denk- & doeboek OVER OPVOEDEN TOT WERELDBURGERS IN HET SECUNDAIR ONDERWIJS

Transcriptie

1 denk- & doeboek OVER OPVOEDEN TOT WERELDBURGERS IN HET SECUNDAIR ONDERWIJS

2 Colofon Redactie Kleur Bekennen: An Joly, Annemie Van Meulder, Anske Verhaaren, Els Salembier, Heidi Van de Velde, Nel Van Damme Kleur Bekennen is een gemeenschappelijk programma van de federale Minister van Ontwikkelingssamenwerking, de Belgische Technische Coöperatie, de Vlaamse provinciebesturen en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Coördinatie BTC Kleur Bekennen Hoogstraat 147, 1000 Brussel Tel: Fax: Verantwoordelijke uitgever Carl Michiels - BTC - Hoogstraat 147, 1000 Brussel Vormgeving zorra@skynet.be Kleur Bekennen ondersteunt scholen op vijf manieren: de Kleur Bekennen medewerkers geven gratis advies en begeleiding; op vind je praktische en inhoudelijke informatie over wereldburgerschap, zoals een overzicht van workshops en adressen van organisaties; in de documentatiecentra van Kleur Bekennen kan je gratis educatief materiaal lenen; Kleur Bekennen organiseert nascholingen; scholen kunnen bij Kleur Bekennen terecht voor financiële ondersteuning. Druk Druk in de Weer Dit boek werd gedrukt op gerecycleerd papier - Oktober 2008

3 Inleiding WERELDWONDERWIJS... 7 OPVOEDEN TOT WERELDBURGERS, HOE DOE JE DAT? De school en de wereld Verschillende invalshoeken Tien streefdoelen Rode draad: zes educatieve principes Vier educatieve fasen EEN DENK- EN DOEBOEK Wereldwonderwijs als reisgids Structuur van het boek Deel 1 Wereldburgerschap op school Deel 2 Wereldburgerschap in je vak of project Deel 3 Hoe betrek je de leerlingen? Deel 4 Werkdocumenten en praktische info i n h o u d 3

4 Deel 1 Wereldburgerschap op school WAT WILLEN WE ALS SCHOOL BEREIKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Opvoeden tot wereldburgers in je schoolbeleid (a) Opvoeden tot wereldburgers in je pedagogisch project of schoolwerkplan (a) Linken met thema s waaraan je op school al werkt (b) Opvoeden tot wereldburgers en de schooldoorlichting (c) Twaalf tips om je school in beweging te brengen (d) HOE PAKKEN WE HET AAN? DENKVRAGEN DOETIPS In beeld brengen wat je op school al doet (a) Procesmatig werken: stap voor stap (b) Een actieplan opstellen (c) Aandachtspunten bij het uitwerken van je actieplan (c) Invulschema als hulp bij het actieplan (c) De leerlingen bij je acties betrekken (d) Regelmatig evalueren wat je doet (e) Samenwerken met een school in het Zuiden of een actie opzetten (f ) De wereld zichtbaar maken op school (g) Eerlijke handel op school (h) Een duurzaam schoolbeleid (i) Duurzaam (ver)bouwen (i) Een verdraagzame school (j) HEBBEN WE DE NODIGE KENNIS EN VAARDIGHEDEN IN HUIS? DENKVRAGEN DOETIPS Wat verstaan we onder opvoeden tot wereldburgers? (a) Vorming, bijscholing of coaching door een organisatie (b) Een pedagogische studiedag op maat van je team (c) Een mondiale werkgroep oprichten (d) Kleine stimulansen, het hele schooljaar door (e) Uitwisselingsmoment tijdens personeelsvergaderingen (e) Een actieplan, hoe begin je eraan? (f ) Ondersteuning nodig bij je evaluatie? (f ) HEBBEN WE HET NODIGE MATERIAAL EN GELD IN HUIS? DENKVRAGEN DOETIPS Gratis lesmateriaal ontlenen (a) Het Zuiden als criterium bij de aankoop van handboeken (b) Je mediatheek mondiaal kleuren (c) De wereld zichtbaar maken op school (d) Wie zal dat betalen? (e) MET WIE KUNNEN WE SAMENWERKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Een mondiale werkgroep oprichten (a, d) Taakverdeling binnen de mondiale werkgroep (b) Je werkgroep evalueren (c) Je directeur overtuigen (d) Is onze school een brede school? (e) Welke plaats heeft onze school in de buurt? (e) Met wie kan je samenwerken in de buurt? (e) Ouderparticipatie (e) Een netwerkstructuur uitbouwen (e) Wanneer kan je communiceren over je mondiale werking? (f ) Communiceren op veel manieren (f ) i n h o u d

