Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste examenperiode

Transcriptie

1 Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste examenperiode PSYCHOPATHISCHE PERSOONLIJKHEIDSKENMERKEN BIJ VROUWELIJKE ADOLESCENTEN IN EEN GEMEENSCHAPSINSTELLING VOOR BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek door Annelien Van den Abeele ( ) Promotor: Prof. Dr. Eric Broekaert Begeleiding: Dr. Olivier Colins

2 Ondergetekende, Annelien Van den Abeele geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef door derden.

3 Annelien Van den Abeele Afstudeerrichting: Pedagogische Wetenschappen, optie Orthopedagogiek Academiejaar: Titel: Psychopathische persoonlijkheidskenmerken bij vrouwelijke adolescenten in een Gemeenschapsinstelling voor Bijzondere Jeugdbijstand Promotor: Prof. Dr. Eric Broekaert SAMENVATTING Doel: Dit onderzoek wil het construct psychopathie nader bekijken bij gedetineerde meisjes. Hiervoor wordt de distributie van psychopathische persoonlijkheidskenmerken bestudeerd, evenals de relatie van deze kenmerken met psychopathologie, socio-economische status (SES) en delinquentie. Daarnaast wordt nagegaan of het construct psychopathie, zoals gemeten aan de hand van verschillende zelfrapportagevragenlijsten, dezelfde relaties laat zien met deze variabelen. Methode: Voor dit onderzoek werden 170 meisjes geïnterviewd (12-17 jaar) die geplaatst waren in de gemeenschapsinstelling voor bijzondere jeugdbijstand De Zande. Aan de hand van drie zelfrapportagevragenlijsten, met name de Youth Psychopathic Traits Inventory (YPI), de Antisocial Process Screening Device (APSD) en de Inventory of Callous and Unemotional Traits (ICU), werden psychopathische persoonlijkheidskenmerken nagegaan. DSM-IV stoornissen werden vastgesteld met de Diagnostic Interview Schedule for Children version 4, delinquentie met de Basisbepaling delinquent gedrag. Resultaten: Gedragsstoornissen en middelenmisbruik vertoonden matige correlaties met psychopathische persoonlijkheidskenmerken. Stemmingsstoornissen en angststoornissen vertoonden geen correlatie met psychopathie, evenmin als SES. Delinquentie vertoonde een matige correlatie met psychopathie. De APSD en de YPI komen over het algemeen goed overeen wat de relaties met andere constructen betreft. De affectieve dimensie van psychopathie, gemeten met de APSD, de YPI en de ICU, toont inconsistenties in de relatie met psychiatrische stoornissen en delinquentie. Conclusie: Dit onderzoek sluit deels aan bij bevindingen uit internationale literatuur, dat psychopathie bij meisjes de verwachte correlaties vertoont met belangrijke variabelen, maar dat de zelfrapportagevragenlijsten nog niet volledig op punt staan. De studie suggereert dat de affectieve dimensie van psychopathie meer onderzoek vereist, aangezien inconsistenties bestaan tussen verschillende meetinstrumenten. i

4 DANKWOORD Olivier Colins, graag wil ik jou bedanken voor de goede begeleiding en opvolging van deze masterproef. Ik wist dat ik steeds mocht mailen met vragen en dat jij snel tijd zou nemen om mij hierin verder te helpen (ook al werkte het automatisch antwoord via mail blijkbaar niet). Heel erg bedankt voor jouw geloof in mij, vanaf de aanvang van onze samenwerking. Eric Broekaert, ik bedank jou voor de verschillende korte gesprekjes tussendoor, waarin je de tijd nam om te luisteren naar hoe ik mijn scriptie stap voor stap uitwerkte. Dank je voor de tips die je me gaf en de intellectueel uitdagende input. Natuurlijk wil ik alle meisjes uit de GBJ De Zande bedanken die deelnamen aan het onderzoek. De vragenlijsten waren soms saai, langdradig en confronterend, maar de contacten bleven heel aangenaam. Hartelijk dank voor jullie deelname, zonder zou er nooit een onderzoek geweest zijn. Ik hoop van harte dat jullie een hoopvolle toekomst tegemoet gaan. Ook het personeel van de gemeenschapsinstelling bedank ik voor de steeds vriendelijke en open ontvangst, voor de kleine gesprekjes tussendoor en voor de ondersteuning die zij mij boden, ook al pasten mijn interviews niet steeds in de op voorhand vastgelegde weekplanning. Mama en papa, dank jullie om mij te ondersteunen, om mij alle mogelijke kansen te gunnen, om steeds in mij te geloven en om daarnaast zelfs nog de tijd te nemen dit volledige werk na te lezen. Jullie zijn prachtige ouders. Roel, dank je om er steeds te zijn voor mij, ook wanneer ik voor niet veel anders meer tijd had dan dit onderzoek. Dank je om mij te steunen wanneer ik het moeilijk had en mij te leren relativeren wanneer dat nodig was. Elisah en Joke, dank jullie voor al het begrip wanneer mijn engagement als groepsleidster in de scouts op een iets lager pitje stond omwille van mijn thesis. Dank jullie voor de kansen die jullie mij gunnen. Jan, dank je voor de oppeppende sms jes vol goede moed! Ten slotte, aan al mijn (ortho)pedagogenvrienden: dank jullie voor de prachtige tijd die we samen beleefden als studenten! Lien en Lore, bedankt om, ondanks jullie eigen vele werk, toch tijd te maken om mijn scriptie na te lezen! En voor de kleine attenties, zoals een vers sapje of een koekje, die mij de moed gaven er weer tegenaan te gaan. Jullie zijn fantastische vriendinnen! ii

5 INHOUDSTAFEL HOOFDSTUK I. Inleiding en probleemstelling... 1 HOOFDSTUK II. Literatuuronderzoek Psychopathie De etiologie van psychopathie Prevalentie Psychopathie bij kinderen en adolescenten Psychopathie en psychopathologie Middelengerelateerde stoornissen Angststoornissen Depressie Gedragsstoornissen Psychopathie en SES Psychopathie en delinquentie Psychopathie bij vrouwen Psychopathie en psychopathologie bij vrouwen Psychopathie en SES bij vrouwen Psychopathie en delinquentie bij vrouwen Assessment van psychopathie Onderzoekshypothesen HOOFDSTUK III. Methode Deelnemers Procedure Meetinstrumenten Psychopathische persoonlijkheidskenmerken Psychiatrische stoornissen Socio-economische status Delinquentie Data-analyse iii

6 HOOFDSTUK IV. Resultaten De distributie van psychopathische persoonlijkheidskenmerken bij vrouwelijke adolescenten, geplaatst in een GBJ Psychopathie en psychopathologie Psychopathie en SES Psychopathie en delinquentie HOOFDSTUK V. Discussie en conclusie Distributie van psychopathische persoonlijkheidskenmerken Psychopathie en psychopathologie Psychopathie en SES Psychopathie en delinquentie Gelijkenissen en inconsistenties tussen meetinstrumenten Implicaties voor de orthopedagogiek Sterktes en beperkingen van het onderzoek en aanbevelingen voor toekomstig onderzoek Steekproef Meetinstrumenten Onderzoeksopzet Conclusies REFERENTIES BIJLAGEN Bijlage 1: Lijst met gebruikte afkortingen Bijlage 2: Basisbepaling delinquent gedrag: Categorieën van delinquent gedrag met bijhorende items iv

