Noche oscura van Hollandsche bodem

Transcriptie

1 Noche oscura van Hollandsche bodem Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht Charlotte F. Bakker September

2 Noche oscura van Hollandsche bodem Doctoraalscriptie Spaanse Taal & Cultuur Universiteit Utrecht, september 2005 Charlotte Francine Bakker Eerste begeleider: dr. Cees Koster Tweede begeleider: dr. Elena Carrillo 1

3 In t duyster, en by doncker Nacht (Antonius a Jesu) Eens op een donkere nacht (Ten Berge) Op een donkre nacht (Lemm) Die donkerste der nachten (Van Eyck) In een nacht donker (Steggink&Waaijman) Op eenen donkren nacht (Henricus) In een nacht, aardedonker (Moniale van de Karmel te Drachten) Eens was de nacht gezonken (Verhoeven) Al in een donkre nacht (Wijdeveld) Nacht was het, aardedonker (Swüste) In een donkre nacht (Van Wilsum) Dwers door eenen duysteren nacht (Marcellianus) En una noche oscura 2

4 voor L otte 3

5 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding Spanje s Mysticus Mystiek Noche oscura Vertalingen en Vertalers De Donkeren Nacht van P. Fr. Henricus a S. Familia De Gezonken Nacht van Bernard Verhoeven De Donkere Nacht van H.C. ten Berge Synthese Bibliografie Appendix Appendix Appendix Appendix Resumen

6 Dank aan allen 5

7 INLEIDING 1 Als taalaanbidder wilde ik graag iets doen met vertalen. Een cursus Vertaalkritiek had de zinnen reeds geprikkeld en niet lang daarna was ik dan ook op gesprek bij de docent, Cees Koster: of het niet mogelijk was mijn werkstuk over verschillende vertalingen van Quevedo bij hem uit te bouwen tot een scriptie. Dat zou kunnen, maar tevens reikte hij mij een alternatief aan waar hij zelf eens een start mee had gemaakt: de vertalingen van Noche oscura van San Juan de la Cruz, een van de grootste mystici uit de Spaanse geschiedenis. Ik was verkocht en met behulp van een deel van de informatie van Cees was de doorstart een feit. Mijn dank daarvoor. San Juan de la Cruz was een Spaanse mysticus, wat inhoudt dat hij een of meer verenigingservaringen had met God. In Noche oscura beschrijft hij deze eenwording met het goddelijke door middel van de aardse erotiek. Dit heeft als gevolg dat er een dubbele lezing mogelijk is, namelijk de erotische lezing waarin twee geliefden elkaar ontmoeten en liefhebben, en de mystieke lezing waarin de aardse ziel zich verenigt met God. Nu is het interessant om te kijken of, en in welke mate deze erotische en/of mystieke lezing van het gedicht terugkomt in verschillende Nederlandse vertalingen. Uit een totaal van dertien gedichten heb ik er drie geselecteerd, verspreid over de 20 e eeuw. Zij zijn respectievelijk vertaald door P.Fr. Henricus a S. Familia ( ), Bernard Verhoeven (1946) en H.C. ten Berge (1991). De eventuele verschillen die er na analyse tussen de vertalingen onderling zijn aan te wijzen wil ik vervolgens bestuderen aan de hand van de persoonlijke achtergrond van de verschillende vertalers. Het voorgaande onderzoeksoverzicht kan worden samengebald in de volgende onderzoeksvraag: In hoeverre zijn de Nederlandse vertalingen van het Spaanse gedicht Noche oscura van San Juan de la Cruz, gemaakt door P.Fr. Henricus a S. Familia, Bernard Verhoeven en H.C. ten Berge, ontvankelijk voor een erotische en / of mystieke lezing en hoe verhoudt zich dit tot de achtergrond van de desbetreffende vertaler? 6

8 SPANJE S MYSTICUS 2 Niet alleen Juan de la Cruz maar ook Jean de la Croix, Johannes vom Kreuz, Jan van het Kruis, John of the Cross en Giovanni della Croce komen anno 1542 ter wereld in Juan de Yepes te Fontiveros, zo n 50 km ten noordwesten van Ávila. Hij wordt geboren in de periode waarin het Spanje van de Middeleeuwen haar eerste stappen zet in de Renaissance en zich op religieus gebied profileert als de beschermer van de orthodoxie. Veel van de vaak op Erasmus 1 geïnspireerde geestelijke schrijvers worden de dupe van de hiermee gepaard gaande veroordeling van andere geloofsovertuigingen. POLITIEKE EN RELIGIEUZE SITUATIE IN HET SPANJE VAN DE 16 E EEUW In 1556 erft Felipe II een enorm rijk van zijn vader Carlos I/V. Het zelfbewuste Castilië dat onder los Reyes Católicos (de Katholieke Vorsten ) al grote ontwikkelingen had doorgemaakt bereikt zijn hoogtepunt in de tweede helft van de 16 e eeuw. Dit is onder meer zichtbaar in de literatuur; Fernando de Herrera bezingt in veel van zijn gedichten de heldendaden van de Spanjaarden en voor het eerst sinds het Cantar de myo Cid (12 e eeuw) verschijnen er omvangrijke epische gedichten, waaronder La araucana van Alonso de Ercilla, dat verhaalt over de verovering van Chili. Deze lofzangen op het eigen rijk zijn tekenend voor het grote geloof in het eigen kunnen van Castilië. Op geografisch niveau ontfermt Felipe zich in 1580 over Portugal en haar koloniën. Maar door de enorme goudstroom uit de Nieuwe Wereld lijdt de Spaanse economie schipbreuk. Ook op het gebied van religie gaat het Felipe II niet voor de wind; de protestantse geloofsgemeenschappen die zich afsplitsen van Rome vormen zowel van binnenuit als aan van buitenaf een groeiende bedreiging voor het imperium waar, dankzij de Portugese koloniën, de zon nooit ondergaat. Dit heeft tot gevolg dat het gekoesterde ideaal van religieuze eenheid onhoudbaar wordt. Het eerder opgestelde Concilie van Trente ( ) hield een vaststelling van nieuwe regels in voor de leer van de rooms-katholieke Kerk die zich als reactie op de protestantse stroming gedwongen zag haar eigen catechismus op te stellen. Het doel hiervan was dat alle 1 Erasmus had met name grote invloed in de kringen van de Universiteit van Alcalá en ook de beweging van de iluministas (of alumbrados) werd door hem geïnspireerd. In 1525 en daarna werden verscheidene werken van hem vertaald en vooral het idee van het seculariseren van het christendom sprak velen aan. Godsdienst moest louter een aangelegenheid worden van de geest en niet zozeer van het instituut Kerk. Hij was geen geliefd persoon bij de geestelijken, omdat hij het leven van vooral monniken aan de kaak stelde. De Inquisitie ging er vanaf 1559 daadwerkelijk toe over de belangrijkste werken van Erasmus te verbieden. 7