5 Deel 2 Wereldburgerschap in je vak of project WAT WIL IK MET MIJN LEERLINGEN BEREIKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Wat betekent wereldburger zijn voor mij? (a) Opvoeden tot wereldburgers vertrekt vanuit verbondenheid (a) Werken aan een wereldburgerreflex (a) Welke doelen wil ik behalen met betrekking tot opvoeden tot wereldburgers? (b) Mijn project en de (vakoverschrijdende) eindtermen (c) Samen met je leerlingen aan de slag (d) HOE PAK IK HET BINNEN MIJN VAK AAN? DENKVRAGEN DOETIPS Breng in kaart hoe je nu al opvoedt tot wereldburgers in je lessen (a) Op zoek naar mondiale linken in je handboek en leerplan (b) De actualiteit een plaats geven in je klas (c) Beeldvorming (d) Verder gaan dan de meest zichtbare cultuuruitingen (d) Groepswerk (e) Mondiale ideeën in jouw vak? (f ) HOE PAK IK HET VAK- EN KLASOVERSCHRIJDEND AAN? DENKVRAGEN DOETIPS Breng in beeld wat je vak- of klasoverschrijdend doet (a) Stageplaatsen en duurzame ontwikkeling (e) Geïntegreerde proef met een mondiale tint (e) Minionderneming op school of een gezamenlijke verkoopsactie (e) Excursie met een mondiale tint (e) Vakoverschrijdend traject rond eerlijke handel (e) Internationaal traject (e) Museumbezoek? Waarom niet mondiaal? (e) Vier schoolvoorbeelden (e) BESCHIK IK OVER DE NODIGE KENNIS EN VAARDIGHEDEN? DENKVRAGEN DOETIPS De leerkracht als voorbeeld (a) De mondiale werkgroep: je steun en toeverlaat?(b) Bijscholing of coaching over het Zuiden (c, d) Hoe verdiep ik me verder in de wereld? (e) HEB IK HET NODIGE MATERIAAL EN GELD TER BESCHIKKING? DENKVRAGEN DOETIPS Gratis lesmateriaal ontlenen (a) Een mondiale werkwinkel in de klas (a) Het Zuiden als criterium bij de aankoop van handboeken (b) De wereld zichtbaar in de klas (c) Mondiale taaltips (d) Wie zal dat betalen? (e) E-tips: als je door het wereldwijde bos de virtuele bomen niet meer ziet (f ) MET WIE KAN IK SAMENWERKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Samenwerken met je leerlingen (a) Uitwisselen binnen het schoolteam (b, c) Inspraak en participatie van de ouders (d) Begeleiding en advies van externen (e) De buurt doet mee (f ) Een uitwisseling met een klas of school in het Zuiden? (g) i n h o u d 5

6 Deel 3 Hoe betrek je de leerlingen? WELKE IDEEËN HEBBEN MIJN LEERLINGEN IVM WERELDBURGERSCHAP? DENKVRAGEN DOETIPS Vier houdingen van leerlingen (a) Leerlingen motiveren rond wereldburgerschap (b) Samen ideeën verzamelen (c) De haalbaarheid van ideeën nagaan (d) HOE KUNNEN MIJN LEERLINGEN AAN WERELDBURGERSCHAP WERKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Wat doen de leerlingen al? (a) Hoe kunnen de leerlingen mee plannen? (b) Voorbeelden van leerlingenparticipatie bij het traject (c) Evaluatietechnieken voor de leerlingen (d) MET WIE KUNNEN MIJN LEERLINGEN SAMENWERKEN? DENKVRAGEN DOETIPS Leerlingen aan het woord in de leerlingenraad (a) Samenwerken in een mondiale werkgroep (b) Het organigram: samenwerking binnen de school (c) Samenwerking met de buren (d) Leerlingenactiviteiten in kaart (d) Van achtertuin tot wijde wereld (d) Bedank je partners (e) De communicatiewerkgroep (f ) Deel 4 Werkdocumenten en praktische info WERKDOCUMENTEN Infofiche activiteitenbevraging Actieplan Evaluatieraster Placemat Buurtschatten PRAKTISCHE INFO Dankjewel, beste lezer Medewerkers Schoolvoorbeelden Kleur Bekennen-Team Bibliografie i n h o u d