7 HOOFDSTUK I. INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING Psychopathie trekt reeds jarenlang de aandacht van menig onderzoeker en bekleedt een belangrijke plaats in de klinische psychologie. Psychopathie is een persoonlijkheidsstoornis, gekenmerkt door grootheidswaan, egocentrisme, bedrieglijkheid, oppervlakkige emoties, een gebrek aan empathie en berouw, onverantwoordelijkheid, impulsiviteit en een neiging om sociale normen te schenden (Hare & Neumann, 2009, p 791). In 1941 beschreef Cleckley uitgebreid het beeld van de psychopaat in The Mask of Sanity. Sindsdien zijn verschillende tests ontwikkeld om klinische diagnoses te stellen van psychopathie en is uitgebreid onderzoek gevoerd naar de stoornis. Bij psychopathie wordt een interpersoonlijk, een affectief en een gedragsmatig aspect onderscheiden (Cooke & Michie, 2001; Kosson, Cyterski, Neumann, Steuerwald & Walker-Matthews, 2002; Skeem & Cauffman, 2003). Het interpersoonlijk aspect wordt gekenmerkt door hoogdravend, egoïstisch, manipulatief, dwingend en koel gedrag. Het affectieve aspect houdt oppervlakkige emoties en een gebrek aan angst, empathie en wroeging in. Op gedragsmatig vlak gaat het over een impulsief persoon die vaak risico s neemt en geregeld betrokken is bij criminele activiteiten (Decuyper, 2009). Psychopathie is geassocieerd met een verhoogd risico op antisociaal gedrag, criminaliteit en geweld (Hare & Neumann, 2009) en is een voorspeller voor recidive bij volwassenen mannen en vrouwen (Salekin, Rogers & Sewell, 1996; Salekin, Rogers, Ustad & Sewell, 1998). Het syndroom heeft weinig associaties met de meeste as-i stoornissen van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4th edition (DSM-IV; APA, 1994; Salekin, Neumann, Leistico, DiCicco & Duros, 2004). Psychopathie bij volwassenen wordt tevens geassocieerd met problemen in het verwerken van emoties, een deficit dat volgens onderzoekers geassocieerd is met afwijkingen in de hersenen (Gao, Glenn, Schug, Yang & Raine, 2009; Hoff, Beneventi, Galta & Wik, 2009). Het gaat onder andere om een tekort aan inhibitie door angstgevoel (Lykken, 2006). Ook problemen bij het aflezen van emoties in 1

8 gezichtsuitdrukkingen, zijn geassocieerd met psychopathie (Hoff et al., 2009; Marsh & Blair, 2008). Het aflezen van bijvoorbeeld de emotie angst bij de ander, zou een belangrijke rol kunnen spelen bij de inhibitie van antisociaal gedrag (Marsh & Blair, 2008). Begin jaren 90 werden pogingen gedaan om dit construct uit te breiden naar kinderen en jongeren. De diagnose van psychopathie kan pas op volwassen leeftijd worden gesteld (Lykken, 2006). Uiteraard wordt een individu niet van de ene dag op de andere dag een psychopaat als hij meerderjarig wordt (Hart, Watt & Vincent, 2002). Er zijn dan ook aanwijzingen dat psychopathische persoonlijkheidskenmerken reeds bij kinderen en jongeren aanwezig zijn. De weinige aanwezige longitudinale studies, wijzen op op een relatieve stabiliteit van psychiatrische kenmerken tijdens de overgang van de kindertijd naar de adolescentie en jong-volwassenheid (Forsman, Lichtenstein, Andershed & Larsson, 2008; Lynam, Loeber & Stouthamer-Loeber, 2008). Sommige onderzoekers wijzen op het nut van een vroege identificatie van de stoornis, om op jongere leeftijd met een interventie te kunnen starten. Dit is van belang aangezien deze doelgroep zo n groot risico op antisociaal gedrag in de volwassenheid vertoont (Lynam, 1996; Frick, in Murrie, Cornell & McCoy, 2005). Door het construct uit te breiden naar kinderen en jongeren, zouden de etiologie en de ontwikkeling van psychopathie verder onderzocht kunnen worden (Salekin, Leistico, Trobst, Schrum & Lochman, 2005). Dit kan licht werpen op protectieve factoren (Frick & Marsee, 2006; Salekin et al., 2004). Interesse om het construct psychopathie uit te breiden naar kinderen en jongeren ontstond daarnaast vanuit het idee dat het voor preventie en behandeling van antisociale jongeren interessant is om homogene subgroepen te identificeren in deze zeer heterogene groep jongeren (Andershed, Gustafson, Kerr & Stattin, 2002; Frick & Marsee, 2006). Uit literatuur blijkt dat de kenmerken en gedragingen die psychopathie bij volwassenen typeren, ook aanwezig zijn bij adolescenten. Net zoals bij volwassenen (Walters, 2003) worden relaties gevonden tussen deze psychopathische persoonlijkheidskenmerken en agressie, antisociaal gedrag en criminele activiteiten (Salekin, Brannen, Zalot, Leistico & Neumann, 2006). Jongeren met veel psychopathische kenmerken vormen een subgroep binnen de antisociale jongeren, met 2