9 Spanje s Mysticus 2 gelovigen voortaan dezelfde geloofs- en zedenleer zouden moeten naleven. Vrije en onorthodoxe interpretaties van de Heilige Schrift werden gezien als de voornaamste oorzaken van de Hervorming. Dit had als gevolg dat de Bijbel binnen deze Contrareformatie niet meer mocht worden vertaald naar, of worden gelezen in de volkstaal. Ook Erasmus wordt bestempeld als verrader en handlanger van het protestantisme; het open denken van de Renaissance krijgt beperkingen opgelegd en het belangrijkste instrument om naleving van de vastgestelde orde te waarborgen is de Inquisitie, als zijnde een zuiverende instelling. Deze instelling was, met toestemming van de paus, in 1478 in het leven geroepen door de Reyes Católicos. Na de inval van de moslims in 711 in de zuidelijke delen van het Iberisch Schiereiland, heerste er een zekere mate van verdraagzaamheid tussen de drie religies: christendom, islam en jodendom. Groot was deze echter niet want regelmatig vonden militaire confrontaties plaats tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Na de razzia tegen joden in 1391, welke gepaard ging met plundering en moord zagen veel joden zich genoodzaakt zich tot christen te laten dopen (conversos). Een groot aantal conversos kon zo op hoge maatschappelijke en kerkelijke posten terechtkomen. Maar diegenen die zich niet uit daadwerkelijke overtuiging hadden bekeerd werden ervan verdacht achter de rug van het christendom om toch hun oude religie te belijden. Maar ook de christenen zelf namen het vaak niet meer zo nauw met de regel van de Kerk en onder deze omstandigheden kreeg de Inquisitie, al tegen het eind van de 15 e, eeuw de directe opdracht de zuiverheid van het geloof te bewaken. Aldus profileert Spanje zich als de beschermer van de orthodoxie. In de tweede helft van de 16 e eeuw is er duidelijk sprake van een uitzonderlijk sterke geloofsbeleving. In de praktijk is het onderscheid tussen orthodox en heterodox vaak nauwelijks meer te maken waardoor het voor enkele grote geestelijke schrijvers niet gemakkelijk is te bepalen wat er in hun geloofsopvatting overeenstemt met de richtlijnen van het Concilie, en wat er is ontleend aan de ooit zo bloeiende, maar ondertussen veroordeelde erasmiaanse traditie. Fray Luis de León, een docent van San Juan, wordt vijf jaar achter inquisitoriale tralies gezet. Santa Teresa de Jesús, de grote Spaanse mystica, wordt verdacht van verraad aan het geloof wegens haar pleidooien voor innerlijk gebed. Tegen San Juan de la Cruz, wordt mogelijk een proces voorbereid dat, zoals zal blijken, echter nooit plaatsvindt. 8

10 Spanje s Mysticus 2 SAN JUAN DE LA CRUZ Geboren in 1542, is Juan de derde, en laatste telg uit een gezin van vijf dat het zeker niet breed heeft aangezien vader Gonzalo zijn hart had verloren aan de arme wees Catalina Alvarez wat hem zijn erfenis had gekost. Als hij zelf niet lang daarna overlijdt, verhuist weduwe Catalina met haar kroost naar Medina del Campo waar Juan naar het Colegio de la Doctrina gaat, een school voor arme kinderen. Hij is een uitstekende leerling en in ruil voor het verlenen van hand en spandiensten in het plaatselijke ziekenhuis krijgt hij de mogelijkheid daarna naar het jezuïetencollege te gaan. Er gaan verschillende miraculeuze verhalen de ronde over zijn jeugd. In een van de bekendste daarvan valt hij in een bron in Medina en wordt hij bewaard door Onze Vrouwe tot er hulp komt. Op zijn twintigste verlaat Juan het ziekenhuis en het is ook rond deze tijd dat het woord van God tot hem gekomen zou zijn: Servirme has en una Religión cuya perfección antigua ayudarás a levantar 2. Op zijn eenentwintigste treedt hij in bij de karmelietenorde en gaat hij verder onder de naam Fray Juan de Santo Matía. De orde van de karmelieten is omstreeks 1200 gesticht op de berg Karmel in Palestina. Zij is ontstaan uit de beweging van leken-eremieten die zich afzetten tegen het gevestigde monnikenleven: eenzaam rondtrekken was hun vorm van spiritualiteit. Vaak maakten zij een pelgrimstocht naar het Heilige Land en sommigen leidden, in navolging van de heilige eenzaat en profeet Elia, een leven in eenzaamheid op de berg Karmel waar zij tussen 1206 en 1214 de leefregel van de karmelieten ontvingen. Voor hen was de Karmel, waar de geest van Elia huisde, een mystieke ruimte, waar in collectieven en individuele eenzaamheid en stilte, ín bezinning dag en nacht op de Wet de Heren en door het aankweken van de gerechtigheid, in broederschap en gebed, de mystieke omvorming zich voltrekt (Steggink 636). Op tweeëntwintig jarige leeftijd legt hij zich toe op een theologiestudie aan de universiteit van Salamanca waar hij onder meer lessen volgt bij Luis de León, beroemd dichter en theoloog in de Spaanse geschiedenis. Het is tijdens deze studie dat hij Teresa de Ávila ( ) leert kennen. Zij was in 1562, vijf jaar eerder, begonnen met hervormingen binnen de karmelietenorde. De kloosterregel was sinds de pest, die in 1347 door Europa waarde, langzamerhand ontkracht en Santa Teresa streefde ernaar terug te keren naar de strengere, oorspronkelijke regel. Dit hield in: uiterste soberheid en intensief gebed. Zij inspireert hem om de hervorming van de mannelijke kant van deze ongeschoeide karmelietenorde op zich te nemen. Voor de hedendaagse westerling is het überhaupt nauwelijks te bevatten wat de 2 Jerónimo de San José, geciteerd in Peers:

