JAARGANG 4 I NUMMER 14 I JANUARI 2011 ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR ERFGOEDPROFESSIONALS A R C H E O L O G I E CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG

Transcriptie

1 JAARGANG 4 I NUMMER 14 I JANUARI 2011 ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR ERFGOEDPROFESSIONALS A R C H E O L O G I E CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG

2 Uw nieuwsbrief of rubriek in Vitruvius bereikt per jaar meer dan 4000 erfgoedprofessionals! Het grote bereik èn de hoge attentiewaarde van Vitruvius zijn úw voordelen. Bespreek nu de mogelijkheden: bel uitgeverij Educom Uitgeverij Educom BV Drukwerk Investeringen Marketing Internet

3 JAARGANG 4 I NUMMER 14 I JANUARI 2011 RUIMTELIJKE ORDENING EN CULTUURHISTORIE IN AMSTERDAMSE BRETTENZONE LANDSCHAPSBIOGRAFIE VAN EEN STADSRAND EEN MOOI LANDSCHAP... REACTIE OP VERKIEZING VAN MOOISTE PROVINCIE VAN NEDERLAND RIJKSWATERSTAAT KOESTERT ZIJN KUNSTWERKEN DE ERFGOEDSWOT EN DE WEDEROPBOUW KERNKWALITEITEN IN DE AMVB RUIMTE DEEL 2 34 NAGELE MODERN DORP IN DE NOORDOOSTPOLDER KORTo.a. HintTech wint aanbesteding Cultuurhistorisch Beheer VOC-schat Van Schijndelhuis Stadhouderskamer Binnenhof Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid Stationsweb KB verwerft stedenboek Oudste skelet van Nederland PAG 4-9 FRISO WOUDSTRA-RES NOVA RUBRIEK PAG FORUM REVERSE ARCHAEOLOGY PAG VOOR U GELEZEN PAG RECENT VERSCHENEN PAG AGENDA PAG 56-57

4 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI Vitruvius is een informatief, promot ioneel, onafhankelijk vaktijdschrift dat beoogt kennis en ervaring uit te wisselen, inzicht te bevorderen en belangstelling te kweken voor de vakgebieden archeologie, cultuurlandschap en monumentenzorg. EEN UITGAVE VAN Uitgeverij Educom BV Mathenesserlaan GB Rotterdam Tel Fax info@uitgeverijeducom.nl SUB-SPONSORS Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort Tel Postbus AV Amersfoort Tel info@shmn.nl Joint venture van de Alliantie en Mitros MEDE-ONDERSTEUNERS Nijverheidsweg-Noord 114 Tel PN Amersfoort Fax Postbus BM Amersfoort Lange Voorhout 14, 2514 ED Den Haag Tel Fax Pelmolenlaan Tel GW Woerden B. Minkenberglaan AL Ohé en Laak Tel / Ruurloseweg LC Vorden Tel Fax Showroom: Battenweg 12, 6051 AD Maasbracht Tel Exclusieve natuurleien voor dakbedekking in de restauratie COLOFON Vakblad Vitruvius werkt met een onafhankelijke redactie en redactieraad. Artikelen worden pas gepubliceerd na peer reviews door experts uit het werkveld. UITGEVER/ BLADMANAGER Robert Diederiks REDACTIE Dr. J.E. Abrahamse Drs. H.G. Baas mw. Drs. P.J. Braaksma R.P.H. Diederiks Ir. M. van Hunen Dr. H.C.M.Kleijn S.A. Muller Drs. E. Raap mw. Drs. M.E. Snieder Drs. H. van de Velde REDACTIERAAD Dr. C.H.M. (Chris) de Bont Wageningen Universiteit Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester RCE Drs. B. (Boudewijn) Goudswaard TheMissingLink/Archeologic mw. Dr. B. (Bernadette) van Hellenberg Hubar Res nova Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft mw. Drs. M.E. (Francien) Snieder Afdeling Archeologie gemeente Amersfoort Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed, RU Groningen mw. Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip TU Delft Drs. H. (Henk) van de Velde ADC ABONNEMENTEN 4 nrs/jaar: Nederland E 45.- / België E 55.- Voor betaling wordt een factuur verzonden. Vermeld bij correspondentie altijd het abonnee nummer (zie de factuur). Tijdige betaling garandeert regelmatige toezending. Abonnementen lopen automa tisch door. Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk per aangetekend schrijven) dienen uiterlijk twee maanden voor afloop van de abonne ments periode in ons bezit te zijn. LEZERSSERVICE / NABESTELLINGEN Adresmutaties/abonnementen en nabestellingen doorgeven via info@uitgeverijeducom.nl Copyrights Uitgeverij Educom BV JANUARI 2011 / ISSN Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd door middel van boekdruk, foto-offset, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 V AN DE REDACTIE 3 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 REVIEWS GOED BEKEKEN Voor u ligt alweer nummer 14 van de vierde jaargang van Vitruvius. Deze uitgave bevat, zoals u van ons gewend bent, artikelen van uiteenlopende aard. In principe worden alle inhoudelijke artikelen die in Vitruvius worden gepubliceerd vooraf gereviewed. Het door de auteur aangeleverde conceptartikel wordt door de redactie voorgelegd aan specialisten op het deelgebied van het artikel. Elk artikel wordt door twee onafhankelijke reviewers bekeken. Zij geven hun commentaar, doen suggesties voor verbeteringen en correcties. Daarop krijgt de auteur de gelegenheid het artikel aan te passen. In de praktijk gebeurt dat vrijwel altijd in de geest van de geleverde opmerkingen. Uitgangspunt is dat bij de auteur de naam van de reviewers niet bekend is. Het commentaar moet los gezien kunnen worden van de persoon van de reviewer. Zowel auteur als reviewer streven daarbij naar een zo hoog mogelijke kwaliteit van het artikel. Ook in dit nummer is bovenstaande werkwijze toegepast. Het resultaat blijft uiteraard de verantwoordelijkheid van de auteurs. Aangezien meningen en visies nogal eens uiteen kunnen lopen hoopt de redactie dat gepubliceerde artikelen in Vitruvius voor u aanleiding zijn tot discussie. Daarom zijn wij altijd benieuwd naar uw mening. Reacties op artikelen kunt u dan ook altijd sturen naar: info@uitgeverijeducom.nl. De redactie Keiharde erfgoedfeiten......elk kwartaal in uw bus. Ontvang als abonnee 4 keer per jaar vakblad Vitruvius. Of geef een abonnement cadeau! Neem contact op met Uitgeverij Educom: , info uitgeverijeducom.nl.