9 een meer frequent en gewelddadig patroon van antisociaal gedrag (Andershed et al., 2002). Men kan stellen dat zij deel uitmaken van de meest ernstige antisociale individuen. Studies bij kinderen en adolescenten tonen vele parallellen met psychopathie bij volwassenen (Salekin et al., 2006), zoals bijvoorbeeld een relatie tussen impulsiviteit en psychopathie (Colledge & Blair, 2001; Loney, Frick, Clements, Ellis & Kerlin, 2003) en de problemen met de verwerking van emotionele stimuli (Loney et al., 2003). Loney et al. (2003) merken op dat, net als bij volwassenen, de affectieve dimensie van psychopathie geassocieerd is met een tragere reactie op negatieve woorden. Ook wat betreft comorbiditeit zijn gelijkenissen te vinden tussen jongeren en volwassenen. Bij volwassen delinquenten met psychopathie werd comorbiditeit gevonden met onder meer aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit (ADHD), antisociale gedragsstoornis (CD), oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD) en middelenmisbruik (Blair, Mitchell & Blair, 2005; Kantor, 2006; Neumann & Hare, 2008; Widiger, 2006). Bij adolescenten werd de comorbiditeit tussen psychopathie en deze externaliserende stoornissen eveneens teruggevonden (Sevecke, Kosson & Krischer, 2009; Sevecke, Lehmkuhl & Krischer, 2009). Comorbiditeit met internaliserende stoornissen is bij volwassenen veel minder vaak aanwezig (Coid, Yang, Ullrich, Roberts & Hare, 2009; Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009). Jongeren met psychopathische persoonlijkheidskenmerken zijn, net zoals volwassenen, meer vatbaar voor externaliserende dan internaliserende symptomen (Salekin et al., 2004). Naast de discussie over psychopathie bij kinderen en jongeren, blijven vragen bestaan rond psychopathie bij vrouwen. Zowel bij volwassenen als bij jongeren focust men in onderzoek voornamelijk op de mannelijke populatie (Vaughn, Newhill, DeLisi, Beaver & Howard, 2008). Slechts enkele onderzoekers hebben geprobeerd het construct en de onderzoeksinstrumenten bij vrouwen te onderzoeken (Verona & Vitale, 2006). Hoewel de prevalentie van psychopathie bij vrouwen een stuk lager ligt dan bij mannen, en dit zowel bij volwassenen als bij jongeren (Cale & Lilienfeld, 2002; Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009), is de betrouwbaarheid en de factorstructuur van het construct bij beide geslachten bruikbaar (Vitale & Newman, 2001). Wel beschrijven Verona en Vitale (2006) in hun review, dat psychopathie zich bij mannen en vrouwen op een verschillende manier manifesteert wat betreft antisociaal gedrag. Bij vrouwen zijn bijvoorbeeld minder vroege gedragsproblemen en minder openlijk 3

10 agressief gedrag aanwezig, maar is er meer evidentie voor prostitutie. Cale en Lilienfeld (2002) suggereren een gemeenschappelijke etiologie bij mannen en vrouwen, maar een verschil in openlijke manifestatie van de stoornis. Ook zouden er verschillen zijn in de ontwikkeling van psychopathie, aangezien meisjes meer internaliserende, en jongens meer externaliserende symptomen vertonen (Cale & Lilienfeld, 2002). Sevecke, Lehmkuhl et al. (2009) spreken over verschillende relaties tussen psychopathologie en psychopathie bij delinquente jongens en meisjes. Vele onderzoekers (o.a. Salekin et al., 2004) wijzen op de nood aan verder onderzoek omdat belangrijke geslachtsverschillen aanwezig kunnen zijn. Familiale factoren beïnvloeden het aantal en de ernst van overtredingen en geweld, zoals een lage familiale socio-economische status (SES), antisociale ouders, familiale karakteristieken en de ouder-kind relatie (Farrington, 2006). De relatie tussen SES en geweld kreeg in vorig onderzoek al veel aandacht. Hoewel de relatie tussen psychopathie en geweld duidelijk is (Walsh & Kosson, 2006), zijn er nog vragen over de mate waarin psychopathie geassocieerd is met SES. Heden bestaan hier uiteenlopende meningen over. Verder onderzoek is nodig om precieze relaties uit te zoeken en eventuele beschermende of risicofactoren te onderkennen. Recent onderzoek heeft tevens verschillen aangetoond tussen instrumenten. Zo bijvoorbeeld zijn de Psychopathy Checklist Youth Version (PCL:YV; Hare, 1991) en de Youth Psychopathic Traits Inventory (YPI; Andershed, Kerr, Stattin & Levander, 2002) onderling minder geassocieerd met elkaar dan met andere psychosociale kenmerken in de ontwikkeling tot volwassene (Skeem & Cauffman, 2003). Een meer recent onderzoek naar drie meetschalen van psychopathie, de PCL:YV (Hare, 1991a), de YPI (Andershed et al., 2002) en de NEO Psychopathy Resemblance Index (NEO PRI; Lynam & Widiger, 2007), wijst eveneens op de kleine overlap in het onderscheiden van psychopathische en niet-psychopathische jongeren. Jongeren werden met andere woorden met de ene schaal wel en met de andere niet als psychopathisch beschouwd (Cauffman, Kimonis, Dmitrieva & Monahan, 2009). De verhoogde aandacht voor de stoornis in de wetenschappelijke literatuur heeft ervoor gezorgd dat stappen voorwaarts zijn gezet in de kennis over psychopathie. Toch blijven er onduidelijkheden bestaan over het concept, die 4

11 bijkomende aandacht verdienen. Het gaat hierbij onder meer over onduidelijkheden wat betreft de stoornis op jongere leeftijd en in de vrouwelijke populatie. Deze masterproef wil een bijdrage leveren aan de wetenschappelijke literatuur inzake psychopathische persoonlijkheidskenmerken. Deze bijdrage willen we leveren door na te gaan of het construct psychopathie bij meisjes de te verwachten relaties vertoont met belangrijke variabelen, zoals psychopathologie en SES, en of deze relaties verschillen naargelang het meetinstrument dat wordt gebruikt. voorop: Om dit te onderzoeken staan vijf duidelijk afgebakende onderzoeksvragen 1. Wat is de distributie van psychopathische persoonlijkheidskenmerken bij vrouwelijke adolescenten, geplaatst in een Gemeenschapsinstelling voor Bijzondere Jeugdbijstand (GBJ)? 2. Toont het construct psychopathie, gemeten met drie verschillende instrumenten, namelijk de YPI, de Antisocial Process Screening Device (APSD) en de Inventory of Callous and Unemotional Traits (ICU), de verwachte associaties met psychiatrische stoornissen? 3. Toont het construct psychopathie, gemeten met drie verschillende instrumenten, de verwachte associaties met SES? 4. Toont het construct psychopathie, gemeten met drie verschillende instrumenten, de verwachte associaties met delinquentie? 5. Tonen de YPI, de APSD en de ICU dezelfde associaties met de belangrijke variabelen psychopathologie, SES en delinquentie? In dit eerste hoofdstuk werd een afgebakende probleemstelling beschreven met bijhorende onderzoeksvragen. In het tweede hoofdstuk wordt een grondige beschrijving gegeven van de huidige stand van zaken in de literatuur rond psychopathie bij vrouwelijke adolescenten. Vervolgens wordt in het derde hoofdstuk de methodologie van het onderzoek uiteengezet, waarna in hoofdstuk vier de 5

12 onderzoeksresultaten worden weergegeven. Ten slotte wordt in het laatste hoofdstuk een discussie gepresenteerd, waarin de hierboven geformuleerde onderzoeksvragen worden beantwoord, beperkingen van het huidig onderzoek worden beschreven en aanbevelingen voor toekomstig onderzoek worden gedaan. 6