11 Spanje s Mysticus 2 consequenties waren van de keuze voor een dagelijks leven in de kloosters, laat staan binnen de hervormde karmelietenorde. Hierin staan centraal zelfverloochening, penitentie, zelfkastijding, langdurig gebed, weinig slaap en uiterst matig eten; een bestaan dat echter door vele kloosterlingen waaronder de zeer tengere Juan, met vreugde werd aanvaard. In 1568 sticht Juan, op zevenentwintigjarige leeftijd, het eerste klooster voor mannen in Duruelo, ongeveer 45 km van Ávila. Hierna sticht hij nog verscheidene kloosters, wordt omgedoopt tot Juan de la Cruz en verhuist met de snelgroeiende gemeenschap naar Alcalá de Henares. Het is in deze tijd dat de Inquisitie huishoudt onder de geestelijke schrijvers maar San Juan is een ander lot beschoren. De geschoeide karmelieten komen in opstand tegen de hervormingen binnen de orde en daarmee tegen de ongeschoeide karmelieten. Juan de la Cruz wordt in 1577 slachtoffer van deze karmelietenoorlog; op 2 december wordt hij door de geschoeiden van zijn bed gelicht, ontvoerd naar Toledo, en in een kleine donkere cel gezet. Hier is het dat hij tussen de lijfstraffen door een groot deel van zijn poëtisch oeuvre schrijft, dat hij volgens de overlevering geknield, luidkeels voordroeg aan de muren van zijn nauwe cel; het benodigde papier krijgt hij van een bevriende bewaker. Na negen maanden van ontbering weet Juan in de zomer van 1578 op zeer klassieke wijze te ontsnappen door middel van aan elkaar geknoopte lakens. Na enige tijd te hebben ondergedoken bij de ongeschoeide karmelitessen, herneemt hij de hervorming van de karmelietenorde en is hij actief in verschillende kloosters. De gemoederen tussen de geschoeiden en ongeschoeiden zijn inmiddels bedaard Daarnaast vult hij zijn oeuvre aan met onder andere uitgebreide commentaren in proza op enkelen van zijn gedichten. Tegen zijn zin bekleedt hij belangrijke functies in karmelitische kloosters, totdat hij in 1591, op grond van twijfelachtige beschuldigingen van zijn vijanden en ondanks protesten van velen, uit zijn functies wordt ontheven. Met een bloedvergiftiging, zware koortsaanvallen en een lichaam vol zweren sterft hij ten slotte in hetzelfde jaar zijn onsterfelijke dood. Na zijn overlijden ontstaat er een heuse run op relikwieën en in 1593 wordt zijn stoffelijk overschot overgebracht naar Segovia, waar hij tijdlang rector was binnen een van de studiehuizen van de kloosterorde. Het volledige werk van Juan de la Cruz wordt voor het eerst uitgegeven in de editie van Alcalá in 1618 en in het jaar 1726 is het Paus Benedictus XIII die hem honderdvijfendertig jaar na zijn dood, heilig verklaard. San Juan de la Cruz kan gerekend worden tot de belangrijkste geestelijke schrijvers uit de Spaanse geschiedenis. Hij en Santa Teresa de Ávila zijn de grote mystici terwijl Fray Luis de 10

12 Spanje s Mysticus 2 León en Fray Luis de Granada als de meest imponerende asceten beschouwd kunnen worden. Binnen Spanje komt zowel de mystieke als de ascetische literatuur voort uit een intense ervaring binnen het geloof, die de asceet of mysticus heeft geprobeerd over te zetten op papier. De precieze grens tussen ascese en mystiek is lastig te bepalen. De ascese gaat vooraf aan de mystiek en behelst de aanzet tot toewijding aan geestelijke zaken, onthechting, concentratie en zelfbeheersing, toenadering tot God, een intensievere beleving van het geloof en inzicht in de geestelijke structuur van de schepping (Coenen 1996: 44). Mystiek is de ervaring van eenwording die daarop volgt. Hierin verenigt de ziel van de individuele gelovige zich met het bovennatuurlijke, en in het geval van de Spaanse mystiek met God. In het werk dat ons is nagelaten door San Juan de la Cruz beschrijft hij zijn ervaringen van het innerlijk leven, als ook zijn mystieke ervaring met God. Zijn oeuvre bestaat onder andere uit een aantal losse gedichten, leerspreuken, geestelijke raadgevingen, enkele brieven en losse tekstfragmenten. Daarnaast heeft San Juan een tekening gemaakt van de Subida del monte Carmelo 3, de Berg der Volmaaktheid waarbij hij de beroemd geworden regels (paradoxen) schrijft die betrekking hebben op de onthechting van het aardse om een te kunnen worden met het goddelijke. Maar zijn bekendste werken zijn de drie gedichten Cántico espiritual, Noche oscura en Llama de amor viva waarin hij de verschillende fasen van zijn eigen mystieke ervaring heeft verwoord. Deze gedichten heeft hij naderhand aangevuld met een gedetailleerde uitleg in proza waarmee hij zijn ervaringen doctrinair in systeem brengt. In het literaire veld is hij bovenal beïnvloed door enerzijds de bijbel en anderzijds de werken van zijn voorgangers Juan Boscán ( ) en Garcilaso de la Vega ( ). De bijbel levert met het Hooglied een drieduizend jaar oude traditie van Joodse liefdesliederen doordrenkt met oosterse en erotische verwijzingen. San Juan kende de bijbel beter dan zijn broekzak en het bijbels Hooglied is duidelijk te herkennen in zijn Cántico espiritual maar ook, hoewel in mindere mate, in Noche oscura. Met de publicatie van de gezamenlijke gedichten van Boscán en Garcilaso de la Vega in 1543, begon een nieuwe periode in de Spaanse lyriek. Naar het voorbeeld van de Italiaanse poëzie werd het taalgebruik vloeiender en muzikaal, inspiratie werd gehaald uit natuurtaferelen, en een nieuwe rijmvorm, de lira, deed haar intrede, stijlmiddelen die we terug vinden in de poëzie van San Juan de la Cruz. Maar alvorens we ons richten op de verdere inhoud van het gedicht Noche oscura wil ik de nodige aandacht besteden aan de mystiek en de mystieke poëzie in Spanje. 3 Voor de tekening van Subida del Monte Carmelo vergezeld van een Nederlandse vertaling verwijs ik naar Appendix 1. 11