7 Inleiding Voor wie? WereldWonderWijs is een denken doeboek voor iedereen die zich richt tot leerlingen uit het secundair onderwijs. Ons doel is om zowel leerkrachten, directies, studenten van de lerarenopleiding als pedagogisch begeleiders en ouders te inspireren. We leggen in dit boek uit hoe jongeren op te voeden tot wereldburgers en geven tips voor vakinhouden, methodieken, het schoolklimaat en de schoolomgeving. Waarom WereldWonderWijs? Steeds meer leerkrachten en directies vragen zich af hoe je de wereld niet enkel in je klas maar ook in je schoolklimaat kan verwerken. Hoe richt je best een mondiale werkgroep op? Hoe kan je leerlingen actief betrekken? Waar vind je tips en ondersteuning? In dit boek vind je een antwoord op al deze vragen. inleiding 7

8 Opvoeden tot Wereldburgers, hoe doe je dat? 1 De school en de wereld We eten Turkse pita, onze T-shirts zijn in China gemaakt, we verruimen onze horizon met verre reizen en we hebben allemaal het tsunamileed op tv gezien. Maakt dat ons dan tot échte wereldburgers? Volgens Kleur Bekennen gaat wereldburgerschap 1 verder dan dat. Een wereldburger is zich bewust van wat er in de wereld gebeurt. En hij 2 staat niet alleen stil bij gebeurtenissen in zijn eigen dagelijkse leven, maar ook bij wat er zich ver(der) van zijn bed afspeelt. Opvoeden tot wereldburgers is leerlingen leren om op een verantwoorde manier om te gaan met de wereld rondom hen. Globalisering is een feit Wat er in de wereld gebeurt, heeft rechtstreeks invloed op onze leefwereld. Televisie, internet, vliegtuigen en internationale handel: ze zorgen er allemaal voor dat onze aardbol steeds kleiner wordt en mensen wereldwijd meer en meer met elkaar in verbinding staan Meer informatie over wereldburgerschap vind je in: BTC. Kleur Bekennen. 30 visies op wereldburgerschap. Wereldburgers bekennen kleur. Brussel, Hij mag je in dit boek lezen als hij en/of zij.... Onze wereld beperkt zich niet alleen meer tot ons dorp. We denken niet langer alleen aan Vlaanderen. We wonen in België, Europa, de wereld. In deze veranderde wereld is er nood aan een nieuw soort burgerschap dat onze landsgrenzen overschrijdt: wereldburgerschap. Politieke systemen, economieën, culturen en ecologische systemen overal ter wereld hebben steeds meer invloed op elkaar. Als er politieke onrust is in het Midden-Oosten, stijgt de prijs van de benzine. Bedrijven verhuizen naar lagelonenlanden. Vluchtelingen zoeken hun geluk in onze streken, omwille van armoede, geweld, milieuproblemen en hoop op een betere toekomst. De wereld in de school Ook een school kan de wereld niet buiten de muren van de klas of het schoolgebouw houden. Leerlingen brengen een grote diversiteit in de klas, met soms heftige reacties van medeleerlingen tot gevolg. Integratie verloopt niet altijd van een leien dakje. Na grote of schokkende wereldgebeurtenissen nemen leerlingen standpunten in of willen ze helpen. Of ze zijn verdrietig of boos wanneer er plots een lege plek in de klas is omdat een klasgenoot zonder wettig verblijf werd uitgewezen. Allemaal voorbeelden van globale aspecten die tot de dagelijkse schoolcontext doordringen en waar leerkrachten niet langer omheen kunnen. Een school is vaak een weerspiegeling van wat er zich buiten de schoolmuren afspeelt - in de nabije en in de verre wereld. Leerlingen brengen er bovendien ook nog eens erg veel tijd door. Kleur Bekennen wil daarom het onderwijs aanzetten om zoveel mogelijk onderwerpen vanuit een mondiale invalshoek te benaderen. We steunen leerkrachten om leerlingen op te voeden tot wereldburgers door hen competenties en een open houding bij te brengen. 8 inleiding