13 HOOFDSTUK II. LITERATUURONDERZOEK 1. Psychopathie De psychopaat intrigeert clinici en onderzoekers al jaren. Cleckley beschreef in 1941 in The Mask of Sanity de hoofdkenmerken van psychopathie. Het gaat om oppervlakkige charme en goede intelligentie; een afwezigheid van irrationeel denken en nervositeit; onbetrouwbaarheid; oneerlijkheid; een tekort aan schaamte; antisociaal gedrag zonder duidelijk berouw; een slecht oordeelvermogen; pathologische egocentriciteit; beperkte affectieve reacties; een tekort aan inzicht; weinig responsiviteit op interpersoonlijke relaties; grillig gedrag; zelden zelfmoordpogingen; een onpersoonlijk seksleven en het niet kunnen volgen van een levensplan (Cleckley, 1941). Het construct psychopathie bestaat uit een cluster van symptomen, die zich onderscheidt van andere symptoomclusters, zoals bijvoorbeeld de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Bij psychopathie zijn deze symptomen divers (interpersoonlijke stijl, affectieve kenmerken en impulsieve en onverantwoordelijke kenmerken) (Cooke & Michie, 2001). Door de verscheidenheid aan kenmerken ging men op zoek naar een factorstructuur binnen psychopathie. Aanvankelijk werden op basis van de Psychopathy Checklist (PCL; Hare, 1980) twee factoren onderscheiden. Factor 1 betreft de centrale persoonlijkheidskenmerken van psychopathie, zoals manipulatie en liegen, ongevoeligheid en een tekort aan empathie, schuldgevoel en emoties. Factor 2 betreft een chronisch onstabiele en antisociale levensstijl (Harpur, Hakstian & Hare, 1988). Later werd door Cooke en Michie (2001) aangetoond dat een drie-factorenmodel meer adequaat was om het construct psychopathie te beschrijven, waarbij de eerste factor uit het twee-factorenmodel gesplitst wordt in twee factoren. Het gaat om een arrogante en leugenachtige interpersoonlijke stijl factor, een deficiënte affectieve ervaring factor en een impulsieve en onverantwoordelijke gedragsstijl factor. Ook hier vertrok men van de Psychopathy Checklist-Revised (PCL-R; Hare, 1991), beschouwd als de gouden standaard voor de beoordeling van psychopathie (Cooke & Michie, 2001). Heden wordt ook onderzoek gevoerd naar een vier-factorenmodel van psychopathie, waar antisociale tendensen als primaire 7

14 dimensie van psychopathie een aparte factor vormen, naast de interpersoonlijke, de affectieve en de gedragsmatige factor. Zowel het drie-factoren- als het vierfactorenmodel hebben een goede fit in verschillende steekproeven (Sevecke, Pukrop, Kosson & Krischer, 2009) De etiologie van psychopathie Wat betreft de etiologie, bestaat een zekere consensus over de interactie van invloeden die leiden tot psychopathie. Het gaat om een genetische predispositie, psychofysiologische processen, invloeden tijdens de ontwikkeling en situationele condities die op elkaar inspelen (Warren et al., 2003). Het is waarschijnlijk dat genetisch bepaalde biologische anomalieën onderliggend zijn aan de formatie van psychopathie, terwijl omgevingsfactoren het verloop van de stoornis beïnvloeden (Porter, 1996). Tweelingenstudies tonen bijvoorbeeld aan dat de centrale persoonlijkheidskenmerken van psychopathie, zoals ongevoeligheid en oppervlakkige emoties en narcisme, in grotere mate erfelijk zijn dan andere persoonlijkheidskenmerken, zoals onderdanigheid of hechtingsproblemen (Viding, 2004). Biologische factoren die psychopathie bepalen, wijzen op de afwijkingen in vorm en grootte van de amygdala bij psychopathische individuen (DeLisi, Umphress & Vaughn, 2009; Yang, Raine, Narr, Colletti & Toga, 2009) of van het paralimbisch systeem (Blair, 2008; Kiehl, 2006). Naast biologische, spelen ook sociale factoren een rol in de ontwikkeling van psychopathie. Het gebruik van fysieke straf door de ouders en het hebben van delinquente peers, modereren de relatie met psychopathie op verschillende leeftijden. Bij jongens die op 13-jarige leeftijd een lage score hadden op psychopathie, droegen delinquente peers en fysieke straf bij tot de ontwikkeling van psychopathie op volwassen leeftijd. Bij jongens die op 13 jaar reeds veel psychopathische kenmerken vertoonden, speelden deze factoren weinig tot geen rol (Lynam et al., 2008). Ook verschillende componenten in de hechting op jonge leeftijd houden verband met psychopathie op volwassen leeftijd, evenals fysieke mishandeling in de kindertijd (Gao, Raine, Chan, Venables & Mednick, 2010). Mogelijks zijn er relaties tussen verschillende ouderschapsvaardigheden en psychopathische kenmerken bij jongeren (Kotler & McMahon, 2005). 8

15 1.2. Prevalentie De prevalentie van psychopathie ligt rond de 0,6% van de totale populatie (Coid et al., 2009). Blair et al. (2005) hebben het over 1,23 tot 3,46 % van de bevolking die psychopathische trekken vertoont. Dit is laag in vergelijking met de Conduct Disorder (CD) of met de antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPD). Coid et al. (2009) deden als eersten een onderzoek naar de prevalentie van psychopathie in een representatieve algemene populatie en vonden een hogere prevalentie van psychopathie onder andere bij het mannelijke geslacht, op jongere leeftijd, bij personen met een drugsproblematiek, bij geïnterneerden en bij daklozen. De sterke associatie tussen psychopathie en delinquentie wordt onder andere duidelijk wanneer blijkt dat een significant deel van de gevangenispopulatie uit psychopaten bestaat en dat dit kleine deel van de bevolking verantwoordelijk is voor een groot deel van de ernstige misdaden (Wong & Hare, 2005). Psychopathie komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen (Coid et al., 2009; Dolan & Völlm, 2009; Vaughn et al., 2008). Bij geïnterneerde mannen gaat het om ongeveer 31% van de populatie. Bij geïnterneerde vrouwen gaat het om % (Vitale & Newman, 2001). Ook in de adolescente populatie ziet men dit verschil. De prevalentie van psychopathie schommelt bij geïnterneerde mannelijke adolescenten tussen 27% en 63%. Bij geïnterneerde meisjes gaat het om 7% tot 24 % (Sevecke, Lehmkuhl & Krischer, 2011). Salekin et al. (2004) onderzochten psychopathie bij mannelijke en vrouwelijke delinquenten en kwamen tot een prevalentie van 21,5 %. De hierboven gepresenteerde cijfergegevens gaan uit van een categorische benadering van psychopathie. Hierin wordt psychopathie gezien als een aparte categorie, met een eigen structuur die kwalitatief verschilt van algemene persoonlijkheidskenmerken. Heden gaan meer stemmen op voor een dimensionele benadering, waarbij psychopathie gezien wordt als een extreme positie binnen continu verdeelde algemene persoonlijkheidskenmerken (Decuyper, 2009). Het berekenen van prevalentiegegevens heeft dan minder betekenis, maar er wordt eerder gekeken naar de verdeling van psychopathische persoonlijkheidskenmerken. Studies die op deze manier te werk gaan, maken gebruik van gemiddelde scores op bijvoorbeeld de APSD of de YPI, eerder dan de prevalenties te berekenen in de steekproef (e.g. Andershed, Hodgins & Tengström, 2007; Hillege, Das & De Ruiter, 2010; Salekin et al., 2005; Vaughn et al., 2008). 9