13 MYSTIEK 3 De term mystiek komt van het Griekse bijvoeglijk naamwoord mystikós: met de geheimen (mystèria) verbonden, geheim (-zinnig). Het wordt afgeleid van het werkwoord mýo = (zich) sluiten vooral van de ogen of van de lippen. Het woord duidt een kwaliteit aan die buiten de normale kennis en ervaring valt. Op zich heeft de term mystikós niet uitsluitend een religieuze betekenis, ofschoon hij vaak gebruikt wordt in verband met de riten van de mysteriegodsdiensten die voor buitenstaanders geheimgehouden werden. Het woord mystikós betreft de uiterlijke bijzonderheden van de ritus. En pas met het christendom ging het bijvoeglijk naamwoord mystikós ook betrekking hebben op de leer of op een vorm van ervaring. De term mystikós is ook verwant aan myéō = inwijden in de mysteriën, dat wel een direct religieuze betekenis heeft, mystès = wie in de mysteriën is ingewijd, mystagōgós = in de mysteriën inwijdend, en mystagōgia = inwijding in de mysteriën. 4 Ondanks de enorme keur aan verschillende vormen van mystiek 5 wil ik me hier beperken tot de westerse mystiek waarvan de oorsprong is terug te vinden in de late oudheid, binnen de neoplatoonse wijsgerige school en buiten het christendom om, bij Plotinus ( ). Plotinus gebruikt de platoonse traditie als basis maar wijkt hiervan af op enkele belangrijke punten. Plato ( vr Chr.) was van mening dat de denkende geest door het streven naar een steeds hogere graad van abstractie in staat zou zijn door te dringen in de geestelijke wereld. Hierbij gold, hoe hoger de mate van abstractie, hoe dichter de geest bij de eenheid en de oorsprong van alles zou kunnen komen. Deze geestelijke staat van zijn was volgens Plato enkel voorbehouden aan de hoogbegaafde wijsgeren. Godskennis was een zuiver cognitieve aangelegenheid. Er ontbreekt hier echter nog een element dat fundamenteel is binnen de mystiek, namelijk de persoonlijke betrokkenheid van de individuele mens. Plotinus voegt dit element wel toe aan zijn denkbeeld. Zijn systeem berust op doorleefde werkelijkheid en volgens hem is diezelfde Godskennis een vermogen waarover allen beschikken maar dat slechts enkelen gebruiken. Deze neoplatoonse metafysica van Plotinus gaat via Augustinus en Dionysius de Areopagiet 6 de Middeleeuwen in. Zij is sterk aanwezig 4 Gebasseerd op: Steggink Woordgebruik en theorievorming In de Encyclopedie van de Mystiek wordt uitvoerig aandacht besteed aan meer dan dertig verschillende vormen van mystiek in verschillende delen van de wereld en in verschillende perioden. 6 Dionysios de Areopagiet (eind 5 e eeuw) legde de nadruk op de passiviteit bij het mystieke lezen van de Schrift. Hoezeer de mens ook actief toeeigent, de mystieke ervaring wordt geschonken. 12

14 Mystiek 3 tot in de 13 e eeuw als de aristotelisch gerichte scholastiek haar intrede doet, waarbij kennis is gebaseerd op directe waarneming en logische bewijsvoering; een neoplatoonse onderstroom blijft aanwezig. Deze scholastieke traditie geldt eind 15 e eeuw als belangrijke voedingsbodem voor de Spaanse mystiek hoewel deze over twee zeer eigen kenmerken beschikt. Enerzijds is er binnen de Spaanse mystiek de invloed terug te vinden van de Arabische mystiek en van de Arabische poëzie. Anderzijds is de Spaanse mystiek niet bekend met het grote vraagstuk van Plotinus, hoe de individualiteit behouden kon blijven als de persoon in kwestie opgenomen werd in het Al. In de Spaanse mystiek gaat het om een wederzijdse ontmoeting van liefhebben waarbij er geen sprake is van assimilatie; het eigen bestaan blijft behouden. Pas in de 19 e eeuw is Spanje maar ook de rest van West Europa zich daadwerkelijk gaan interesseren voor de eigen mystieke tradities, zij het vanuit verschillende invalshoeken. In het noordelijkere deel van Europa kwam de mystiek opnieuw onder de aandacht door de ontwikkelingen op het gebied van het algemeen wetenschapsbeeld. Op universitair niveau werd de mystiek in de 19 e eeuw algemeen beschouwd als een geheel van verschijnselen van occulte aard, deels sentimenteel, deels ziekelijk gekenmerkt (Sinnige 153). Terugkerende symptomen werden vastgesteld en de verschillende mystici konden eenvoudigweg ingedeeld worden onder de reeds opgestelde ziektebeelden. Zo kwam het dat Santa Teresa aan een zuivere vorm van hysterie zou hebben geleden. 7 Pas in de 20 e eeuw is er ook in deze noordelijke landen verandering gekomen in deze rationele visie op de mystiek. De aanzet hiertoe kwam vanuit Angelsaksisch taalgebied met een objectieve beschouwing in het grensverleggende werk van William James, The Variety of Religious Experience (1901). Hij schetst de volgende punten als kenmerken van een mystieke ervaring: 1. De ervaring is onmededeelbaar (Ineffability) 2. Er wordt nieuwe graad van inzicht verkregen (Noetic quality) 3. Het is van tijdelijke aard (Transiency) 4. Passiviteit (Passivity) Hierop volgde Evelyn Underhill met Mysticism (1911). Zij kon zich niet vinden in de door William James opgestelde kenmerken van een mystieke ervaring en gaf haar eigen visie. Volgens haar 7 Voor enkele interessante voorbeelden verwijs ik naar het artikel van J. Maître, De Bourneville à nos jours: interprétations psychiatrique de la mystique in Évol Psychiatr. 64:

15 Mystiek 3 1. gaat het juist om een actieve handeling die uitgaat van de hele persoon. 2. is de ervaring bovenzinnelijk en spiritueel en staat zij los van de drang om te ontdekken of bijvoorbeeld iets toe te voegen. 3. is de One meer dan een werkelijkheid waarin alles ís. Het is de oorsprong van alles en object van liefde. 4. is de vereniging een hogere vorm van bewustzijn. En ook Studies of Spanish Mystics ( ) van Edgar Allison Peers behoort tot deze werken, die met betrekking tot de mystiek een significante rol hebben gespeeld bij de loskoppeling van zowel theologie als positivistische psychiatrie, en een verschuiving hebben bewerkstelligd naar het gebied van de vergelijkende godsdienstpsychologie en de geschiedenis der wijsbegeerte. In Spanje daarentegen is de mystiek lange tijd onlosmakelijk verbonden geweest met theologie. Een op zichzelf staande classificatie van de mystiek dateert dan ook pas van eind 19 e eeuw met de beroemd geworden intreerede in de Spaanse Academie over de geschiedenis der Spaanse mystieke poëzie van Menéndez Pelayo in Poesía mística he dicho, para distinguirla de los varios géneros de poesía sagrada, devota, ascética y moral, con que en el uso vulgar se la confunde, pero que en este santuario del habla castellana justo es deslindar cuidadosamente. (71) Deze vernieuwing betekent ook vanuit literair standpunt een herontdekking van de Spaanse spirituele traditie van de Gouden Eeuw. MYSTIEKE POËZIE IN SPANJE In tegenstelling tot andere Europese landen kent het Spanje van de Middeleeuwen geen traditie van christelijk mystieke teksten. Zelfs de moslimse en joodse mystici hebben nauwelijks sporen nagelaten bij de christelijke auteurs van destijds. Pas sinds de Reyes Católicos, (eind 15 e eeuw) verschenen de eerste mystieke geschriften in het Castiliaans. De plotselinge opkomst van deze werken hangt vermoedelijk samen met de verplichte bekering van de Spaanse joden, die op deze manier uiting konden blijven geven aan hun eigen vorm van spiritualiteit. De voorlopers van de Spaanse mystici moeten derhalve gezocht worden in de joodse mystiek van de Middeleeuwen; in de musar-literatuur werd het individu onderwezen hoe hij dichter tot God kon komen waarbij de nadruk werd gelegd op de individuele geestelijke ontwikkeling. 14