9 opvoeden tot wereldburgers 2 Verschillende invalshoeken Leerlingen opvoeden tot wereldburgers betekent werken aan: Democratie en burgerzin Sta open voor het politieke, economische, sociale en culturele leven van de samenleving en leef op een constructieve en kritische manier. Onderlinge afhankelijkheid Waar we ook leven, we zijn steeds verbonden met andere delen van onze planeet. Gebeurtenissen, plaatsen, problemen en mensen vormen een ingewikkeld netwerk van verhoudingen. Wanneer je deze onderlinge afhankelijkheid begrijpt, heb je inzicht in de samenhang van onze wereld. Duurzame ontwikkeling Ontdek hoe je kan bijdragen aan de verbetering van de levenskwaliteit van de aarde en zijn bewoners, zonder de toekomstige generaties te belasten. Deze thema s overkoepelen de uitdagingen waar de wereld in de 21e eeuw voor staat. Globalisering, klimaatopwarming, schendingen van de mensenrechten en oorlogen zijn daar maar een paar voorbeelden van. De verschillende thema s zijn bovendien onderling met elkaar verbonden. Dat betekent uiteraard ook dat je niet klaar bent wanneer je op school rond één thema aan de slag gaat: je kan vele onderwerpen met elkaar in verband brengen. Elke molenwiek staat voor een thema. Als je leerlingen wil opvoeden tot echte wereldburgers, zorg er dan voor dat alle molenwieken op je school in beweging zijn. Sociale rechtvaardigheid Streef naar een rechtvaardige (her)verdeling van welvaart en welzijn, zodat alle mensen in de wereld zich kunnen ontplooien. Diversiteit Aanvaard de verschillen die bestaan tussen mensen in onze maatschappij, op het vlak van geslacht, huidskleur, sociale achtergrond, seksuele geaardheid, lichamelijke en verstandelijke mogelijkheden, religie, levensbeschouwing, leeftijd en etniciteit. Mensenrechten Leer de mensenrechten kennen en respecteer ze ook, door je waardig te gedragen tegenover anderen. Vrede Heb respect voor jezelf, anderen en je omgeving. Gedraag je geweldloos, verdraagzaam, rechtvaardig en democratisch. d e m o c r a t i e & b u r g e r z i n onderlinge afhankelijkheid m e n s e n re c hte n diversiteit v r e d e s o c i a l e r e c h t v a a r d i g h e i d duurzame ontwikkeling inleiding 9

10 3 Tien streefdoelen Opvoeden tot wereldburgers kan je samenvatten in tien ambitieuze streefdoelen. We willen de leerlingen leren: 1. De complexiteit van (de problemen in) de mondiale samenleving inzien en ermee omgaan. 2. Kritisch nadenken over de Noord-Zuidverhoudingen in de wereld en solidair zijn met de zwaksten, hier en veraf. 3. De mensenrechten kennen en ervoor op komen. 4. Deelnemen aan het beleid op school en in de nabije omgeving. 5. Op een open manier communiceren, leren samenwerken en omgaan met een gedeelde verantwoordelijkheid. 6. Kritisch leren omgaan met informatie en kennis over de wereld en bereid zijn te streven naar een niet bevooroordeelde en niet discriminerende beeldvorming. 7. Verantwoordelijkheden opnemen in de eigen leefomgeving en in de maatschappij. 8. Omgaan met conflicten en geweldloze weerbaarheid 9. Respect hebben voor de diversiteit binnen de samenleving. 10. Bereid zijn om de eigen levensstijl en consumptiegewoonten aan te passen om het leefmilieu en de toekomstige generaties te beschermen. Deze doelen richten zich op de ontwikkeling van competenties. Je vindt hier heel wat aanknopingspunten met de vakoverschrijdende eindtermen (sociale vaardigheden, burgerzin, leren leren, milieueducatie, gezondheidseducatie, muzisch-creatieve vorming, technisch-technologische vorming ). Het zijn wegwijzers die jou en je school op weg helpen bij het opvoeden tot wereldburgers. 4 Rode draad: zes educatieve principes De volgende educatieve principes staan volgens Kleur Bekennen centraal in het opvoeden tot wereldburgers: Procesmatig werken Pak alles stap voor stap aan op school. Op die manier krijgt wereldburgerschap een vaste plaats in de schoolcultuur en blijft het niet beperkt tot een eenmalig initiatief. Concrete tips vind je in deel 1 van dit boek. Een goed proces bestaat uit de volgende stappen: Stap 1 > Formuleer binnen het schoolteam de bereidheid om actief rond wereldburgerschap te werken. Stap 2 > Creëer een draagvlak in de school. Richt een werkgroep op. Stap 3 > Analyseer de beginsituatie in de school. Welke school zijn we? Wat doen we al? Stap 4 > Bepaal de prioriteiten of het thema waarrond je wil werken, alsook je doelstellingen. Stap 5 > Teken een actieplan uit met aandacht voor het ontwikkelen van kennis, vaardigheden én attitudes. Stap 6 > Voer het actieplan uit. Stap 7 > Evalueer op regelmatige basis en stuur je werking indien nodig bij. Stap 8 > Veranker de werking op lange termijn binnen je school. Actieve participatie Laat leerlingen mee denken, praten, beslissen en uitvoeren. In deel 3 vind je concrete suggesties. Ervaringsgericht leren Sluit aan bij de ervaringen van de leerlingen en breid hun ervaringsgebied uit. Zo bekom je duurzame leerresultaten. 10 inleiding