16 1.3. Psychopathie bij kinderen en adolescenten De laatste jaren bestaat er een groeiende interesse in het construct van psychopathie bij jongeren en het verband met agressief en gewelddadig gedrag. Studies hebben aangetoond dat psychopathische delinquente minderjarigen meer agressieve en niet-agressieve overtredingen plegen dat niet-psychopathische delinquenten, dat de aanvangsleeftijd van criminele activiteiten lager ligt en dat ze vaak betrokken zijn bij institutioneel geweld (Declercq, Markey, Vandist & Verhaeghe, 2009). Drugsverslaafde jongeren met psychopathische kenmerken vertonen meer problemen in het behandelingsproces, zoals een lagere participatie aan het programma, meer middelengebruik, minder klinische verbetering en minder berouw dan drugsverslaafde jongeren zonder psychopathische kenmerken. Daarenboven worden zij in de twaalf maanden na de behandeling vaker gearresteerd (O Neill, Lidz & Heilbrun, 2003). Er bestaat onduidelijkheid over de mate waarin het construct psychopathie kan toegepast worden bij kinderen en adolescenten. Seagrave en Grisso (2002) en Hart et al. (2002) wijzen op de gevaren bij het spreken over ontluikende psychopathie bij kinderen en adolescenten. Verschillende kenmerken van psychopathie vertonen parallellen met acceptabel en voorbijgaand gedrag in de kindertijd en adolescentie, dat deel uitmaakt van een relatief normale ontwikkeling (Cohen, 2008; Seagrave & Grisso, 2002). Cleckley schrijft dat gedragsstoornissen soms de jeugd van de psychopaat kenmerken, maar dat zulke gedragsstoornissen ook bij andere adolescenten kunnen voorkomen, die zich op latere leeftijd ontwikkelen tot een normaal lid van de maatschappij (Cleckley, 1941). Verschillende elementen van regelovertredend gedrag hebben een normatief karakter en zijn misschien van voorbijgaande aard. Zeventig procent van de adolescenten toont op een of andere manier een vorm van grensoverschrijdend gedrag (D. Van West, persoonlijke communicatie, 8 maart, 2011). De prevalentie van antisociaal gedrag kent een tijdelijke tienvoudige toename in de adolescentie. Slechts bij een minderheid start antisociaal gedrag in de kinderleeftijd en is het persistent (Moffit, 1993). Psychopathie moet bekeken worden als een geheel van kenmerken op extreme posities binnen het algemene continuüm van persoonlijkheidstrekken 10

17 (Decuyper, 2009). Dit ondersteunt de idee van een aanzet tot psychopathie bij kinderen en jongeren (Salekin et al., 2005). De diagnose psychopathie kan men pas op 18-jarige leeftijd krijgen, wat psychiatrisch gezien enigszins absurd is, alsof delinquente jongeren op hun 18 e verjaardag plots psychopathisch zouden worden (Lykken, 2006). Persoonlijkheidspathologieën op jongere leeftijd zijn onvoldoende onderzocht (Decuyper, 2009) maar toch zijn er steeds meer aanwijzingen dat psychopathie voorlopers heeft in de kindertijd en adolescentie en dat er belangrijke associaties zijn tussen vroege gedragsmatige, emotionele of sociale problemen en latere persoonlijkheidsdisfunctie (Cohen, 2008; De Clercq, De Fruyt, Van Leeuwen & Mervielde, 2006). Er blijkt een matige stabiliteit van psychopathie (Gretton, Hare & Catchpole, 2004; Lynam et al., 2008) hetgeen psychopathie als persoonlijkheidsgebaseerd construct ondersteunt. In deze persoonlijkheidsgebaseerde benadering wordt psychopathie gezien als een (deels) aangeboren temperament, dat relatief stabiel is (Lynam et al., 2008), en dus niet uitsluitend op basis van gedragsmatige kenmerken gedefinieerd wordt (Cale & Lilienfeld, 2002; Viding, 2004). Aangezien psychopathie voorlopers zou kennen in de kindertijd en adolescentie, is het belangrijk om psychopathische persoonlijkheidskenmerken reeds vroeg in de ontwikkeling van de stoornis te onderkennen, des te meer omdat behandeling van psychopathie meer effectief blijkt op jongere leeftijd (Salekin, 2002; Wong & Hare, 2005). In wat volgt, wordt de literatuur geschetst rond de centrale onderzoeksvragen, waarbij achtereenvolgens de relatie tussen psychopathie en psychopathologie (2) (cfr. onderzoeksvraag 2), de relatie tussen psychopathie en socio-economische status (3) (cfr. onderzoeksvraag 3) en de relatie tussen psychopathie en delinquentie (4) (cfr. onderzoeksvraag 4) aan bod komen. Vervolgens wordt gefocust op de relatie van psychopathie met deze drie belangrijke variabelen, specifiek bij vrouwen (5). Ten slotte belichten we enkele belangrijke kwesties met betrekking tot meetinstrumenten voor psychopathie bij kinderen en adolescenten en kijken we naar gelijkenissen en inconsistenties tussen vragenlijsten (6) (cfr. Onderzoeksvraag 5). 11

18 2. Psychopathie en psychopathologie Er bestaat een grote heterogeniteit binnen de groep psychopaten (Lykken, 2006). Verschillende psychiatrische stoornissen worden geassocieerd met psychopathie. Salekin et al. (2004) wijzen op een hoge comorbiditeit bij psychopathische jongeren, hetgeen geen afbreuk doet aan de validiteit van het construct psychopathie. Vanuit theoretisch oogpunt is het weinig waarschijnlijk dat psychopathie geassocieerd is met angststoornissen en met depressie. Een van de oorspronkelijke criteria voor psychopathie, beschreven door Cleckley (1941), is de afwezigheid van nervositeit. Psychopaten zijn minder angstig van aard en minder bezorgd om wat als normaal wordt beschouwd (Cleckley, 1941). Het feit dat affectieve (callous-unemotional) kenmerken deel uitmaken van de kern van psychopathie, maakt het weinig waarschijnlijk dat de stoornis geassocieerd zou zijn met depressie, aangezien deze factor gekenmerkt wordt door oppervlakkige emoties en een tekort aan schuldgevoel en empathie (Harpur et al., 1988). Lynam (1996) beschrijft ontluikende psychopathie als de combinatie van hyperactiviteit en aandachtsproblemen, gecombineerd met ernstige gedragsproblemen, of met andere woorden de combinatie van ADHD met CD. Een hoge comorbiditeit van psychopathie met gedragsstoornissen zal dan ook niet verwonderen. Hieronder worden enkele bevindingen beschreven met betrekking tot comorbiditeit van psychopathie met AS-I stoornissen uit de DSM-IV. Achtereenvolgens worden middelengerelateerde stoornissen, angststoornissen, depressie en gedragsstoornissen besproken in relatie tot psychopathie Middelengerelateerde stoornissen Heel wat psychopaten hebben een aan middelen gerelateerde stoornis (Blair et al., 2005; Kantor, 2006; Widiger, 2006). Salekin et al. (2004) beschrijven een significante correlatie van middelengerelateerde stoornissen met psychopathie gemeten door de APSD (r = 0,36) en gemeten door de Self-Report Psychopathy - II (SRP-II) (r = 0,37) bij delinquente jongeren. Middelenmisbruik is meer gerelateerd aan een antisociale levensstijl dan aan een emotionele disfunctie bij psychopathie (Blair et al., 2005). In de volledige populatie worden significant hogere scores gevonden op de PCL bij participanten met een cannabisverleden, bij participanten die 12