16 Mystiek 3 De stromingen die samenkomen in de mystieke poëzie van de Spaanse Gouden Eeuw zijn legio. Pierre Groult benadrukt met een imposante opsomming de enorme verscheidenheid aan invloeden uit onder andere de oudheid, de franciscaanse school, de joodse en Arabische cultuur en de invloeden uit Duitsland en Italië op de Castiliaanse mystieke literatuur. 8 Belangrijke namen uit de Spaanse mystieke literatuur die hieruit volgt, zijn, Teresa de Ávila, San Juan de la Cruz en Ignacio de Loyola. In het geestelijk omvormingsproces binnen het Europa van de 16 e en 17 e eeuw houdt deze laatste zich bezig met de eigen religieuze weg die hierbinnen (en in zichzelf) gekozen moet worden; hij had een uitgesproken aandacht voor de individuele Godservaring Zijn Ejercicios Espirituales zijn geschreven naar hij zegt niet zozeer uit boekenwijsheid, als wel door de zalving van de H. Geest, uit eigen innerlijke ervaring en door de praktijk van de zieleleiding (Steggink 653). Een vergelijkbare ontdekking van de zelf is terug te vinden bij Santa Teresa de Ávila, de vertegenwoordigster van de mystieke weg van de inkeer (recogimiento). Voor haar is de weg naar de persoonskern de meest belangrijke. Hier, in el centro is het waar de mens openstaat voor de inwerking van God. Zij schrijft in de taal van het volk en haar ideologie van haar hervormings- en stichtingsactiviteiten heeft een ecclasiale dimensie. 9 San Juan de la Cruz beoogt de complete zuivering van het individu van alle aardse zaken. Op deze manier creëert de ziel de ruimte om zich bewust te worden van het goddelijke teneinde zich door God te laten bezitten. De intensiteit van zijn teksten wordt door Menéndez Pelayo bejubeld in zijn intreerede: [es] una poesía más angélica, celestial y divina, que ya no parece de este mundo, ni es posible medirla con criterios literarios, [ ] es más ardiente de pasión que ninguna poesía profana, y tan elegante y exquisita en la forma, y tan plástica y figurativa como los más sabrosos frutos del Renacimiento. (97) Het karige aantal namen van kopstukken binnen de mystieke poëzie van Spanje hangt samen met de nauwelijks te bepalen, laat staan, af te bakenen positie van mystieke poëzie binnen de literatuur in het algemeen. In de eerste plaats heeft dit te maken met het onvermogen om een duidelijke selectie van mystieke werken te maken aangezien de echtheid van de achterliggende mystieke ervaring onmogelijk is te toetsen. In de tweede plaats is de bestudering van de mystiek en de historiografie ervan tot het einde van de negentiende eeuw verbonden met theologie. Dit houdt in dat er tot die tijd geen onderscheid gemaakt kan worden tussen devote teksten en mystieke teksten, wat als gevolg heeft dat het in de praktijk moeilijk blijkt de mystieke werken hieruit te destilleren. 8 Voor een meer gedetailleerd beeld van de verschillende stromingen verwijs ik naar Groult Voor een kort edoch duidelijk overzicht van het leven, de ideeën en de werkzaamheden van Santa Teresa verwijs ik naar de Encyclopedie van de mystiek en

17 Mystiek 3 Binnen de Spaanse mystieke poëzie staat de eenwording met God centraal. Deze vereniging van de mysticus met het goddelijke is een ervaring die het begrip van de aardse mens verre te boven gaat en zij is dan ook niet als zodanig te vangen door het aan wetten gebonden woord. De mysticus is hierdoor gedwongen zich te beroepen op een symbolisch-erotische verwoording van zijn ervaring om zijn lezer deelgenoot te maken van het onuitsprekelijke. Het goddelijke wordt binnen de Spaanse mystiek gezien als niets dan Liefde en het is dus niet verwonderlijk dat de mystieke poëzie tegelijkertijd als erotische poëzie wordt geïnterpreteerd. De staat van liefde die wordt ervaren tijdens de vereniging met God komt symbolisch het dichtst bij de liefde tussen twee personen, een element dat ook in de poëzie van San Juan de la Cruz prominent aanwezig is: One element [ ] is the sexual resonance of the imagery and language associated with the traditional profane love lyric. It is not fortuitous that St. John evokes the purgation and privation of sensual appetites in the tropes of erotic verse. [ ] Sexual pleasure and excitement are deliberately summoned into the reader s mind [ ] and interact in dynamic tension with the ascetic theme. (Young 247) Er is echter een belangrijk verschil tussen erotiek binnen de erotische poëzie en erotiek binnen de mystieke poëzie. Binnen de Spaanse erotische poëzie van die tijd resulteert de liefde in een groeiend besef van de eigen persoon waarbij het zelfgevoel veel belangrijker is dan de overgave. In de mystieke poëzie staat juist het natuurlijke proces van de volledige overgave (aan het goddelijke) centraal, een vanzelfsprekendheid die we terug vinden in de gedichten van San Juan de la Cruz. 10 Door de symbolisch-erotische verwoording van de mystieke ervaring staat de Spaanse mystieke poëzie, en daarmee ook het gedicht Noche oscura van San Juan de la Cruz, open voor zowel een erotische als een mystieke lezing. 10 Gebaseerd op: Sinnige

18 NOCHE OSCURA 4 Om uiteindelijk een antwoord te kunnen geven op de vraag in hoeverre een mystieke en / of erotische lezing is terug te vinden in de verschillende vertalingen van P.Fr. Henricus a S. Familia, Bernard Verhoeven en H.C. ten Berge zullen we ons in dit hoofdstuk eerst richten op de Spaanse brontekst, Noche oscura. Bij dit onderzoek zal ik mijn methode baseren op het Armamentarium van Cees Koster 11. Bij het vergelijken van gedichten in vertaling dient men uit te gaan van overeenkomsten op basis waarvan er gekeken kan worden naar de verschillen ( shifts ). De overeenkomsten tussen brontekst en vertalingen worden opgesteld aan de hand van vergelijkbare bouwelementen in alle teksten die als parameters aan de tekstwereld worden ontleend, te weten: tijd, plaats, subjecten, objecten en relevante relaties tussen deze elementen. Deze zullen in dit hoofdstuk worden opgesteld aan de hand van een uitvoerige analyse van Noche oscura. Met betrekking tot de vertalingen zal in hoofdstuk 6, 7 en 8 worden onderzocht op welke wijze de verschillende parameters in het gedicht zijn verwerkt en wat voor gevolgen eventuele verschillen, ten opzichte van de brontekst, hebben voor een erotische en / of mystieke lezing van het gedicht. In de synthese zullen deze bevindingen worden tenslotte gekoppeld aan de achtergrond van de verschillende vertalers om zo een mogelijke verklaring te vinden voor de gevonden shifts. Maar laten wij ons allereerst vergapen aan het pronkjuweelje van de Spaanse mystieke poëzie, Noche oscura. 11 Koster

