Leiders worden geboren. Goede leiders worden gemaakt. (Kroon, 2012)

Transcriptie

1 Leiders worden geboren. Goede leiders worden gemaakt. (Kroon, 2012) Onderzoek naar het effect van de Non-Technical Skills van een Operationeel Leider op het resultaat van een ROT-overleg. Erik van Leeuwen - Master of Crisis and Public Order Management - 26 januari 2015

2 Colofon Opleiding Examenopdracht Master of Crisis and Public Order Management Politieacademie & Instituut Fysieke Veiligheid EQF-niveau 7 2: Schrijven en verdedigen van Masterthesis MCPM Kernopgaven : Risico-assessment en voorbereiding binnen gevaar- en crisisbeheersing : Functioneren binnen gevaar- en crisisbeheersing Auteur Erik van Leeuwen ( ) Binnengeest 30, 1921 CP, Akersloot evleeuwen@veiligheidsregio-nhn.nl Thesisbegeleider Bernard Groot b.j.a.groot@ggddrenthe.nl Datum 26 januari 2015 Foto omslag KLPD (2010) 2

3 Voorwoord Deze masterthesis is de afsluitende proeve van bekwaamheid voor de Master of Crisis and Public Order Management. De proeve zit bij deze masterthesis onder andere in het zorgvuldig en wetenschappelijk toepassen van de methodologie. Het meest interessante deel zit in het onderwerp: Non-Technical Skills. Vanuit mijn werkzaamheden voor de brandweer en voor de crisisbeheersing is het buitengewoon interessant om te kijken naar deze menselijke factoren binnen de hulpverlening. Zeker als deze bijdragen aan efficiënt en veilig optreden. Het veilig optreden speelt niet alleen een rol bij het onderwerp van deze thesis, maar ook bij de totstandkoming van de thesis. Doordat een brandweer-collega afgelopen zomer zeer onfortuinlijk bij een duikongeval om het leven is gekomen, begon dit onderzoek anders dan normaal. Afgeleid door dit ellendige ongeval en mijn rol bij de afhandeling ervan is het opstellen van deze thesis traag op gang gekomen. Een boekje dat ik cadeau heb gekregen (Robin, waarvoor dank) heeft het onderzoek weer op gang gebracht. Dit boekje over leiderschap beschreef dat alleen het nemen van initiatief controle over de situatie geeft. Hierdoor geïnspireerd en met een klein duwtje in de goede richting van het onderwerp (Petra, waarvoor dank) en een enthousiast verhaal (Ellie, waarvoor dank) begon dit onderzoek lekker te lopen. Na de start was het niet alleen slim en zorgvuldig werken, maar ook gewoon heel hard en lang doorwerken. Hierdoor heb ik wel veel respect gekregen voor degenen die dissertaties, artikelen of zelfs hele boeken schrijven. De in dit onderzoek gebruikte dissertatie van Selma van der Haar is daar een mooi voorbeeld van. Naast haar mooie dissertatie is ook dankbaar gebruik gemaakt van de deskundigheid van Selma, maar ook van de bereidheid van Erie Braakhekke om als deskundige op te treden (Selma en Erie, waarvoor dank). Naast mijn persoonlijke ervaringen, is de literatuur erg duidelijk over het belang van de menselijke factor als succes- of faalfactor in de hulpverlening. Bij het bekijken en analyseren van vele uren met video-opnames van het optreden van de Operationeel Leiders heb ik dit zelf opnieuw kunnen waarnemen. Hier past overigens een woord van dank aan alle betrokken Operationeel Leiders. Deze hebben zich, in dienst van de wetenschap, kwetsbaar opgesteld door de video-opnames van hun optreden beschikbaar te stellen voor dit onderzoek. Naast de literatuur kunt u mede daarom ook in dit onderzoek lezen hoe groot de invloed van de factor Operationeel Leider is. Vlak voordat ik mijn gezin ga bedanken, verdient mijn thesisbegeleider Bernard Groot een enorm compliment. Wat een bron van energie, enthousiasme en wetenschap. In de meest positieve zin van het woord zijn we vaak van de hak op de tak gesprongen. Van mijn kant is hierbij veel inspiratie en kennis opgedaan. Overigens heeft me dit, wederom in de meest positieve zin van het woord, ook veel werk opgeleverd in de vorm van omgooien, herschrijven en aanvullen van de thesis. Natuurlijk allemaal ten faveure van dit onderzoek. Bernard, hopelijk rendeert jouw tijd in mij ook in je eigen dissertatie. Bedankt voor de prettige samenwerking. Als laatste mijn gezin. Je wilt ze het beste geven, maar je vraagt het meeste van ze. Lieve Eke, Brent en Nella zoveel geduld, begrip en zelfonderhoudend vermogen in zulke jonge mensen heeft grote indruk op mij gemaakt. Tegelijk is dat heel logisch met zo n moeder. Lieve Jacintha, voor jou deze afsluitende ereplaats. Meer dan bedankt voor je liefde, je werk en je steun. Je bent de mooiste menselijke factor in mijn leven. Tot slot wens ik u veel plezier met het lezen van deze masterthesis. Erik van Leeuwen Akersloot, 26 januari

4 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Samenvatting 6 1. Onderzoeksvraag Onderwerp Kaders en afbakening Onderzoeksvraag Deelvragen Methodologie onderzoek Dissertatie Bernard Groot Kwalitatief verklarend onderzoek Data verzamelingsmethoden Literatuuronderzoek naar NTS Interviews deskundigen over NTS Literatuuronderzoek naar meten effectiviteit ROT-overleg Video-opnames Video-observatie voor kwalitatieve selectie ROT-overleggen Video-observatie bepaling belang NTS Literatuuronderzoek naar NTS Geschikte set NTS Reductie van NTS Conclusies literatuuronderzoek naar geschikte NTS Interviews deskundigen over NTS Vragen aan deskundigen Beantwoording door deskundigen Conclusies interviews deskundigen Literatuuronderzoek naar meten effectiviteit ROT-overleg Video-observatie voor kwalitatieve selectie ROT-overleggen Observatie door eerste onderzoeker Selectie sterkste en zwakste ROT-overleggen Controlerende observatie door tweede onderzoeker Vergelijk scores eerste en tweede onderzoeker Analyse observatie effectiviteit ROT-overleggen Gebruik observatieformulier Effectiviteit Video-observatie bepaling belang NTS Observatie door eerste onderzoeker Controlerende observatie door tweede onderzoeker Vergelijk scores eerste en tweede onderzoeker Analyse observatie NTS Gebruik observatieformulier NTS Beantwoording onderzoeksvraag Beantwoording deelvragen Beantwoording onderzoeksvraag Conclusie Aanbevelingen Opleiden, trainen en oefenen Operationeel Leider Verbeteren kwaliteit onderzoek Vervolgonderzoek rond OL Vervolgonderzoek naar andere factoren Afsluitende suggestie Discussie Slotbeschouwing 43 4