19 ooit in hun leven heroïne of amfetamines gebruikten en bij drugsafhankelijke participanten (Coid et al., 2009). Wanneer gekeken wordt naar de afzonderlijke dimensies van psychopathie, zijn cannabisgebruik en drugsafhankelijkheid sterk geassocieerd met de gedragsdimensie van psychopathie (Coid et al., 2009) Angststoornissen Wat betreft angststoornissen zien we zowel bij jongeren als bij volwassenen, een controversiële relatie met psychopathie. Onderzoek in de algemene populatie toont geen associaties tussen angststoornissen en psychopathie (Coid et al., 2009). Psychopathie bij kinderen en jongeren, zoals gemeten met de YPI (Andershed et al., 2002), een test die specifiek naar de interpersoonlijke en affectieve kenmerken van psychopathie peilt, toont een consistente inverse associatie met angst. Wanneer psychopathie gemeten wordt met de Psychopathy Checklist (PCL:YV; Hare, 1991a) is deze inverse associatie minder duidelijk (Skeem & Cauffman, 2003). Onderzoek dat gebruik maakt van andere meetinstrumenten, toont dan weer aan dat psychopathie positief geassocieerd is met angststoornissen, zoals blijkt uit een onderzoek van Salekin et al. (2004). Zij beschrijven significante correlaties van psychopathie, gemeten met de APSD (Frick & Hare, 2001), met separatieangststoornissen, posttraumatische stressstoornissen (PTSD), sociale fobieën, gegeneraliseerde angststoornissen en paniekstoornissen. Bij het gebruik van de PCL:YV (Hare, 1991a) en de SRP-II (Hare, 1991b) werden deze associaties niet gevonden. Ook Kantor (2006) spreekt van een positieve associatie tussen PTSD en psychopathie. Wanneer we kijken naar afzonderlijke factoren zien we geen of een inverse associatie van de affectieve dimensie met angst (Essau, Sasagawa & Frick, 2006). Angststoornissen zijn wel positief geassocieerd met de gedragsdimensie van psychopathie, maar negatief met de affectieve en interpersoonlijke dimensie van psychopathie (Blair et al., 2005; Widiger, 2006). 13

20 2.3. Depressie Bij een ernstige depressieve stoornis is er sprake van een of meerdere ernstige depressieve episodes, die ten minste twee weken duren en waarin men in een depressieve stemming verkeert, of plezier verliest in zo goed als alle activiteiten (DSM-IV-TR, 2000, p. 349). De relatie tussen psychopathie en depressie is onduidelijk. Enerzijds wordt aangenomen dat depressie omgekeerd geassocieerd is met psychopathie (Blair et al., 2005). Anderzijds beschrijft een onderzoek bij volwassen zedendelinquenten een hoge comorbiditeit (42%) tussen psychopathie en depressie (Stinson, Becker & Tromp, 2005). In de algemene populatie worden geen associaties gevonden tussen depressie en psychopathie (Coid et al., 2009). Bij jongeren wordt een correlatie gevonden tussen psychopathie, gemeten met de APSD en depressie (r = 0,47). Wanneer men gebruik maakt van de PCL:YV of de SRP-II is deze niet aanwezig (Salekin et al., 2004) Gedragsstoornissen Attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) wordt in de DSM-IV-TR gedefinieerd als een persistent patroon van tekort aan aandacht en/of hyperactiviteit, waarbij deze symptomen ernstiger en meer frequent aanwezig zijn dan gewoonlijk geobserveerd wordt bij individuen met een gelijkaardig ontwikkelingsniveau (APA, 2000, p. 85). Recentelijk krijgt ADHD veel aandacht als voorspeller en risicofactor voor het ontstaan van grensoverschrijdend gedrag en voor recidive (D. Van West, persoonlijke communicatie, 8 maart, 2011). Colledge en Blair (2001) tonen aan dat er een hoge comorbiditeit bestaat van ADHD met psychopathische trekken. Zij onderzochten deze relatie en beschrijven een associatie tussen het impulsieve type van ADHD en antisociaal gedrag als component van psychopathie. Het centrale kenmerk van Oppositional Defiant Disorder (ODD) is een terugkerend patroon van negativistisch, uitdagend, ongehoorzaam en vijandig gedrag tegenover gezagsdragers (APA, 2000, p. 100). Bij Conduct Disorder (CD) gaat het om een zich herhalend en aanhoudend gedragspatroon, waarbij de grondrechten van anderen, of belangrijke bij de leeftijd horende maatschappelijke normen of regels, overtreden worden (APA, 2000, p. 93). Onderzoekers hebben aangetoond dat verschillende aspecten van psychopathie vaak samengaan met ODD en CD (Loeber, Burke & Pardini, 2009; Salekin et al., 2005). Slechts een studie vindt resultaten die dit 14

21 tegenspreken. Coid et al. (2009) zien dat in de algemene populatie enkel de antisociale factor van psychopathie positief geassocieerd is met CD. De andere dimensies en de totaalscore van psychopathie zijn dit niet. Naast de hierboven beschreven comorbiditeit, is de relatie tussen psychopathie en gedragsstoornissen ook van belang aangezien deze laatsten risicofactoren zijn voor psychopathie bij volwassenen (Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009). Kinderen en jongeren bij wie de combinatie van ADHD en CD voorkomt, vertonen een ernstiger patroon van gedragsproblemen (Lynam 1996). Lynam (1996) beschrijft in zijn theorie de progressie van ADHD naar CD en in de volwassenheid naar psychopathische symptomen. Het gaat hierbij om dezelfde onderliggende pathologie die evolueert. Kinderen met ADHD en CD verschillen van andere kinderen door grotere tekorten in de responsregulatie, het executieve functioneren en uitstel van bevrediging, hetgeen overeenkomt met kenmerken van volwassenen met psychopathische kenmerken (Frick & Marsee, 2006). Uit onderzoek blijkt dat psychopathie, zoals gemeten met de APSD en de Childhood Psychopathy Scale (CPS), een sterke positieve associatie heeft met gedragsstoornissen uit de DSM. Bij de APSD blijkt narcisme het hoogst gecorreleerd met ODD en impulsiviteit met ADHD (Bijttebier & Decoene, 2009). 3. Psychopathie en SES Het is onduidelijk in hoeverre de SES gecorreleerd is met psychopathie. Sommige auteurs, zoals Blair et al. (2005), geven aan dat dit het geval is, anderen, zoals Patrick (in Farrington, 2006) niet. Psychopathische gedetineerden hebben even vaak een lagere sociale achtergrond als andere misdadigers (Hare in Coid et al., 2009). Psychopathische kenmerken worden in de gehele bevolking op alle socioeconomische niveaus teruggevonden, maar tonen wel een associatie met een tekort aan succes op sociaal vlak (Coid et al., 2009). Wanneer we dit nader bekijken, betekent dit dat er geen correlatie is tussen psychopathie en sociale klasse. Personen die economisch niet actief zijn, haalden wel hogere scores op de levensstijl dimensie van psychopathie, maar lagere scores op de interpersoonlijke dimensie. Personen die een huis huurden, eerder dan er zelf eigenaar van te zijn, haalden hogere scores op psychopathie (Coid et al., 2009). Bij Europese Amerikanen met een lagere SES is de 15