19 Noche oscura 4 Canciones de el alma que se goza de haber llegado al alto estado de la perfección, que es la unión con Dios, por el camino de la negación espiritual. En una noche oscura, con ansias en amores inflamada, oh dichosa ventura!, salí sin ser notada, 5. estando ya mi casa sosegada. Oh noche que guiaste! oh noche amable más que el alborada!, oh noche que juntaste amado con amada 25. amada en el amado transformada! A escuras y segura, por la secreta escala disfrazada, oh dichosa ventura!, a escuras y en celada, 10. estando ya mi casa sosegada. En mi pecho florido, que entero para él solo se guardaba, allí quedó dormido, y yo le regalaba, 30 y el ventalle de cedros aire daba. En la noche dichosa, en secreto, que nadie me veía, ni yo miraba cosa, sin otra luz y guía, 15. sino la que en el corazón ardía. El aire de la almena, cuando yo sus cabellos esparcía, con su mano serena en mi cuello hería, 35. y todos mis sentidos suspendía. Aquesta me guiaba mas cierto que la luz del mediodía, a donde me esperaba quien yo bien me sabía, 20. en parte donde nadie parecía. Quedéme y olvidéme, el rostro recliné sobre el amado, cesó todo, y dejéme, dejando mi cuidado 40. entre las azucenas olvidado. 12, Uit San Juan de la Cruz Poesías completas y comentarios en prosa a los poemas mayores. Edición de las poesías por Dámaso Alonso. Madrid: Aguilar. p De Spaanse gedichten van Noche oscura komen niet allemaal exact met elkaar overeen. Een titel die ook voorkomt is Una Noche Oscura. Variatie binnen de tekst betreft de volgende punten: - iedere versregel begint met een hoofdletter (Cruz 1929: 4) - a oscuras y en celada (r.9) wordt ook wel geschreven als a oscuras, en celada (Cruz 1932: 6-9) - del mediodía (r.17) wordt ook wel geschreven als de medio día (Cruz 1932: 6-9) - amado wordt ook wel geschreven met een hoofdletter, Amado (Cruz 1929: 4) 18

20 Noche oscura 4 Volgens een erotische lezing gaat Noche oscura over een vrouw die midden in de nacht heimelijk haar huis verlaat om haar geliefde te ontmoeten. Zij treffen elkaar en hebben elkaar innig lief onder ceders en tussen leliën waarbij de vrouw uiteindelijk volledig opgaat in haar lichamelijk hoogtepunt. Vanuit erotisch oogpunt vertoont Noche oscura bijzonder veel overeenkomsten met de pastorale amoureuze poëzie, waarvan de karakteristieken kort en duidelijk zijn weer te geven; de geheime bijeenkomst van minnaar en geliefde in het bloeiend kruid van de lentenachtelijke kasteeltuin, onder het waakzaam oog van de toren- of kasteelwachter, die hen bij het aanbreken van de dag tot ontwaken maant. (van Eyck ) In zijn commentaar bij (een deel van) dit gedicht wijst San Juan op een mystieke lezing en legt hij uit dat het gedicht echter symbolisch verhaalt over de ziel (vrouwelijk in het Spaans) die haar lichaam verlaat om zich te kunnen verenigen met God. De weg naar deze vereniging is een weg die alleen in eenzaamheid gegaan kan worden wil het uiteindelijk tot eenwording kunnen leiden. Deze weg gaat dwars door twee zielenachten: de nacht van de loutering en de nacht van de verlichting. In de eerste nacht maakt de ziel zich los van al wat aards is en in haar tweede nacht wordt de vrijgekomen ruimte verlicht door de goddelijke liefde. Beide nachten zijn zeer pijnlijk voor de ziel die zich bewust wordt van het goddelijk weten dat haar eigen kennis veruit overtreft. Dit ascetisch proces van de twee nachten gaat vooraf aan de eigenlijke mystieke ervaring, de vereniging met God. 14 Naast de erotische en de mystieke lezing wordt er door Coenen gewezen op een eventuele derde lezing, waarin de eerste twee strofe van het gedicht zouden verhalen over de ontsnapping van San Juan uit zijn gevangenschap (67). Deze interpretatie laat ik binnen dit onderzoek buiten beschouwing aangezien het gedicht naar mijn mening onvoldoende aanknopingspunten geeft om een dergelijke lezing te onderbouwen. Volgens enkelen is het door San Juan de la Cruz toegevoegde proza de enige deur naar de mystieke lezing. Eugene Maio stelt: Are these poems anything more than songs of love? We would have no way of knowing if the poet had not added to his verses his own explanations (23). Jorge Guillén deelt dit standpunt met haar: Strictly speaking it is a nonmystical poem, and irremediably so, for the ineffable experience and the theoretical mechanism both remain outside of it ( ). Maar volgens hem is er toch een moment in het gedicht waar de aardse liefde het niet wint van haar hemelse bron. - el aire del almena (r.31) wordt ook wel geschreven als el aire de el almena (Cruz 1932: 6-9) De variaties uit Cruz 1932: 6-9 hebben betrekking op een tweetalige Nederlandse uitgave. 14 Gebaseerd op: Peers