5 Bijlage 1: Informatiebronnen 45 Bijlage 1.1: Literatuurlijst 45 Bijlage 1.2: Bibliografie 46 Bijlage 1.3: Geïnterviewde personen 47 Bijlage 1.4: Respondenten 47 Bijlage 2: Samenstelling ANTS-systeem 48 Bijlage 3: Eigenschappen beoordelingssysteem 49 Bijlage 4: Analyse informatiebronnen 50 Bijlage 5: Vragenlijst aan deskundigen 52 Bijlage 6: Totstandkoming scorelijst Effectiviteit 53 Bijlage 7: Effectiviteit: Result of the emergency response at the scene 54 Bijlage 8: Indeling en kleurgebruik zeven-punts Likert-schaal 55 Bijlage 9: Score-formulieren Effectiviteit 56 Bijlage 9.1: Blanco score-formulier Effectiviteit 56 Bijlage 9.2: Voorbeeld ingevuld score-formulier Effectiviteit 57 Bijlage 10: Scores Effectiviteit door eerste onderzoeker 58 Bijlage 11: Vergelijk scores Effectiviteit onderzoekers 59 Bijlage 11.1: Verschillen scores 59 Bijlage 11.2: Scores 60 Bijlage 12: Details scores Effectiviteit 61 Bijlage 13: Score-formulieren NTS 62 Bijlage 13.1: Blanco score-formulier NTS 62 Bijlage 13.2: Voorbeeld ingevuld score-formulier NTS 63 Bijlage 14: Vergelijk scores NTS onderzoekers 64 Bijlage 14.1: Verschillen scores 64 Bijlage 14.2: Scores 65 Bijlage 15: Details vergelijk Effectiviteit met NTS 66 Bijlage 16: Lijst van afkortingen 67 5

6 Samenvatting Voor deze masterthesis is onderzoek gedaan naar de Non-Technical Skills van de Operationeel Leider. In dit onderzoek zijn duidelijke aanwijzingen gevonden dat de Non-Technical Skills (NTS) van de Operationeel Leider (OL) een effect hebben op het resultaat van een overleg van het Regionaal Operationeel Team (ROT). Aanleiding voor dit onderzoek was de verwondering na een recente reeks van oefeningen van het ROT in de Veiligheidsregio Noord-Holland Noord (VRNHN). Hierbij was opgevallen dat gelijke scenario s bij verschillende OL s behoorlijk ongelijke resultaten opleverden en dat het gedrag van de OL een voorname rol speelt in de verschillen van de resultaten. Daarnaast was duidelijk dat dit effect niet zo zeer werd bepaald door diens kennis van de procedures, protocollen of van de organisatie. Veel meer waren er vermeldingen van of werd er gesproken over de interpersoonlijke kant van het gedrag van de OL. Het belang van deze menselijke factoren staat binnen de luchtvaart al enige tijd duidelijk op de agenda. In de luchtvaart bleek dat maar liefst 74% van de luchtvaartongevallen worden veroorzaakt door de menselijke factoren (Timmermans, 2012, p. 21). Al snel bleek toen dat deze menselijke factoren niet alleen in de luchtvaart maar ook op tal van andere terreinen hetzelfde effect hadden. Steeds gaat het over het handelen van personen in teams die onder grote druk staan. De combinatie van deze constateringen met de resultaten van de oefeningen maakt het interessant om te onderzoeken of ditzelfde mechanisme een rol speelt bij de functionaris OL die binnen het operationele team onder druk handelt. Wanneer hierbij ook in beschouwing wordt genomen dat binnen de hulpverlening nog geen fundamenteel onderzoek is gedaan naar deze menselijke factor als oorzaak van falen (Timmermans, 2012, p. 23) wordt het nog interessanter om onderzoek te doen naar deze menselijke factor. Een definitie die goed past bij deze menselijke factor binnen de hulpverlening staat beschreven in Flin, O'Connor & Crichton (2008, p.1). Hierin worden deze beschreven als de niet technische vaardigheden die technische vaardigheden aanvullen en bijdragen aan een veilige en efficiënte taakuitvoering. Deze niet technische vaardigheden (Non-Technical Skills) staan daar verder beschreven als cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden. Als eerste moet in dit onderzoek de vraag worden beantwoord of de NTS van de OL een effect hebben op het resultaat van een ROT-overleg. Vervolgens speelt de vraag of het mogelijk is om het aantal NTS zo veel mogelijk te beperken. De eerste stap daartoe is de vraag of een beperkt aantal NTS een aanzienlijk deel van het effect op het resultaat van het ROT kunnen verklaren. Dit omdat een beperkte set eenvoudiger te gebruiken is bij het opleiden, trainen en oefenen van OL s. De verwondering uit de oefeningen, de lacune in fundamenteel onderzoek en het belang van goede opleidingen, trainingen en oefeningen hebben geleid tot de volgende onderzoeksvraag: Welke Non-Technical Skills van de Operationeel Leider hebben het grootste effect op het resultaat van een overleg van het Regionaal Operationeel Team bij een oefenincident in de Veiligheidsregio Noord-Holland Noord? Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvraag is met meerdere methoden data verzameld. Allereerst is via een literatuurstudie onderzoek gedaan naar de NTS die het grootste effect kunnen hebben op het resultaat. De uitkomsten van dit onderzoek zijn in interviews met deskundigen besproken. Tot slot zijn videobeelden van ROT-oefeningen voor empirisch onderzoek geobserveerd op het effect dat de diverse NTS hebben op het resultaat van een ROT-overleg. 6