22 aanwezigheid van psychopathie meer predictief voor crimineel geweld dan bij een hogere SES. Recidive bij psychopaten met een lage SES lag meer dan zes keer hoger dan bij psychopaten met een hoge SES (Walsh & Kosson, 2007). Verder onderzoek is nodig naar welke factoren specifiek een invloed hebben op psychopathie. Ook Lynam et al. (2008) onderzochten psychopathie in relatie tot SES in een mannelijke populatie. Zij stellen dat familiale SES kan bijdragen aan psychopathie op volwassen leeftijd wanneer men op jongere leeftijd (13 jaar) laag scoort op psychopathie. Het is waarschijnlijk dat individuen met een lage SES zich in een meer bedreigende omgeving bevinden, die aanleiding geeft tot meer antisociaal gedrag. SES wordt hier dus niet gezien als oorzaak van psychopathie, maar heeft wel een invloed op de gedragsmatige uiting van de stoornis (Blair et al., 2005, p.39). 4. Psychopathie en delinquentie Psychopathie is sterk geassocieerd met criminaliteit en agressief gedrag (Hare & Neumann, 2009). Onder andere onderzoek naar recidive van delinquent gedrag maakt dit duidelijk (Salekin et al., 1996; Salekin et al., 1998). Walters (2003) beschrijft in zijn review de predictieve validiteit van psychopathie, gemeten met behulp van de PCL, voor recidive. Hij concludeert dat de gedragsmatige dimensie van psychopathie, die gekenmerkt wordt door een chronisch onstabiele en antisociale levensstijl, significant meer predictief is voor recidive, dan de affectieve en interpersoonlijke dimensie. Toch geven ook deze affectieve en interpersoonlijke aspecten een effectieve predictie voor toekomstige criminaliteit. Ook bij jongeren speelt de relatie tussen psychopathie en delinquentie een belangrijke rol. Lynam (1996) suggereerde dat de combinatie van hyperactiviteit- en aandachtsproblemen met ernstige gedragsproblemen bij jongeren een voorloper is van psychopathie in de volwassenheid. De laatste jaren komt in het wetenschappelijk onderzoek meer aandacht voor de relatie tussen psychopathie en delinquentie bij adolescenten (Cook, Barese & Dicaltado, 2010). Verschillende studies onderzoeken de predictieve validiteit van PCL:YV-scores bij jongens (Gretton et al, 2004; Vincent, Odgers, McCormick & Corrado, 2008). Zij geven aan dat, naarmate de score stijgt, de kans toeneemt op toekomstige misdrijven. Zowel de interpersoonlijke en affectieve dimensie als de gedragsdimensie zijn geassocieerd met gewelddadige uitkomsten en met het tijdstip van recidive, maar wanneer beiden vergeleken worden, blijkt deze laatste dimensie een betere predictor voor recidive. De gedragsdimensie is duidelijker 16

23 geassocieerd met delinquentie dan de affectieve en interpersoonlijke dimensie (Gretton et al., 2004). 5. Psychopathie bij vrouwen Naast een onduidelijkheid over het construct psychopathie in de kindertijd en adolescentie, is er ook een tekort aan onderzoek bij volwassen vrouwen en vrouwelijke adolescenten. Wat betreft de aanvang, ontwikkeling en kenmerken van antisociaal gedrag bij vrouwen, is er weinig bekend door het beperkte onderzoek bij deze doelgroep (Fontaine, Carbonneau, Vitaro, Barker & Tremblay, 2009; Haemerlynk, Doreleijers, Vermeiren, Jansen & Cohen-Kettenis, 2008). Ook onderzoek over psychopathische kenmerken, wordt voornamelijk uitgevoerd bij jongens (Vaughn et al., 2008). Evidentie over psychopathie bij jongens in detentie kan echter niet veralgemeend worden naar vrouwelijke adolescenten. In wat volgt worden enkele redenen aangegeven waarom zulke veralgemeningen tussen geslachten niet mogelijk zijn. Ten eerste toont onderzoek bij volwassenen aan dat vrouwen lager scoren op psychopathie dan mannen (Vaughn et al., 2008; Dolan & Völlm, 2009). Ook bij adolescenten vindt men deze tendens terug (Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009). Ten tweede zou antisociaal gedrag bij beide geslachten op een verschillende manier tot uiting kunnen komen. Dit kan te maken hebben met sociale modellering, maar eveneens met fysieke kenmerken die verschillen tussen mannen en vrouwen (Blair et al., 2005). Emotionele disfunctie zou in beide geslachten wel op dezelfde manier geassocieerd zijn met psychopathie (Blair et al., 2005). Ten derde verschillen mannen en vrouwen van elkaar wat betreft de predictie van recidive door psychopathie. Bij mannen voorspelt de score op de PCL-R in sterke mate de kans op recidive, bij vrouwen is dit in mindere mate het geval (Cale & Lilienfeld, 2002). Hetzelfde ziet men bij de jongerenversie van deze test. Vincent et al. (2008) wijzen op het gevaar van het gebruik van de PCL:YV (Hare, 1991a) bij meisjes, aangezien met dit instrument geen voorspellingen kunnen worden gedaan over recidive, in tegenstelling tot bij jongens. Zij merken daarom op dat het construct psychopathie, in het bijzonder bij meisjes, verder onderzoek vereist. 17