11 Vak- en klasoverschrijdend werken Besteed aandacht aan het opvoeden tot wereldburgers in verschillende vakken en samen met andere klassen. In deel 2 vind je concrete tips. Samenwerken met de brede schoolomgeving De school gaat bij voorkeur ook buiten de schoolmuren aan het werk. Als brede school kan je samenwerken met vele interessante personen, organisaties en instanties. Ga naar deel 1 voor handige tips. Evalueren en bijsturen Kijk regelmatig achterom. Evalueer en stuur tijdig bij. 5 Vier educatieve fasen 3 Inzet en engagement In deze fase moeten leerlingen ook de kans krijgen verantwoordelijkheid te nemen en moet de school ze stimuleren om zich actief in te zetten voor een bepaald project. Het is de bedoeling dat er niet alleen iets verandert op vlak van inzicht en attitudes, maar dat ze zich ook daadwerkelijk voor iets kunnen engageren. Daarbij gaat het niet zozeer om leren door ervaring, maar wel om leerlingen kansen te bieden om zich ook echt voor iets in te zetten. Zo kunnen ze zelf ervaren wat waarden als solidariteit, respect, verdraagzaamheid en verantwoordelijkheid in het echt betekenen. Continuïteit en waarborging Om de verworven inzichten, vaardigheden en attitudes te kunnen behouden, is het noodzakelijk dat er continuïteit geboden wordt doorheen de mondiale activiteiten. Anders gaan de resultaten snel verloren. Een opbouw doorheen de jaren kan de leerwinst versterken en de continuïteit bevorderen. Wanneer je activiteiten rond mondiale vorming op touw zet in je school, is het educatief gezien het beste de volgende aspecten evenwichtig aan bod te laten komen: Sensibilisering In de eerste fase sensibiliseert de school de leerlingen. Activiteiten die contacten en ontmoeting stimuleren en een informatieve functie hebben, kunnen hiertoe bijdragen. In deze fase hebben de activiteiten de bedoeling de leerlingen open en gevoelig te maken voor een bepaald mondiaal thema. Makkelijker gezegd dan gedaan. In dit denken doeboek vind je aanknopingspunten. Reflectievragen, tips, ideeën en schoolvoorbeelden geven je stof tot nadenken. Bekijk het als een soort reisgids waarmee je stap voor stap WERELDWONDERWIJS kan ontdekken. Bewustmaking Na de sensibilisering ga je dieper in op wat er is losgemaakt bij de leerlingen. Bewustmaking, inzichten bijbrengen en verantwoordelijkheidsgevoel opwekken zijn noodzakelijk om waarden en opvattingen te kunnen beïnvloeden DE BOCK (G.), DEREYMAEKER (K.), DEKEYSER (L.), SERVAES (J.). Handboek Integrale Kwaliteitszorg voor Ontwikkelingseducatie. Leuven/Leusden, ACCO, inleiding 11