7 Uit het literatuuronderzoek kwamen verschillende lijsten met gedragingen naar voren die voor verschillende doeleinden zijn ontwikkeld. Zo zijn er onder andere lijsten voor persoonlijke ontwikkelplannen, voor kwaliteitseisen en om succesvol te functioneren. Van deze lijsten wordt de set van Flin et al. (2008, p. 11) voor dit onderzoek als meest passend beschouwd. Deze set beschrijft de niet technische vaardigheden die bijdragen aan een veilige en efficiënte taakuitvoering van personen die werkzaam zijn in hoog-risico beroepen. Daarbij is deze set afgebakend en samenhangend gericht op de NTS. Vervolgonderzoek gaf geen aanwijzingen dat er in deze set onderdelen zijn die beduidend meer of minder effect op het resultaat hebben. Alleen op basis van het feit dat het onderzoek over oefenomstandigheden gaat, maakt dat er delen van de set (stress en vermoeidheid) weggelaten zijn. Deze bevindingen zijn door de deskundigen in de interviews bevestigd. De vijf NTS die daarmee overblijven en verder in dit onderzoek worden gebruikt zijn: 1. Situation awareness; 2. Decision-making; 3. Communication; 4. Team working; 5. Leadership. Een belangrijk doel van dit onderzoek betreft het bepalen van het effect van de NTS op het resultaat van een ROT-overleg. Hiervoor is een door Van der Haar, Segers & Jehn (2013) ontwikkeld en gevalideerd instrument gebruikt dat betekenisvolle uitspraken kan doen over de effectiviteit van het ROT. Dit instrument bestaat uit twee onderdelen waarvan het onderdeel Team meeting outcome geschikt is voor het kwalificeren van een ROT-overleg. Dit onderdeel met de onderliggende categorieën Image building en Wrapping up the meeting is in de observaties gebruikt om de resultaten van de ROT-overleggen op effectiviteit te kwalificeren. Voor de observatie waren video-opnames van 33 ROT-overleggen beschikbaar. Deze videoopnames zijn met het instrument van Van der Haar et al. (2013) beoordeeld op effectiviteit. Van deze opnames zijn de vier meest effectieve en de vier minst effectieve ROT-overleggen geselecteerd om verder te analyseren op het effect van de NTS. De uitkomsten van de scores van de NTS, bij deze vier sterkste en vier zwakste sessies, staan in figuur 1 samengevat. Zowel de Effectiviteit als de NTS zijn beoordeeld op een zeven-punts 1 Likertschaal. Effectiviteit (Van der Haar et al., 2013) NTS (Flin et al., 2008) Gemiddelde Effectiviteit Image building Wrapping up the meeting Situation awareness Decisionmaking Communicatio n Team working Leadership Sterkste vier 5,9 5,9 5,9 5,9 5,9 6,0 5,8 6,0 Zwakste vier 3,6 3,9 3,3 3,8 3,6 3,2 3,1 3,3 Figuur 1: Samenvatting vergelijk Effectiviteit met NTS De belangrijkste constatering van deze analyse is dat bij de vier sterkste sessies alle vijf NTS hoog scoren en respectievelijk bij de vier zwakste sessies alle vijf laag scoren. Dit betekent dat er een indicatie is dat wanneer de onafhankelijke variabele NTS hoog scoort de afhankelijke variabele Effectiviteit daardoor hoger is en andersom. Hieruit kan worden geconcludeerd dat er een indicatie is dat de NTS effect hebben op het resultaat. 1 De Indeling en het kleurgebruik van de zeven-punts Likert-schaal staan vermeld in bijlage 9. 7

8 Dit onderzoek toont daarmee, voor het eerst, aan dat er een indicatie is dat de NTS van de OL van belang zijn voor de effectiviteit een ROT-overleg. Aanvullend hierop kan ook worden geconstateerd dat er geen duidelijk onderscheid is tussen het effect van de diverse NTS, waarmee er een indicatie is dat alle NTS in gelijke mate van belang zijn. Gezamenlijk is dit ook het antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek. De beantwoording van de onderzoeksvraag leidt tot de conclusie dat bij het opleiden, trainen en oefenen van de OL alle NTS van Flin et al. (2008) een belangrijke plaats moeten krijgen. Dit omdat de NTS aantoonbaar bijdragen aan het resultaat van een ROT en zo de kans op falen door toedoen van de menselijke factor beperken. 8

9 1. Onderzoeksvraag Aan de basis van dit onderzoek staat het promotieonderzoek van dhr. drs. Groot (Groot, 2014a). Zijn dissertatie richt zich op de vraag wie de ideale Operationele Leider (OL) is en hoe deze het meest effectief kan zijn. Door de gesprekken met hem en een presentatie die hij aan de VRNHN heeft gegeven, was al snel duidelijk dat de multidisciplinaire OL een mooi onderwerp van onderzoek kan zijn. Daarbij is het ook nuttig wanneer dit onderzoek kan bijdragen aan de dissertatie van dhr. Groot Onderwerp Begin 2014 was bij een reeks van oefeningen van het ROT in de VRNHN opgevallen dat gelijke scenario s bij verschillende OL s behoorlijk ongelijke resultaten opleverden. Daarom is bij de ROToefenreeks in het najaar van 2014 hier nadrukkelijk op waargenomen. De begeleider en hoofdwaarnemer van deze oefeningen mw. Ter Averst benoemt in een gesprek (persoonlijke communicatie, 25 september 2014) dat bij deze oefenreeks opnieuw behoorlijke verschillen zijn geconstateerd. Tijdens de waarnemingen is haar opgevallen dat het gedrag van de OL een voorname rol speelt in de verschillen van de resultaten. Deze gedragscomponenten staan ook vermeld in de verslagen van de oefeningen (Averst, 2014a, 2014b, 2014c; Verbeek, 2014). Zo staat vermeld dat de OL rust brengt in het team en structuur houdt, maar ook dat het team rekent op de OL om die structuur aan te brengen. Daarnaast wordt in positieve zin benoemd dat de teamleden door de OL goed worden betrokken en dat daarmee later geen discussies meer plaats vinden. Ook het doorvragen van de OL op onvolledige informatie wordt in positieve zin benoemd. Andersom staat ook beschreven dat een OL zich laat afleiden door één knelpunt en daarmee de andere knelpunten verwaarloost. Uit de verslagen volgt ook een voorbeeld dat vanwege de strakke manier van communiceren 2 van de OL de doelstellingen niet worden gehaald en de teamleden zich terugtrekken. In het gesprek komt wel ter sprake dat ook de andere teamleden een rol spelen. Hiervan zijn ook vermeldingen in de verslagen terug te vinden. Kenmerkend is echter dat mw. Ter Averst van mening is dat het juist de OL is die een prominente rol speelt in het verloop en het resultaat van de oefening en dat het daarmee zeer interessant is om het gedrag van de OL te onderzoeken. Tijdens het gesprek, maar ook uit de verslagen, wordt duidelijk dat het effect van de OL niet zo zeer wordt bepaald door diens kennis van de procedures, protocollen of van de organisatie. Veel meer zijn er vermeldingen van of wordt er gesproken over de interpersoonlijke kant van het gedrag. Dit zijn voor de VRNHN redenen om meer aandacht te gaan besteden aan deze menselijke kant van het gedrag. Het belang van deze menselijke factoren staat binnen de luchtvaart al enige tijd duidelijk op de agenda. Al sinds de jaren zeventig blijkt dat er in de luchtvaart ondanks allerlei technische hoogstandjes, checklists en uitstekende bedieningsinstructies nog steeds (bijna)ongevallen gebeuren. Hiernaar is toen nader onderzoek gedaan. Hierbij bleek dat vliegtuigen niet alleen neerstortten door technische problemen, maar dat maar liefst 74% van de luchtvaartongevallen worden veroorzaakt door de menselijke factoren (Timmermans, 2012, p. 21). Daarmee dringt langzaam het besef door dat een goede piloot niet alleen in staat moet zijn om de techniek van het vliegen onder de knie te krijgen maar dat het minstens zo belangrijk is dat de piloot wordt opgeleid met de vaardigheden waarmee deze zijn/haar taak veilig en efficiënt kan uitvoeren. Al snel bleek dat deze menselijke factoren niet alleen in de luchtvaart maar ook op tal van andere terreinen hetzelfde effect hadden. Bekende voorbeelden van ernstige ongelukken die door toedoen van menselijk falen 2 In het kader van ethisch verantwoord onderzoek doen (Baarda, De Goede & Teunissen, 2009, p. 33) is de informatie zodanig verwerkt (zie ook ) dat deze niet op de individuele persoon (OL) herleidbaar is. Daarom staat bij dit citaat geen bronvermelding. 9