21 Noche oscura 4 Oh noche que juntaste Amado con Amada, Amada en el Amado transformada! Such an affirmation could not appear even as hyperbole in any story of purely human love. (111) Daarnaast wijst de oorspronkelijke titel op een diepere betekenis dan enkel de erotische: De el alma que se goza de haber llegado al alto estado de la perfección, que es la unión con Dios, por el camino de la negación espiritual. Met het oog op zijn eigen commentaren op de gedichten, wordt de mystieke boodschap van San Juan de la Cruz vaak als de enige ware lezing beschouwd. Bij het opstellen van deze commentaren was San Juan immers zelf zowel oorspronkelijke auteur als interpretator. Dit mag echter nog geen garantie zijn dat deze becommentarieerde mystieke interpretatie zonder meer gezien mag worden als dé boodschap van Noche oscura: ya no podemos simplemente suponer como supuesto aceptable la relación entre la poesía de la Noche, experiencia mística y comentario, aunque creemos que Juan tuvo experiencias místicas y que sus comentarios [ ] reflejan, o parecen refelejar, dichas experiencias místicas. (Nieto: 38) Hoewel de mystieke lezing het meest besproken wordt, hoeft zij niet de absolute lezing te zijn. Een vergelijkbare kwestie is het bijbels Hooglied waar San Juan zich in zijn poëzie door heeft laten inspireren. Deze bijbelse tekst werd aanvankelijk door de specialisten bestempeld als een profaan gedicht dat de vleselijke liefde bezong. A posteriori werd haar echter een allegorische en symbolische waarde toegekend die het lied verhief tot een gedicht van de goddelijke liefde. In 2003 is hier echter weer een tegenhanger van verschenen, een interessant onderzoek van P. Stoop-van Paridon waarin Salomo gewoon een blauwtje loopt 15. Met betrekking tot de vraagtekens die er bij een mystieke lezing van de werken van San Juan gezet kunnen worden haalt José Nieto in zijn werk San Juan de la Cruz: poeta del amor profano de geschriften van Juan de Valdés aan. Deze schrijver gebruikte op papier de denkbeelden van Erasmus als dekmantel, om te verhullen dat hij het alumbrismo de rug had toegekeerd. Nieto oppert dat dit ook het geval geweest zou kunnen zijn bij San Juan de la Cruz die mogelijk een filosofisch-mystieke uitleg gaf aan zijn liefdesliederen. Na de verschillende opvattingen met betrekking tot en mystieke dan wel een erotische lezing te hebben besproken richten we ons nu op het gedicht, Noche oscura zelf. 15 In het onderzoek van P.W.Th Stoop-van Paridon wordt er ook, op strikt taalkundige gronden naast Salomo, het haremmeisje en de herder een vierde personage aan het licht gebracht, de verzorgster van het haremmeisje. 20

22 Noche oscura 4 Het gedicht kan worden onderverdeeld in drie delen. In de eerste twee strofen verlaat de vrouw of de ziel midden in de nacht, heimelijk haar huis of lichaam. In de 3 e en de 4 e strofe wordt zij door het licht in haar hart naar haar geliefde geleid, de mystieke verlichting. En tot slot worden de geliefden in de laatste vier strofen door de nacht met elkaar verenigd, de eenwording met God. Bij een eerste lezing vindt de belangrijkste verplaatsing plaats aan het begin van het gedicht als de vrouw vanuit de stilstand van haar huis naar buiten glipt. Hierna volgt een constante beweging naar de plek waar ze haar geliefde zal ontmoeten om daar met hem tot stilstand te komen. Als we ons echter richten op het gebruik van de werkwoorden binnen het gedicht doen we echter een interessante ontdekking. In de eerste drie strofen overheersen de beschrijvende werkwoorden en is salí (r.4) het enige werkwoord dat een daadwerkelijke actie uitdrukt. De 4 e strofe is enkel een beschrijving van het begeleidend licht in de ziel. En hoewel de pretérito indefinido s (een verleden tijd in het Spaans die een directe actie of handeling uitdrukt) voor verwarring zouden kunnen zorgen heeft ook de 5 e strofe een beschrijvende functie binnen het gedicht. Het voorbeeld van Dámaso Alonso maakt duidelijk dat er in deze 5 e strofe in feite het volgende staat: Oh noche guiadora, amable, unidora, transformadora! (294). Het is pas in de zesde strofe dat we een drietal acties tegenkomen, quedó dormido (r.28), regalaba (r.29) en daba (r.30). In de 7 e strofe zijn dit er twee: hería (r.34) en suspendía (r.35). Deze zijn echter bijna allemaal opgesteld in de imperfecto, een verleden tijd die voornamelijk een beschrijvende functie heeft. Deze beschrijving wordt in de 8 e strofe opgevolgd door een veelvoud van pretérito indefinido s. We tellen maar liefst vijf werkwoorden quedéme, olvidéme, recliné, cesó todo en dejéme die tezamen genuanceerd de directe gevolgen van de geconsumeerde liefde over brengen waarbij de samenballing van pretérito indefinido s de notie van activiteit en beweging versterkt. Deze tegenstrijdige indicaties van stilstand en beweging weerspiegelen als het ware twee verschillende niveau s. Op fysiek niveau verlaat de amada haar huis om tot stilstand te komen tussen de leliën. Op innerlijk niveau werkt zij echter toe naar een dynamisch hoogtepunt. Met betrekking tot de mystieke lezing vertegenwoordigen deze niveau s respectievelijk de nog aardse dimensie van de ziel en de goddelijke dimensie waar de ziel uiteindelijk volledig in op zal gaan. Opmerkelijk is ook de verschuiving tussen letterlijke en figuurlijke interpretatie binnen de verschillende lezingen. Waar de erotische lezing in het begin zeer letterlijk uit het gedicht gelezen kan worden, verandert zij naar het einde van het gedicht toe in een figuurlijke 21

23 Noche oscura 4 interpretatie. De mystieke lezing daarentegen, begint zeer figuurlijk en eindigt juist zeer letterlijk in de laatste strofe. Hoewel een erotische lezing onmiskenbaar uit het gedicht spreekt vormen de verrukte uitroepen en bijbelse verwijzingen die de locatie vormen van de uiteindelijke eenwording, elementen die in het bijzonder bijdragen aan een mystieke lezing. Eventueel zou hier nog de met een hoofdletter geschreven Amado aan toegevoegd kunnen worden, die in enkele van de Spaanse versies de ongelijkheid tussen amada en amado weerspiegelt. Als we nu terug gaan naar de eerder opgestelde driedeling zien we dat salí in het eerste deel de beweging van het gedicht op gang brengt. De vrouwelijke uitgangen in het gedicht duiden op een vrouwelijke entiteit die het huis verlaat. Aangezien zij het heeft over haar geliefde (amado) en er menselijke kenmerken worden genoemd (pecho, cabellos, cuello), is het aannemelijk dat het hier gaat om een man en een vrouw van vlees en bloed. Het feit dat het verhaal in de ik-persoon wordt verteld draagt hier ook aan bij; de lezer kan zich hierdoor gemakkelijker identificeren met de amada, en zal bij zijn lezing mogelijk kunnen teruggrijpen naar eigen ervaringen. De vrouwelijke entiteit als zijnde de ziel (alma), zoals Juan dit uitlegt in zijn commentaar, blijft als vrouwelijk woord evengoed een mogelijkheid, hoewel zij in het gedicht zelf nooit direct genoemd wordt. Deze dubbelzinnigheid versterkt de parallel die er mogelijk getrokken kan worden tussen het fysieke en het spirituele bewustzijnsniveau in het algemeen. Si queremos penetrar en lo sagrado y propiciar su presencia en el mundo, nada mejor que participar de la reciprocidad del amor divino al modo de los místicos, quienes no excluyen el amor sexual, sino que lo asumen con una función sagrada de intercambio y apertura espiritual. (López Castro 110) Als de vrouw haar huis verlaat in de eerste twee strofe staan haar gevoelens, de geheimhouding en het nachtelijk decor centraal. Reeds uit de tweede versregel spreekt een groot liefdesverlangen, con ansias en amores inflamada, wat zoveel wil zeggen als in vuur en vlam van liefdes vol van verlangen. Ansias kan naast verlangen of zucht (naar) echter ook spanning, beklemming of angst betekenen, waarmee deze liefde wordt voorzien van een spanningselement die haar alleen maar verder lijkt aan te wakkeren. Bij een mystieke lezing wordt hier het streven van de ziel verwoord naar eenwording met het goddelijke. De loutering die hier aan vooraf gaat is een proces dat zwaar en beangstigend kan zijn. Desalniettemin wordt deze weg met vreugde gegaan, Oh dichosa ventura! (r.3), waaruit de euforie zowel spreekt uit de uitroeptekens als uit de verwijzing naar het dubbele geluk. 22