12 EEN DENK- EN DOEBOEK WereldWonderWijs wil jou: pistes aanreiken om je leerlingen op te voeden tot wereldburgers; een houvast bieden als je keuzes moet maken op school; een spiegel voorhouden, zodat je een duidelijk beeld krijgt van wat je momenteel al doet op school en wat je op basis daarvan nog kan en wil doen in de toekomst; ideeën, werkmethodes, tips en voorbeelden geven om je leerlingen op te voeden tot wereldburgers. Je kiest zelf welke tips voor jouw school nuttig zijn. Wereldwonderwijs als reisgids WereldWonderWijs is geen boek waarbij je op pagina 1 begint te lezen en de achterflap enkele uren later dichtklapt. Je begint bij het actiedomein dat jou het meest interesseert en daarna bepaal je - stap voor stap - welke richting je uit wil gaan. Een beetje zoals een reisgids dus. Dit boek is zeker geen eindpunt, integendeel zelfs. Het bevat heel veel doorverwijzingen naar organisaties die met wereldburgerschap bezig zijn. Bovendien geven we je ook heel wat links naar verdere lectuur en boeiend ICT-materiaal. Het boek kan je ook zien als het eerste deel van een tweeluik. Het tweede luik vormt de website van Kleur Bekennen waar je ongeremd inspiratie kan putten uit ons ideeënforum. Je kan ook extra werkdocumenten, zoals achteraan in dit boek, downloaden via de website. 12 inleiding

13 Structuur van het boek 1. ALS SCHOOLTEAM OF LEERKRACHT MET LEERLINGEN AAN DE SLAG? Opvoeden tot wereldburgers beperkt zich niet tot één klas of één vak. Idealiter werk je zowel op schoolniveau als op het klasniveau procesmatig samen met de leerlingen rond wereldburgerschap. Deze aanpak vind je terug in de drie delen van dit boek. Deel 1 bekijkt het schoolniveau. Het biedt houvast aan leerkrachtenteams en directies. Deel 2 focust op de leerkracht. Leerkrachten vinden er input om in hun vakken te gebruiken maar ook om vakoverschrijdend aan het werk te gaan. Deel 3 stelt de leerlingen centraal. Dit deel geeft ideeën over hoe leerlingen inspraak kunnen hebben en zo meedenken, praten, beslissen en uitvoeren. Wil je opvoeden tot wereldburgerschap met je schoolteam aanpakken? Of kijk je liever eerst naar de mogelijkheden binnen je vak? Of zoek je naar inspiratie om je leerlingen meer te betrekken bij wereldburgerschap op school? In elke school liggen andere klemtonen en rijzen andere vragen. Daarom bestaat dit boek uit drie delen. Je kiest zelf met welk deel je van start gaat. Deel 4 Hier vind je handige instrumenten om aan de slag te gaan: vragenlijsten, adressen en referenties. In elk deel vind je dezelfde opbouw terug. De drie delen staan niet los van elkaar: doorheen het boek bouwen we bruggen tussen de school, de leerkracht en de leerlingen. Deel 3 vereist een iets andere aanpak dan de voorgaande delen. Zowel op school- als klasniveau kan je leerlingen betrekken. Combineer dus tips uit deel 3 met het proces dat je opstart in deel 1 en/of 2. inleiding 13

14 2. KIES EEN ACTIEDOMEIN: WAARAAN WIL JE WERKEN? Je kan op school nooit met duizend dingen tegelijk bezig zijn. Dit boek biedt je een houvast bij het maken van keuzes. Elk van de drie delen start met de vraag Waaraan wil je werken?. Je vindt daarna telkens een aantal actiedomeinen waaruit je kan kiezen. 3. DENKVRAGEN EN INSPIRERENDE DOETIPS Eens je de keuze gemaakt hebt, geven we je per actiedomein een pakket denkvragen en meerdere doetips. DENKVRAGEN DOETIPS Voor meer uitleg over WereldWonderWijs of extra ondersteuning kan je steeds beroep doen op het Kleur Bekennen-team in je provincie. Hun contactgegevens vind je achteraan in dit boek. 14 inleiding