10 zijn veroorzaakt, zijn: de explosie op het booreiland Piper Alpha 3, de explosie van de Challenger en het uit de lucht schieten van een Iraanse Boeing door de Amerikaanse marine kruiser USS Vincennes. Steeds gaat het over het handelen van personen in teams die onder grote druk staan. De combinatie van deze constateringen met de opmerkingen van mw. Ter Averst, over de verschillende resultaten van de ROT s en de belangrijke invloed van de OL op dat resultaat, maakt het interessant om te onderzoeken of ditzelfde mechanisme een rol speelt bij de functionaris OL die binnen het operationele team onder druk handelt. Ook in een ROT is het voorstelbaar dat onder leiding van de OL door menselijke factoren, bijvoorbeeld informatie over explosiegevaar of asbest, niet boven tafel komt en daarmee leidt tot grotere risico s. Wanneer hierbij ook in beschouwing wordt genomen dat binnen de hulpverlening nog geen fundamenteel onderzoek 4 is gedaan naar deze menselijke factor als oorzaak van falen (Timmermans, 2012, p. 23), wordt het onderwerp van de onderzoeksvraag steeds duidelijker. Aan het begin van dit onderzoek was nog niet helder wat het belang van deze menselijke factoren was. In eerste instantie was de onderzoeksvraag dan ook gericht op een bredere formulering in de vorm van gedragskenmerken van de OL. De combinatie van de gesprekken, de verslagen, het initiële onderzoek en de bevindingen van Timmermans hebben echter gemaakt dat de focus van dit onderzoek zich heeft verlegd naar de zachte kant van de gedragskenmerken. Een duidelijke en passende definitie voor deze zachte kant van de gedragskenmerken is te vinden in Flin et al. (2008, p.1): De cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden die technische vaardigheden aanvullen en bijdragen aan een veilige en efficiënte taakuitvoering. Deze focus leidt ook direct tot een begin van een afbakening, dit omdat voorgaande definitie een beschrijving is van de zogenaamde Non- Technical Skills (NTS). Dit onderzoek zal zich dan ook specifiek gaan richten op de vraag of de NTS van de OL, conform het mechanisme in de luchtvaart, een effect hebben op het resultaat van een ROT-overleg. Een initiële verdieping in dit onderwerp maakte al snel inzichtelijk dat er veel lijsten met gedragingen zijn die voor verschillende doeleinden zijn ontwikkeld. Zo zijn er onder andere lijsten voor persoonlijke ontwikkelplannen, voor kwaliteitseisen en om succesvol te functioneren. Binnen deze lijsten staan verschillende vermeldingen van cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden, waarmee het voor dit onderzoek noodzakelijk wordt om hieruit een keuze te maken. Naast de vraag of de NTS van de OL een effect hebben op het resultaat van een ROT-overleg en de vraag welke set met cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden kan worden gebruikt, speelt ook de vraag of het mogelijk is om het aantal NTS zo veel mogelijk te beperken. Omdat niet elke OL meteen aan alle eisen 5 zal voldoen, zal deze daarvoor opgeleid, getraind en geoefend moeten worden. Bij dit opleiden, trainen en oefenen is een beperkte set NTS eenvoudiger in het gebruik. Hoewel individuele aangeboren kwaliteiten essentieel zijn, is het nuttig om te weten dat de NTS tot op late leeftijd door te ontwikkelen zijn (Dijkman, 2009, p. 25) en dat wordt erkend dat training bijdraagt aan het succes van het optreden (Flin, 1996, p. 222). Op dit moment is er binnen de VRNHN echter geen inzicht in wat de belangrijkste NTS zijn. Dit onderzoek wil hiermee dan ook een begin van inhoud geven aan dit onderwerp. Niet alleen omdat er een lacune is in fundamenteel onderzoek (Timmermans, 2012, p. 23) maar ook omdat er dan bij opleidingen, trainingen en oefeningen gericht en specifiek kan worden gewerkt aan de NTS van de OL. Hiermee invulling gevend aan het credo van Kroon (2012, p. 33): Leiders worden geboren. Goede leiders worden gemaakt. 3 Voor een aantal industriële sectoren loopt dit percentage zelfs op tot 80% (Flin et al., 2008, p. 1). 4 Nadien (zie ook 4.2. en 8.3.) is door Van der Haar (2014) wel deelonderzoek gedaan naar het effect van de menselijke factoren. 5 In de praktijk zijn natuurlijke en inspirerende leiders zeldzaam en zullen leiders moeten worden geselecteerd die voldoende talent hebben om zich te kunnen laten ontwikkelen tot efficiënte leiders (Flin, 1996, p. 41). 10

11 1.2. Kaders en afbakening De belangrijkste bron voor het empirische deel van het onderzoek zijn de videobeelden van ROToverleggen bij oefeningen in de VRNHN (Martens, 2010a, 2010b, 2010c, 2010d, 2010e, 2010f, 2011a, 2011b, 2011c, 2011d, 2011e, 2011f). Tijdens de video-observaties moet bestudering van de NTS van de OL s dit onderzoek voorzien van empirische onderbouwing. Hoewel deze bron veel informatie oplevert, blijft zij hiermee als afbakening wel beperkt tot het hiervoor genoemde ROToverleg in een oefening in de VRNHN. Omdat in dit onderzoek de NTS aan de resultaten gerelateerd worden, is het ook noodzakelijk het resultaat van de ROT-overleggen te kwalificeren. Hiervoor zal in dit onderzoek een methode worden gezocht Onderzoeksvraag Ter ondersteuning van bovenstaand probleem is de volgende onderzoeksvraag gedefinieerd: Welke Non-Technical Skills van de Operationeel Leider hebben het grootste effect op het resultaat van een overleg van het Regionaal Operationeel Team bij een oefenincident in de Veiligheidsregio Noord-Holland Noord? 1.4. Deelvragen De onderzoeksvraag wordt ondersteund door de volgende deelvragen: I. Op welke wijze kan het resultaat van een overleg van een Regionaal Operationeel Team worden bepaald? II. III. Welke set van Non-Technical Skills van de Operationeel Leider heeft het grootste effect op het resultaat van een overleg van een Regionaal Operationeel Team? Kan er binnen de geselecteerde set van Non-Technical Skills een reductie plaatsvinden van onderdelen die minder bijdragen aan het effect op het resultaat van een overleg van een Regionaal Operationeel Team bij een oefenincident in de Veiligheidsregio Noord-Holland Noord? 11