24 Noche oscura 4 Vermomd (disfrazada) verlaat de amada onopgemerkt het huis, salí sin ser notada (r.4). De geheimhouding wordt tot in de vierde strofe verschillende keren benadrukt: por la secreta escala disfrazada (r.7), en secreto, que nadie me veía (r.12), en parte donde nadie parecía (r.20). Met het oog op een erotische lezing lijkt het of de vrouw heeft moeten wachten tot de mensen in haar huis sliepen, estando ya mi casa sosegada (r.5/10), om zo weg te kunnen glippen. In de mystiek geeft de geheimhouding de geboden eenzaamheid op de weg naar het goddelijke weer en deze reis kan alleen gemaakt worden als de ziel zich heeft losgekoppeld van het aardse, haar lichaam. De trap kan binnen deze lezing geïnterpreteerd worden als een verticale verandering van bewustzijnsniveau van de ziel. Met betrekking tot de geheimhouding speelt de nacht hierbij een ondersteunende rol en la noche dichosa (r.11), het is immers haar intense duisternis, en una noche oscura (r.1), die als bondgenoot de geliefde verhult:, a escuras y en celada (r.9), a escuras y segura (r.6). Deze duisternis staat binnen de mystiek voor de eerste nacht die de ziel moet doorgaan, de nacht van de loutering. En hoe donker de duisternis ook moge zijn, zij biedt de ziel zekerheid ( segura ) en bescherming ( en celada ). Het licht dat centraal staat in de 3 e en de 4 e strofe voert de amada door het duister naar haar geliefde. De amada kijkt nergens naar en laat zich op haar weg leiden door het licht in haar hart, ni yo miraba cosa / sin otra luz y guía, / sino la que en el corazón ardía (r.13-15). Erotisch geïnterpreteerd let de vrouw op niets anders dan het licht, oftewel de liefde die de vrouw voelt voor haar lief. Met betrekking tot de mystiek keert de ziel zich actief af van het aardse, het licht symboliseert hier de liefde, of het weten van God dat zich in de gelouterde ziel openbaart. Dit licht, zekerder dan het volle daglicht leidt de amada naar haar amado, die zij zo goed kent en die op haar wacht op een plaats waar niemand anders komt, Aquesta me guiaba / más cierto que la luz del mediodía / adonde me esperaba / quien yo bien me sabía / en parte donde nadie parecía (r.16-19). Het feit dat de geliefde expliciet wacht op de vrouw kan doen vermoeden dat zij hadden afgesproken elkaar heimelijk te ontmoeten op een plaats waar zij niet gestoord kunnen worden door andere mensen. In het geval van de ziel is het echter weinig aannemelijk dat zij een afspraak heeft met God; in de mystiek van San Juan de la Cruz is God degene die de ziel uitkiest. In het derde deel van de gemaakte driedeling vindt de vereniging van de amada met de amado plaats. De vijfde strofe is een ode van de amada aan de nacht welke de vereniging mogelijk heeft gemaakt, Oh noche que guiaste! / oh noche amable más que el alborada!, / oh noche que juntaste / amado con amada / amada en el amado transformada (r.21-25). De 23

25 Noche oscura 4 nacht wordt met betrekking tot haar begeleidende rol, gelijkgesteld aan het licht dat brandt in het hart van de amada. Zowel de verhullende duisternis van de nacht als de liefde in het hart hebben de erotische ontmoeting mogelijk gemaakt. In de mystieke lezing worden licht en donker hier letterlijk aan elkaar gelijkgesteld. Peers legt uit dat het overweldigend goddelijk licht, of weten, het begrip van de ziel zo ver te boven gaat, dat dit licht voor haar tegelijkertijd complete duisternis is. (207) Bij de eenwording verandert de amada in de amado ( transforma ). Dit kan enerzijds figuurlijk worden geïnterpreteerd, waarbij de menselijke lichamen en emoties bij de geslachtsgemeenschap als het ware met elkaar lijken te versmelten. Opmerkelijk is echter dat de amada opgaat in de amado en niet andersom. Dit is echter wel wat er gebeurt als de ziel opgaat in het goddelijke. In de versies waarin de amado met een hoofdletter wordt geschreven vinden we deze ongelijkheid terug tussen de amada en de amado. De laatste drie strofen van het gedicht beschrijven het uiteindelijke eenwordingsproces Het speelt zich af op een plaats waar de wind van de tinnen waait, ceders groeien en leliën bloeien. Verwijzingen die sterke overeenkomsten vertonen met het bijbels Hooglied 16. Na de uitbundige 5 e strofe volgt er een bijna serene rust in de 6 e strofe waarin, tussen de waaierende ceders, de amado slaapt op de borst(en) van de amada: En mi pecho florido, / que entero para él solo se guardaba, / allí quedó dormido, / y yo le regalaba / y el ventalle de cedros aire daba (r.26-30). Pecho (r.26) kan zowel letterlijk borst of borsten betekenen, als figuurlijk hart. De letterlijke interpretatie van borsten wijst op een erotische lezing van het gedicht, waarbij pecho florido zowel bebloemde borsten als bloeiende borsten kan betekenen. In het eerste geval zouden deze borsten bebloemd kunnen zijn met de leliën uit de laatste strofe, en in het tweede geval zouden deze borsten geïnterpreteerd kunnen worden als weelderige borsten of ontluikende borsten waardoor de vrouw in het laatste geval een meisje wordt. Leo Spitzer noemt hier de mogelijkheid van de naar bloemen geurende borsten (36). In de volgende versregel wordt duidelijk dat (al) deze borsten zich geheel voor alleen de geliefde hebben bewaard, wat geïnterpreteerd zou kunnen worden als de maagdelijkheid van de vrouw, of het meisje. Deze maagdelijkheid wordt benadrukt door de symbolische betekenis van de lelie: zinnebeeld van blankheid, reinheid, maagdelijkheid en onschuld. De eerste woorden van En mi pecho florido kunnen worden geïnterpreteerd als Op mijn maar ook als In mijn. Bij de eerste interpretatie sluit(en) de letterlijke borst(en) 16 Voor het bijbels Hooglied verwijs ik naar Appendix 2. 24