24 Ten slotte werd het merendeel van studies naar de factorstructuur van psychopathie uitgevoerd in mannelijke steekproeven. Het beperkte onderzoek over de factorstructuur van psychopathie bij vrouwen lijkt erop te wijzen dat een driefactorenmodel bij vrouwen meer aangewezen is (Dolan & Völlm, 2009). Verder onderzoek naar psychopathie bij vrouwelijke proefpersonen is nodig om de specifieke structuur van psychopathie bij deze doelgroep te onderzoeken en het verschil met de mannelijke groep te verhelderen (Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009). In deze context moet tevens gekeken worden naar de verschillen in betrouwbaarheid en validiteit van beoordelingsinstrumenten voor psychopathie bij de verschillende geslachten (Dolan & Völlm, 2009). Fontaine et al. (2009) besluiten in hun literatuurstudie dat vrouwen andere ontwikkelingspaden van antisociaal gedrag kunnen volgen dan mannen Psychopathie en psychopathologie bij vrouwen Er is evidentie dat psychopathie zich bij vrouwen op een andere manier manifesteert en dat associaties bestaan met andere mentale stoornissen dan bij mannen (Vaughn et al., 2008). Dit verschil tussen mannen en vrouwen manifesteert zich reeds op adolescente leeftijd (Hemphala & Tengstrom, 2010; Loeber et al., 2009). Sevecke, Lehmkuhl et al. (2009) vonden verschillende relaties tussen psychiatrische stoornissen en psychopathie bij delinquente meisjes in vergelijking met delinquente jongens. Bij jongens was er een positieve relatie tussen psychopathie en alle externaliserende symptomen, en een negatieve relatie tussen psychopathie en angstig-depressief gedrag. Bij meisjes vond men eveneens een positieve relatie tussen psychopathie en alle externaliserende symptomen, maar tevens een positieve relatie tussen psychopathie en suïcidaal gedrag en levensstijl. Cook et al. (2010) vonden geslachtsverschillen in de manifestatie van psychopathische kenmerken bij adolescente delinquenten. Bij vrouwelijke adolescenten zijn psychopathische persoonlijkheidskenmerken geassocieerd met geestelijke gezondheidsproblemen. Bij jongens vonden zij een sterkere associatie tussen proactief geweld of instrumentele agressie en psychopathische kenmerken (Cook et al., 2010). Ook Lederman, Dakof, Larrea en Li (2004) merken op dat de kenmerken van meisjes in detentie verschillen van jongens. Een zeer hoog percentage van de meisjes rapporteerde trauma (84%), had geestelijke gezondheidsstoornissen (78%) en was reeds seksueel actief (79%). Vrouwelijke psychopaten zouden vaker 18

25 een psychiatrisch verleden in de hulpverlening hebben dan mannen en zouden vaker verwezen worden naar hulpverlening. In vergelijking met mannen hebben vrouwen dus ernstigere emotionele problemen (Sevecke, Lehmkuhl et al., 2009). In deze paragraaf worden enkele geslachtsverschillen besproken in de relatie tussen psychopathie en psychopathologie, te beginnen met middelengerelateerde stoornissen. Vaughn et al. (2008) merken op dat psychopathische kenmerken bij adolescente meisjes niet predictief zijn voor druggebruik (Vaughn et al., 2008). Dit is een bevinding die niet strookt met de hoge correlaties die bij jongens en volwassenen gevonden worden tussen psychopathie en alcoholmisbruik (Hare in Coid et al., 2009; Widiger, 2006). Wat betreft de relatie tussen psychopathie en angststoornissen, is er bij jongens een negatieve associatie tussen de affectieve dimensie van psychopathie en angst, die niet voorkomt bij meisjes. De relatie tussen angst en psychopathie bij een vrouwelijke populatie moet daarom verder worden onderzocht (Essau et al., 2006). Ten slotte manifesteert de relatie tussen psychopathie en gedragsstoornissen zich bij vrouwen op een andere manier dan bij mannen. In een onderzoek van Sevecke en Krischer (2007) komen geslachtsverschillen in de relatie tussen psychopathie en ADHD aan bod. Zij onderzochten geïnterneerde jongens en meisjes en beschrijven een hogere graad van psychopathie bij de groep met ADHD dan bij de groep zonder ADHD. Bij jongens werd de invloed van ADHD grotendeels gemedieerd door CD, bij meisjes is er een grotere onafhankelijke relatie tussen ADHD en psychopathie. Bij meisjes en jongens vertonen ADHD en CD een verschillende relatie tot psychopathie. Bij jongens heeft vooral CD een invloed op psychopathie, terwijl bij meisjes de interactie tussen CD en ADHD een rol speelt (Sevecke, Kosson et al., 2009). Silverthorn, Frick en Reynolds (2001) voerden een onderzoek naar meisjes die voor ernstige feiten berecht werden. De meerderheid van de meisjes met CD vertonen zowel niet-emotionele trekken als impulscontroleproblemen. Dit is een combinatie die vaak voorkomt bij volwassenen met psychopathie (cfr. de affectieve en de gedragsdimensie van psychopathie). Er zijn ook geslachtsverschillen wanneer we de drie afzonderlijke dimensies van psychopathie beschouwen. De interpersoonlijke en affectieve dimensie van psychopathie voorspellen ODD bij meisjes die middelenmisbruik vertonen. Deze 19

26 relatie wordt niet teruggevonden bij een gelijkaardige groep jongens (Hemphala & Tengstrom, 2010) Psychopathie en SES bij vrouwen Onderzoek naar de relatie tussen psychopathie en SES bij vrouwelijke adolescenten is naar ons weten nog niet gevoerd. Blair et al. (2005) spreken over de invloed van SES, zijnde dat een meer bedreigende omgeving aanleiding geeft tot meer antisociaal gedrag, waardoor de gedragsmatige uiting van psychopathie beïnvloed wordt. Zij maken hierbij geen onderscheid tussen mannen en vrouwen. Onderzoek naar de relatie tussen psychopathie en SES focust uitsluitend op mannen (Lynam et al., 2008; Walsh en Kosson, 2007). Het onderzoek naar psychopathie in de gehele populatie door Coid et al. (2009) bevat zowel mannelijke als vrouwelijke deelnemers. Wanneer zij echter de relaties met socio-demografische factoren beschouwen, maken zij geen vergelijking tussen beide geslachten Psychopathie en delinquentie bij vrouwen Onderzoek krijgt meer aandacht voor de link tussen psychopathie en geweld bij jongeren. Zo onderzochten Vincent et al. (2008) de predictieve validiteit van de PCL:YV voor recidive bij adolescente delinquenten. Zij vonden dat, in tegenstelling tot bij jongens, de PCL:YV geen goede predictor voor recidive was bij meisjes. Sterker nog, vonden zij een statistische trend in de zin dat hogere scores op de PCL:YV de kans verminderden op misdrijven. Cook et al. (2010) onderzochten proactief en reactief geweld bij delinquente adolescenten en vinden ook op dit gebied een belangrijk verschil tussen beide geslachten. Vrouwelijke delinquenten met hoge en lage PCL:YV-scores verschilden niet in het gebruik van proactief en reactief geweld. Bij jongens vond men wel een positieve relatie tussen proactief geweld en psychopathie. Vaughn et al. (2008) voerden onderzoek naar psychopathie en geweld bij delinquente meisjes en vonden dat de narcistische dimensie van APSD een significante predictor was voor geweld en voor diefstal. De impulsieve dimensie en de affectieve dimensie waren beiden geen significante voorspellers. 20