12 2. Methodologie onderzoek Voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag zal met meerdere methoden data worden verzameld. Allereerst zal via een literatuurstudie onderzoek worden gedaan naar de NTS die het grootste effect kunnen hebben op het resultaat. De uitkomsten van dit onderzoek zullen dan door interviews met deskundigen op het gebied van gedrag worden besproken en eventueel worden bijgesteld. Tot slot zullen de uitkomsten van het literatuuronderzoek en de interviews worden gebruikt voor de observatie van videobeelden van ROT-oefeningen. Bij deze observatie wordt empirisch onderzocht of de diverse NTS effect hebben op het resultaat van een ROT-overleg en zo ja in welke mate Dissertatie Bernard Groot Hoewel dit onderzoek een losstaand en afgerond onderwerp beschrijft, ligt er wel een relatie met de dissertatie van dhr. Groot (2014a). Hierbij mag gebruik worden gemaakt van het videomateriaal dat ook in het kader van de dissertatie kan worden onderzocht. Dit deel van het onderzoek wordt nu gezamenlijk gedaan. De waarnemingen kunnen dan onderling worden vergelijken om zo meer objectieve conclusies te krijgen. Het literatuuronderzoek, de interviews en de uitwerking van de observaties behoren tot de zelfstandige werkzaamheden van dit onderzoek. De conclusie en bevindingen van dit onderzoek staan daarbij uiteraard ter beschikking van de dissertatie Kwalitatief verklarend onderzoek Dit onderzoek wil verkennen of de NTS van de functionaris Operationeel Leider een verklaring kunnen zijn voor het resultaat van een ROT-overleg. Hiervoor wordt onder andere literatuuronderzoek gedaan en worden video s geobserveerd. Hiermee valt dit onderzoek onder de beschrijving van kwalitatief onderzoek: Kenmerkend voor kwalitatief onderzoek is het gebruik van verschillende databronnen en de nadruk op het begrijpen of doorgronden van individuele mensen, groepen of situaties (Baarda, De Goede & Teunissen, 2009, p. 7). De beschrijving valt verder onder de typering van verklarend onderzoek: Een verklarende onderzoeksvraag impliceert dat je op zoek gaat naar een of meer factoren die een verklaring kunnen geven voor dat verschijnsel (Baarda et al., 2009, p. 24). Als aanvulling op de typering van verklarend onderzoek dient wel te worden vermeld dat dit onderzoek een eerste stap zet naar mogelijke verklaringen. In deze zin heeft dit onderzoek ook kenmerken van een verkennend onderzoek of kan het een voorloper zijn voor een uitgebreide verkenning (Saunders, Lewis & Thornhill, 2004, pp ). Mogelijke verklaringen zullen in een vervolgonderzoek desgewenst nader moeten worden onderzocht. 12

13 2.3. Data verzamelingsmethoden Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk staat beschreven, zal met meerdere methoden data worden verzameld. Hieronder staan deze stappen met toelichting op hoofdlijnen. Aanvullende informatie is terug te vinden in de corresponderende hoofdstukken Literatuuronderzoek naar NTS Het opmaken van een wetenschappelijk uitgewerkte set van NTS voor een specifieke persoon of taak vergt een grote inspanning. Een mooi voorbeeld hiervan betreft de totstandkoming van een set NTS voor gebruik in de anesthesiologie (ANTS-systeem) van Fletcher et al. (2004). Hiervan staan de details weergegeven in bijlage 2. Deze grondige aanpak past niet binnen de scope van dit onderzoek. Daarom is in de literatuur gezocht naar een meer uitgekristalliseerde set. Een initiële verdieping in dit onderwerp maakt al snel inzichtelijk dat er veel lijsten met gedragingen zijn die voor verschillende doeleinden zijn ontwikkeld. Zo zijn er onder andere lijsten (Bijlsma, 2013; Devitt & Borodzicz, 2008; Flin et al., 2008; Martens, 2002; Ministerie van BZK, 2010a; NVBR, 2006) met competenties voor ontwikkeling van de OL, competenties voor training van crew resource management en vaardigheden die bijdragen aan een veilige taakuitvoering van personen die werkzaam zijn in hoog-risico beroepen. Binnen deze lijsten staan verschillende vermeldingen van cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden 6 waaruit voor dit onderzoek een keuze moet worden gemaakt. Naast de hiervoor beschreven documenten is er ook andere literatuur beschikbaar welke of in bredere zin of juist heel gedetailleerd over gedrag schrijft. Zo hebben Devitt & Borodzicz (2008) ook een en ander beschreven over leiderschap in crisismanagement in Engeland en heeft ook Vonk (2012) een beschrijving van leiderschap. Hendriks van de Weem (2009) schrijft in meer algemene zin over het meten, observeren en beschrijven van gedrag binnen het crisismanagement. Vanuit de scriptie over sociaal intelligent leiderschap (Dijkman, 2009) ligt er ook een verwijzing naar literatuur over emotionele intelligentie (Goleman, 1996; Goleman, 1999). Door het algemene of juist gedetailleerde karakter van deze literatuur is deze niet bruikbaar voor selectie van een uitgekristalliseerde set met NTS. Deze literatuur is wel gebruikt voor aanvullende en ondersteunende informatie en voor een initieel onderzoek naar de vraag of binnen de geselecteerde set van NTS een reductie kan plaatsvinden van onderdelen die minder bijdragen aan het effect op het resultaat Interviews deskundigen over NTS Bij deze interviews zijn de uitkomsten van het literatuuronderzoek, ter bevestiging of eventuele aanpassing, voorgelegd aan twee deskundigen. De eerste deskundige is mw. drs. Braakhekke. Haar deskundigheid komt uit haar achtergrond in de psychologie en haar betrokkenheid met het opleiden van OL s. De tweede deskundige is mw. dr. Van der Haar. Zij heeft promotie onderzoek gedaan naar het optreden van command-and-control teams. Om gedeeltelijk structuur (Baarda et al., 2009, p. 230) aan het interview te geven is van te voren een document opgesteld en opgestuurd. In dit document zijn de uitkomsten van de literatuurstudie beschreven en worden hierover een aantal vragen gesteld Literatuuronderzoek naar meten effectiviteit ROT-overleg Omdat in dit onderzoek de NTS aan de resultaten worden gerelateerd, is het ook noodzakelijk het resultaat van de ROT-overleggen te kwalificeren. Daarom is bij dit onderdeel van het onderzoek gezocht naar een methode om het resultaat van een ROT-overleg te kunnen bepalen. 6 Uit definitie NTS van Flin et al. (2008, p.1): De cognitieve, sociale en persoonlijke vaardigheden die technische vaardigheden aanvullen en bijdragen aan een veilige en efficiënte taakuitvoering. 13

