Ruimte on Tour komt ook het landschap naar voren als deel van het stedelijk netwerk. Daarin onderscheidt het netwerk zich immers van de werkelijk grote steden in Europa, waar de afstand tussen centrum en landschap soms uren reistijd neemt. Het landschap is als een accu voor de stad, klinkt het in Arnhem, het levert eten, drinken en energie. En ook het Metropoolforum legt de nadruk op een sterkere functionele verweving tussen stad en ommeland: van dichotomie van stad en land naar metropolitaan landschap. Voor de toekomst van de stad, en daarmee de economische positie, is versterking van het stedelijk netwerk essentieel. De uitbouw van specifieke kwaliteiten en het zorgen voor goede, betrouwbare verbindingen zijn daar de kernelementen in. Tot welke investeringsprioriteiten dat leidt, verschilt per gebied. Maar dat zo n investeringsagenda de grenzen van gemeenten, provincies en zelf het land overschrijdt, dat staat vast. Gegeven de bestaande bestuurlijke verhoudingen, is dat een forse politieke opgave. Want de felle onderlinge concurrentie tussen steden en regio s die nu gaande is, maakt een borrowed size-strategie dead on arrival, aldus Frank Eetgerink. WIJ MAKEN RUIMTE

20 Legenda (grote kaart) CONCEPT OPZET DEN HELDER LELYSTAD LEEUWARDEN ZWOLLE GRONINGEN ASSEN OMMEN AMSTERDAM HARDERWIJK ALMELO OLDENZAAL HENGELO DEVENTER ENSCHEDE APELDOORN AMERSFOORT ZUTPHEN S GRAVENHAGE UTRECHT ARNHEM DOETINCHEM WINTERSWIJK ROTTERDAM NIJMEGEN OSS S HERTOGENBOSCH CUIJK UDEN BREDA TILBURG ROOSENDAAL EINDHOVEN HELMOND DEURNE VENLO WEERT ROERMOND HITTE EILANDEN 2006 Gem. temperatuurverschil t.o.v. omgevingstemperatuur > 6 graden Celsius MAASTRICHT 4-6 graden Celsius

21 OPGAVE 3 #03 Zorg voor een gezonde leefomgeving AGRARISCH Het RIVM heeft vier scenario s opgesteld voor de toekomst van de volksgezondheid in Nederland, op grond van verschillende normatieve perspectieven: (1) iedereen zo lang mogelijk gezond houden en zieken beter maken, (2) kwetsbare mensen ondersteunen en maatschappelijke participatie bevorderen, (3) autonomie en keuzevrijheid stimuleren en (4) de zorg betaalbaar houden. De perspectieven leiden tot verschillende keuzes, en hebben daardoor een duidelijke politieke component. Die klinkt ook door in de vertaling van deze perspectieven naar de fysieke leefomgeving. Het gaat niet alleen om een omgeving die uitnodigt tot een gezonde leefstijl, of mensen beschermt tegen ziekte of ongevallen. Het gaat ook om de toegankelijke inrichting waardoor kwetsbare groepen mensen kunnen meedoen in de maatschappij, en waarbij rekening wordt gehouden met de wensen en voorkeuren van de bewoners zelf. En om kleinschalige zorgvormen in de buurt, die helpen de zorgkosten in de hand te houden. Er ligt een duidelijke parallel met de veiligheid van de woonomgeving. Een uitnodigende omgeving, een toegankelijke inrichting, die moet voor alles veilig zijn: verkeersveilig, sociaal veilig en bewust van de externe veiligheidsrisico s (van ontploffingsgevaar tot overstromingsrisico). Op die lijn zit ook Dayenne l Abée van het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen. Op het online forum stelt zij: Het gaat er steeds meer om dat mensen het vermogen hebben zich aan te passen en de regie te voeren in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Dat betekent dus meer kijken naar de mens zelf in het creëren van een gezonde leefomgeving. Wat is zijn of haar behoefte en wat zijn de mogelijkheden zich daarnaar te gedragen? Is het veilig De kans om in goede gezondheid oud te worden is in stedelijke woonwijken significant kleiner dan elders. Veel van deze wijken nodigen niet uit tot bewegen en gezond gedrag. Stress en eenzaamheid komen er bovengemiddeld voor. Hitteeilanden leiden in warme zomers tot hogere sterfte en nabij verkeerswegen en industriecomplexen laat de luchtkwaliteit te wensen over. Fijn stof veroorzaakt meer dan vier procent van de totale ziektelast in Nederland. Dat plaatst de bestaande stedelijke woonwijken volop in de schijnwerpers. Meer aandacht voor groen en water in de stad, goede en veilige fiets- en wandelroutes, ontmoetingsplaatsen in de buurt, stadslandbouw die het bewustzijn over voeding vergroot het arsenaal van mogelijke verbeteringen is groot. De opgave krijgt extra accent door de vergrijzing en de ontwikkeling van kleinschalige vormen van zorg. Een toegankelijke inrichting van de leefomgeving helpt kwetsbare mensen om volwaardig te blijven participeren. Tot nu toe is het niet gelukt om de verschillen in gezondheidskansen binnen Nederland terug te dringen. Het is een onontkoombare opgave om dat de komende tijd wel te presteren. Dat vraagt veel meer dan alleen verbeteringen in de fysieke leefomgeving, maar het effect daarvan is in de ruimtelijke ontwikkeling onderschat. Als onderdeel van een integrale, massieve inzet op gezondheid zijn ook deze verbeteringen noodzakelijk. genoeg om kinderen zelfstandig lopend naar school te laten gaan, kan ik door gebruik te maken van slimme routes op de fiets sneller op plaats van bestemming komen dan met de auto, ligt de stoep er netjes bij zodat ik mijn dagelijkse ommetje kan maken zonder te vallen? Zij daagt ruimtelijke professionals uit om in gesprek te gaan met de gezondheids-, welzijns- en sportwereld om gezamenlijk de mogelijke win-winoplossingen op te sporen. Groen is een belangrijk onderdeel van een gezonde leefomgeving; groen in de wijk en aantrekkelijke verbindingen met het buitengebied. Maar staar je niet blind op groen-om-het-groen, is de boodschap van Pauline van den Broeke op wijmakennederland.nl. Gezond leven is een keuze en de inrichting van de stad kan hiertoe uitnodigen. Een groenere inrichting van de stad beïnvloedt die keuze naar mijn idee onvoldoende. Het gaat juist om het functioneren van mensen in de stad en een groene inrichting is een uitwerking daarvan. Die uitwerking kan zeer verschillend zijn. Van strookjes groen waar vele honden uitgelaten worden zullen mensen niet gezonder gaan leven. Maar een hoge dichtheid van voetbalveldjes zal kinderen en jongeren wel bewegen een balletje te trappen met elkaar. Dat beweegt mensen. Ook Marinette Mul definieert een gezonde leefomgeving als een omgeving die uitnodigt tot beweging en ontmoeting. Op het symposium van de Vakvereniging voor Fysische Geografie (VVFG) wijst zij op geluidsoverlast en luchtkwaliteit als boosdoeners. Zij merkt op dat er een paradigmashift heeft plaatsgevonden. Een gezonde omgeving creëren enkel door te voldoen aan vastgestelde normen, raakt uit de gratie. Tegenwoordig beoordelen we de feitelijke of verwachte effecten. De smart city kan de stad ook gezonder maken. Opnieuw is de parallel met veiligheid evident. Ook daarin zijn normen alleen niet meer zaligmakend, maar gaat het steeds meer om maatwerk: de beoordeling van de situatie ter plaatse. ondertussen op het web... WIJ MAKEN RUIMTE