14 Video-opnames Voor het volgende deel van het onderzoek wordt gebruik gemaakt van video-opnames. Deze zijn gemaakt in 2010 en 2011 voor coaching van de OL s in de VRNHN (Martens, 2010a, 2010b, 2010c, 2010d, 2010e, 2010f, 2011a, 2011b, 2011c, 2011d, 2011e, 2011f). Het betreft hier video-opnames van 12 oefeningen van vier OL s. Bij deze 12 oefeningen zijn zes verschillende scenario s gebruikt. Elke OL heeft hierbij met drie verschillende scenario s geoefend. Per oefening varieert het aantal opgenomen ROT-overleggen van één tot drie. In totaal zijn opnames van 33 ROT-overleggen beschikbaar. Bij het maken van de video-opnames stonden de camera en de filmer duidelijk in het gezichtsveld van de deelnemers. In sommige opnames is ook te zien dat de camera en filmer duidelijk in de weg staan. De deelnemers zijn zich naar alle waarschijnlijkheid bewust geweest van de opnames en kunnen zich mogelijkerwijs daardoor anders gedragen hebben. Er kan dus sprake geweest zijn van een zogenaamde observation-bias (Baarda et al., 2009, p. 266). Tegelijkertijd was van te voren aangekondigd dat het om vertrouwelijke opnames ging die niet voor beoordeling, maar voor coaching van de OL bedoeld zijn. Hiermee zou het gedrag van de OL en de andere teamleden weer wat natuurlijker geweest kunnen zijn. Deze indruk is althans tijdens de observaties van de diverse videoopnames wel verkregen. Voor aanvang van de observaties zijn van de gefilmde oefenscenario s eerst de bijhorende draaiboeken en verstrekte informatie per deelnemer doorgenomen. Zo was voor de onderzoekers inzichtelijk welke informatie voor de beeldvorming beschikbaar was en welke besluiten daarop genomen konden worden. Om ethisch verantwoord onderzoek te kunnen doen (Baarda et al., 2009, p. 33) is voor het gebruik van deze beelden toestemming gevraagd 7 en verkregen (A. Krom, persoonlijke communicatie, 15 oktober 2014). Hierbij is de onderzoeksopzet en richting vooraf kenbaar gemaakt. Om te voorkomen dat er een nadelig effect kan zijn voor de betrokken OL s is de informatie zodanig verwerkt dat deze niet op de individuele persoon herleidbaar is Video-observatie voor kwalitatieve selectie ROT-overleggen Omdat in dit onderzoek de NTS aan de resultaten worden gerelateerd, is het noodzakelijk eerst het resultaat van de ROT-overleggen te kwalificeren. Met de methode die uit het literatuuronderzoek komt zullen, voordat wordt gestart met de observatie van de NTS, de video-opnames eerst worden beoordeeld op het resultaat. Gedurende het onderzoek is er daarnaast een bewuste keuze gemaakt om niet alle op effectiviteit gescoorde sessies te gaan analyseren op de NTS, maar om een selectie te maken van de meest effectieve en de minst effectieve ROT-overleggen. De reden hiervoor is dat het kwalitatief relateren van elementen van de NTS eenvoudiger is wanneer een overleg duidelijk sterker of duidelijk zwakker scoort Video-observatie bepaling belang NTS Uiteindelijke doel van de observatie is te bepalen welke mate van effect de diverse NTS in de praktijk hebben op het resultaat van het overleg. Met twee onderzoekers zijn daarom de geselecteerde sterkere en zwakkere sessies nogmaals geobserveerd, waarbij deze keer is gekeken welk effect de NTS hebben op het resultaat. Dit om te bepalen of de NTS een effect hebben op het resultaat en of er binnen de geselecteerde set van NTS een reductie kan plaatsvinden van onderdelen die minder bijdragen aan het effect op het resultaat. 7 Bij het vragen om toestemming is aangegeven dat de betrokken OL s inmiddels verder in hun ontwikkeling zijn. De beelden zijn dan ook niet representatief voor hun huidige niveau. Voor dit onderzoek is dit punt niet relevant. Omdat dit punt geen onderwerp van onderzoek is en omdat de gegevens anoniem worden verwerkt is dit in ieder geval voor de individuele persoon geen probleem. Daarnaast zijn voor dit onderzoek zowel positieve als negatieve invloeden interessant en onderwerp van onderzoek. 14

15 3. Literatuuronderzoek naar NTS Dit hoofdstuk gaat over de eerste stap van de methodologie van dit onderzoek en betreft een literatuuronderzoek naar de voor dit onderzoek geschikte NTS Geschikte set NTS Om te komen tot een wetenschappelijk onderbouwde set van relevante NTS bij een specifieke taak, moeten een flink aantal stappen worden doorlopen. In bijlage 2 staat als voorbeeld de aanpak die is gekozen door Fletcher et al. (2004) om te komen tot een set NTS voor gebruik in de anesthesiologie (ANTS-systeem). Deze grondige aanpak past niet binnen de scope van dit onderzoek. Daarom is op zoek gegaan naar een meer uitgekristalliseerde set. Andersom kunnen de keuzen en uitkomsten van dit onderzoek wel worden gebruikt als onderbouwing van een toekomstig ontwerp voor gebruik voor een OL. Verder moet een systeem dat wordt gebruikt om te beoordelen natuurlijk betrouwbaar en valide zijn. Flin et al. (2008, p. 277) geven naast de betrouwbaarheid en validiteit nog een aantal andere eisen aan die gezamenlijk in meer detail uitgewerkt staan in bijlage 3. Verderop in dit onderzoek zullen zowel de methode voor het meten van de effectiviteit als de gekozen set met NTS worden vergeleken met deze eisen. Uit de literatuur komen verschillende lijsten met gedragingen naar voren die voor verschillende doeleinden zijn ontwikkeld. Zo beschrijft Bijlsma (2013, p. 10) de competenties zoals die worden gebruikt voor trainingen van Crew Resource Management (CRM) en de NVBR (2006, p. 14, p. 58) competenties die gewenst zijn voor een OL en te gebruiken zijn voor een 360 feedback als competentie inschatting voor een persoonlijk ontwikkelplan. Martens (2002, p. 19, p. 53) beschrijft specifieke en algemene competenties als kwaliteitseisen voor een OL. Devitt & Borodzicz (2008, pp ) beschrijven een model met de verschillende eisen voor crisisleiders als integraal geheel om de problemen van een crisis tegemoet te treden en het Ministerie van BZK (2010a, Bijlage C, supplement e, lid 2.2.) beschrijft de competenties die minimaal noodzakelijk zijn om succesvol te kunnen functioneren. Flin et al. (2008, p. 1) beschrijven tot slot de niet technische vaardigheden die bijdragen aan een veilige en efficiënte taakuitvoering van personen die werkzaam zijn in hoog-risico beroepen. Van deze lijsten wordt de lijst van Flin et al. (2008, p. 11) als meest passend beschouwd voor dit onderzoek. Los van de discussie die kan worden gevoerd over competenties (Groot, 2014b; Hendriks van de Weem, 2009, pp ), worden de niet technische vaardigheden na grondig onderzoek al geruime tijd toegepast in de luchtvaart. Ook relevant is het feit dat de set van Flin et al. afgebakend en samenhangend is gericht op de NTS, waarmee deze goed aansluit bij de onderzoeksvraag en de lacune in fundamenteel onderzoek (Timmermans, 2012, p. 23). Hierbij zijn sommige andere sets (bijvoorbeeld het TIPS model van Devitt & Borodzicz, 2008) erg uitgebreid. De set van Bijlsma (2013) bevat wel goede componenten, maar is gericht op CRM. Flin et al. (2008, p. 9) doen hierover echter een hele duidelijke aanbeveling om eerst de basis principes van de NTS bij te brengen en daarna pas door te stappen naar CRM. Om deze reden sluit de basis set NTS nu beter aan bij dit onderzoek. Bovenstaande argumenten zijn gecombineerd met een aantal andere voordelen van de set van Flin et al. (2008, p. 11) hieronder samengevat: De set is specifiek samengesteld voor NTS: De set beschrijft de basis NTS die noodzakelijk zijn voor een veilig en efficiënt optreden in een reeks van werkomstandigheden, zoals industrie, gezondheidszorg, defensie en de hulpdiensten (p. 1); De set is bedoeld voor individuen in beroepen waarbij je met hoge risico s te maken hebt: In een aantal hoog-risico beroepen is men begonnen met het identificeren van kern NTS voor trainingen (p. 12). Hierin komen over de verschillende hoog-risico beroepen een aantal 15

16 gedragingen steeds terug. De NTS uit deze set zijn daarmee specifiek bedoeld voor individuen in beroepen waarin je met hoge risico s te maken hebt; De set is gericht op het individu en daarmee ook geschikt voor personen die optreden in wisselende teams: Deze NTS zijn bedoeld voor een individueel teamlid en niet de groep als geheel (p. 8). Hiervoor is gekozen omdat een team is opgebouwd uit individuen. Nog belangrijker is de ervaring dat in deze beroepen de teams vaak wisselend zijn van samenstelling (p. 9) en daarmee de focus op het individu belangrijker is. Zo heeft ook de Europese luchtvaart er voor gekozen om de focus te leggen op de NTS van het individu; De set is bedoeld als voorloper op CRM: Flin et al. (2008, p. 9) doen een hele duidelijke aanbeveling om, net als gebruikelijk is in de luchtvaart, eerst de basis principes bij te brengen van de NTS en hun impact op het menselijk gedrag van het vak. Daarna pas mag worden gestart met CRM of andere multidisciplinaire teamtrainingen; De set is eenvoudig in gebruik: Flin et al. (2008, p. 8) beschrijven dat hun boek ook kan worden gebruikt door studenten die bezig zijn met de menselijke factoren. Verder is het ook bedoeld voor professionals die trainingen ontwikkelen of bijwonen op het gebied van CRM, NTS, leiderschap en de beperkingen van het menselijk optreden; De set is internationaler van aard en daarmee voor nu en voor later breder vergelijkbaar; In tegenstelling tot een aantal andere sets bevat deze set ook Situation awareness : Situation awareness komt, behalve in de CRM set die Bijlsma (2013) beschrijft, niet voor in de andere sets. Deze categorie wordt in de literatuur en in de interviews (zie ook bijlage 4) vele malen als belangrijk beschreven. Zo beschrijft Timmermans (2012, p. 22) dat Situation awareness in meer dan de helft van de ongelukken die door menselijke factoren wordt veroorzaakt een rol speelt. Ook Flin et al. (2008, p. 5) beschrijven dat bij 14 onderzochte incidenten een onjuiste Situation awareness in tien gevallen een rol speelde bij het veroorzaken van het incident of bij fouten in de afhandeling hiervan. In de set (Flin et al., 2008, p. 11) worden zeven categorieën van belang geacht. Deze staan, aangevuld met hun onderverdeling (p.12), weergegeven in tabel 3.1. Tabel 3.1. NTS met onderverdeling van Flin et al. (2008, p. 12) Onderverdeling Cognitive skills Social and interpersonal skills Personal energy and emotional resources NTS 1. Situation awareness 2. Decision-making 3. Communication 4. Team working 5. Leadership 6. Managing stress 7. Coping with fatigue 16

17 3.2. Reductie van NTS Met de keuze van de set NTS van Flin et al. (2008, p. 11) is het ook mogelijk om een initieel onderzoek te doen naar de vraag of binnen deze geselecteerde set van NTS een reductie kan plaatsvinden van onderdelen die minder bijdragen aan het effect op het resultaat. Hiervoor zijn diverse informatiebronnen onderzocht op vermeldingen over het absolute of relatieve belang van de diverse categorieën. Ook zijn er gaandeweg bronnen toegevoegd, totdat er sprake was van een vorm van verzadiging. Hierbij kwamen steeds vaker dezelfde of gelijksoortige argumenten terug, zonder nieuwe informatie toe te voegen. In bijlage 4 is een overzicht van deze vermeldingen opgenomen. Uit dit onderzoek 8 kunnen de volgende deelconclusies worden getrokken: a) Er zijn twee duidelijke vermeldingen dat het lastig is om onderscheid te maken tussen het belang van de diverse categorieën; b) De diverse vermeldingen over het relatieve belang van de categorieën zijn verspreid over alle 9 categorieën; c) De vermeldingen dat een categorie in absolute zin zeer belangrijk is (onder andere cruciaal, kritische factor en fundament ) zijn verspreid over alle categorieën; d) De gevonden vermeldingen over een (bescheiden) aantoonbare relatie van de categorie met de prestatie zijn ook verdeeld over meerdere categorieën. Deze set van deelconclusies maakt dat moet worden geconstateerd dat de beschikbare informatie geen duidelijk onderscheid maakt tussen de diverse categorieën. Omgekeerd maakt dit dat er op basis van de informatiebronnen nog geen categorieën kunnen worden uitgesloten. Afhankelijk van de mening van de deskundigen, zullen alle categorieën daarom in de video-observatie moeten worden meegenomen voor nader empirisch onderzoek. De constatering dat er geen duidelijk onderscheid kan worden gemaakt tussen de diverse categorieën past overigens bij het feit deze set na onderzoek door Flin et al. (2008) als uitgekristalliseerd geheel is neergezet. Dit maakt mede dat vanuit dit literatuuronderzoek mag worden verwacht dat bij het empirische onderdeel van dit onderzoek de diverse categorieën maar een beperkt onderling onderscheid in effect zullen hebben. Bij de oefeningen die staan op de video-opnames voor de observatie was het omgaan met stress en vermoeidheid geen oefendoel. Zo duren de oefeningen relatief kort en starten ze overdag. Daarnaast zijn er geen oefenelementen ingebracht om de druk extra op te voeren. Daarmee spelen in de opgenomen video s de elementen stress en vermoeidheid geen (zware) rol. Mede daarom kan er wel een kleine reductie van het aantal categorieën worden gemaakt. Hierbij is er voor gekozen de categorieën 6. Managing stress en 7. Coping with fatigue niet te scoren in de video-observatie van dit onderzoek. Tegelijk moet hierbij worden benadrukt dat deze factoren tijdens een echt incident wel van groot belang zijn. Deze nadruk wordt ondersteund door de uitspraak van onder andere Veldmaarschalk Montgomery die aanhaalt dat kalmte in crisis (Flin, 1996, p. 40) een vitale eigenschap voor een leider is. 8 De bronnen voor de onderbouwing van de diverse deelconclusies worden in deze opsomming niet vermeld. Gebruik op deze plaats maakt deze passage als samenvatting onleesbaar. De verwijzingen zijn herleidbaar uit het overzicht in bijlage 4. 9 In de onderzochte bronnen zijn weinig verwijzingen naar het relatieve belang van 7. Coping with fatigue. 17

18 3.3. Conclusies literatuuronderzoek naar geschikte NTS De conclusies uit dit deel van het onderzoek leiden tot onderstaand voorstel dat is voorgelegd aan de deskundigen als volgende stap in de methodologie: Als basis set van NTS wordt gebruik gemaakt van de set van Flin et al. (2008, p. 11); Deze set mag worden gereduceerd met de categorieën Managing stress en Coping with fatigue ; Het literatuuronderzoek geeft geen redenen om vooraf te veronderstellen dat er categorieën zijn die beduidend meer of minder effect hebben op het resultaat. Daarom dienen alle overgebleven categorieën te worden meegenomen in de video-observatie. Bij de categorieën staat in tabel 3.2. ook de onderliggende detaillering naar elementen. Deze zijn integraal overgenomen uit de lijst van Flin et al. (2008, p. 11). De uitwerking van deze categorieën en elementen op een observatieformulier staat in bijlage Omdat in het observatieformulier voor Effectiviteit (bijlage 9.1) een zeven-punts 10 Likert-schaal wordt gebruikt, wordt deze ook in het observatieformulier voor de NTS gebruikt. Dit in tegenstelling tot het in 3.1. beschreven ANTSsysteem, dat gebruik maakt van een vier-punts Likert-schaal (Fletcher et al., 2004, p. 168). Tabel 3.2. Voorstel te gebruiken categorieën en onderliggende elementen van de NTS Categorieën Situation awareness Decision-making Communication Team working Leadership Elementen Gathering information Interpreting information Anticipating future state Defining problem Considering options Selecting and implementing options Outcome review Sending information clearly and concisely Including context and intent during information exchange Receiving information, especially by listening Identifying and addressing barriers to communication Supporting others Solving conflicts Exchanging information Co-ordinating activities Using authority Maintaining standards Planning and prioritising Managing workload and resources 10 De Indeling en het kleurgebruik van de zeven-punts Likert-schaal staan vermeld in bijlage 8. 18

19 4. Interviews deskundigen over NTS In dit hoofdstuk worden de uitkomsten van het literatuuronderzoek voorgelegd aan twee deskundigen op dit vakgebied. Uit het literatuuronderzoek volgt het voorstel om de lijst met categorieën en onderliggende elementen van Flin et al. (2008, p. 11) te gebruiken als basis. Het literatuuronderzoek geeft geen indicatie dat specifieke categorieën van de NTS beduidend meer of minder belangrijker zijn dan de anderen. Wanneer de categorieën stress en vermoeidheid worden weggelaten, blijven er nog vijf categorieën over: 1. Situation awareness; 2. Decision-making; 3. Communication; 4. Team working; 5. Leadership. Bij deze categorieën horen ook de onderliggende elementen, zoals beschreven in tabel 3.2. Voorgesteld wordt om deze set te gebruiken bij de analyse van het gedrag in de video-observaties Vragen aan deskundigen De uitkomsten van het literatuuronderzoek en de gekozen set van NTS zijn voorgelegd aan twee deskundigen. De eerste deskundige is mw. drs. Braakhekke. Haar deskundigheid komt uit haar achtergrond in de psychologie en haar betrokkenheid met het opleiden van OL s. De tweede deskundige is mw. dr. Van der Haar. Zij heeft promotie onderzoek gedaan naar het optreden van command-and-control teams (ROT / CoPI). Vooraf aan het interview is een document opgesteld en opgestuurd met daarin een onderbouwing van de totstandkoming van het voorstel en met een aantal vragen over de set met NTS. Op hoofdlijnen waren de vragen gericht op de deskundigenmening over: De keuze van de set van NTS; Het toevoegen of weglaten van specifieke NTS; Het relatieve belang van specifieke NTS; De totstandkoming van het voorstel. Deze vragen staan in detail weergegeven in bijlage 5 en zijn bedoeld om enige structuur (Baarda et al., 2009, p. 230) aan het interview te geven. Met mw. Braakhekke (2014, 26 november) heeft een telefonisch interview plaats gevonden. De antwoorden van mw. Van der Haar (2014, 5 december) zijn deels via de mail behandeld en de laatste details zijn in een persoonlijk interview afgerond Beantwoording door deskundigen Beide deskundigen hebben ongeveer dezelfde reacties gegeven op de gestelde vragen. De reacties staan in deze paragraaf weergegeven. Om te beginnen is de keuze van de set NTS van Flin et al. (2008, p. 11) voor de deskundigen herkenbaar en wordt bruikbaar geacht. Het reduceren met stress en vermoeidheid wordt, tegelijk met de erkenning van het belang, ook onderschreven. Hierin wordt verwezen naar de oefensetting van de video-opnames. Zijdelings wordt opgemerkt dat deze categorieën ook lastiger te observeren zouden zijn geweest ten opzichte van de andere categorieën. De overgebleven NTS zijn volgens de deskundigen allen relevant voor de OL. Binnen deze set zijn er volgens de deskundigen geen NTS die beduidend meer of minder belangrijk zijn. Uitsluiten of benadrukken van een van deze NTS is daarmee volgens de deskundigen niet nodig. 19

20 Vanuit de deskundigen komen wel suggesties voor aanvulling van de set. Van der Haar (2014, 5 december) benadrukt het belang van het trekken van conclusies op basis van gedeelde informatie. Tegelijk erkent zij dat dit terugkomt in de NTS Decision-making en Situation awareness. Braakhekke (2014, 26 november) benadrukt dat twee NTS vanuit CRM ( Assertiveness en Flexibility ) ook van belang zijn voor het resultaat. Deze suggestie om de set aan te vullen met NTS vanuit CRM wordt niet overgenomen. De reden hiervoor is dat Flin et al. (2008, p. 9) een hele duidelijke aanbeveling doen om, net als gebruikelijk in de luchtvaart, eerst de basis principes van de NTS en hun impact op het menselijk gedrag van het vak bij te brengen. Daarna pas mag worden gestart met CRM of andere multidisciplinaire teamtrainingen. Op dit moment is er binnen de VRNHN echter nog geen inzicht in de NTS van de OL s. Dus ligt het in de rede om, in lijn met bovenstaande aanbeveling, te starten met de basis NTS. Ondanks dat Assertiveness en Flexibility nu niet worden meegenomen, wordt het belang hiervan wel erkend en komt dit ook terug in het hoofdstuk met de aanbevelingen. Naast de opmerkingen die hierboven beschreven zijn, zijn er geen andere opmerkingen over of suggesties voor de totstandkoming en de samenstelling van de voorgestelde set. De totstandkoming wordt hierbij als helder en navolgbaar getypeerd Conclusies interviews deskundigen De uitkomsten van de interviews met de deskundigen bevestigen de resultaten van het literatuuronderzoek. Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de lijst van Flin et al. (2008, p. 11), gereduceerd met de categorieën Managing stress en Coping with fatigue, kan worden gebruikt voor de volgende stap in dit onderzoek. 20