6 K ORT 4 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 HintTech wint Europese aanbesteding voor bouw platform historisch personenonderzoek HintTech, de ICT-dienstverlener uit Delft, heeft de Europese aanbesteding gewonnen voor de bouw van WieWasWie.nl, een platform waarop 25 grote en middelgrote erfgoedinstellingen autonoom hun diensten aanbieden. Opdrachtgever is de Stichting Archief - programmatuur (STAP). De site wordt naar verwachting medio 2011 gelanceerd. De website WieWasWie.nl zal dienen als landelijk platform voor het doen van historisch onderzoek naar familie en personen en het grootste aanbod aan historische informatiebronnen over personen van Nederland bevatten. Het wordt een flexibel platform waar deelnemende instellingen hun gedigitaliseerde collecties met persoonsgegevens via een gebruiksvriendelijke website aan een breed publiek kosteloos zullen aanbieden. Voor het publiek wordt het zoeken, vinden, delen en voortbouwen op historische persoons - informatie een stuk eenvoudiger. Bezoekers kunnen bronnen in een persoonlijke omgeving bewaren om deze bijvoorbeeld te bewerken tot een stamboom, aangevuld met eigen informatie. Ook kunnen zij de informatie eenvoudig delen met anderen. WieWasWie.nl krijgt ook een webshop waar downloads en reproducties van originelen te bestellen zijn. Organisatie WieWasWie.nl wordt mede mogelijk gemaakt door een projectsubsidie vanuit de interdepartementale subsidieregeling PRIMA (ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap). STAP is de opdrachtgever en het bureau dat namens de vijfentwintig archiefinstellingen het project uitvoert. HintTech, dat voor de ontwikkeling van WieWasWie.nl samenwerkt met webontwikkelaar Mindbus en ontwerpbureau Zicht, levert de software voor het platform en de aangrenzende dienstverlening. Uniek Leila Liberge van STAP en projectleider van WieWasWie.nl is enthousiast: Het unieke aan dit project is dat 25 erfgoedinstellingen samenwerken. Ook internationaal gezien is dit nog niet eerder vertoond. De voordelen voor gebruikers zijn volgens Liberge legio: Onder - zoek doen kost nu nog veel tijd. Straks is alle informatie gedigitaliseerd en op één plek te vinden. Het platform zal de gebruiker bovendien tal van handige tools bieden, bijvoorbeeld voor het maken van een stamboom of het opstellen en koppelen van profielen. Dennis Struyk, managing director van Hint - Tech Nederlandt: Tijdens deze be spre kingen zijn onder meer nadere afspraken gemaakt over 195 functionaliteiten, zeven bron typen, twee testversies en een volledige planning. De uitdaging zit in het migreren van 20 miljoen aktes en de omgevingen van die 25 erfgoedinstellingen op elkaar aan sluiten en samenbrengen op het platform. Met onze technologische kennis en ervaring met dit soort projecten moeten we er in slagen om dit project halverwege volgend jaar af te ronden. Van Celtic fields tot elzensingels Handboek Cultuurhistorisch Beheer uitgebreid In 2006 gaf Landschapsbeheer Nederland het Handboek Cultuurhistorisch Beheer uit. Dit losbladige handboek gaat over wat cultuurhistorisch beheer in algemene zin in - houdt. Daarnaast gaat het in op welke toekomstige mogelijkheden diverse cultuurhistorische land - schapselementen hebben. De hoofdmoot wordt gevormd door een hoofdstuk met be heer - modellen van aanvankelijk 25, maar sinds maart 2010 uitgebreid tot 35, verschillende elementen. De 35 beheermodellen betreffen: boerenerf, boezemland, hoogstamboomgaard, buitenplaats, delfstofwinning, dijktype, dobbe en poel, eendenkooi, geriefhout en ander hakhout, grafveld en urnenveld, griend, heg en haag, historische weg, houtsingel en houtwal, knotboom, schans en landweer, motte, rabat, solitaire boom, spreng, verkavelingsvorm, terp, tiendweg en houtkade, tuunwal en vloeiweide/vloeiveld. Het aanvullende deel bestaat uit: Celtic fields, elzensingels, heidevelden, historische tuinen, historische vaarwegen, holle wegen, kerkhoven en historische begraafplaatsen, oude akkercomplexen, sloten, verveningselementen (laagveen). Het Handboek was zomer 2009 uitverkocht, maar vanaf december 2010 is er een nieuwe druk verschenen. De adressen en websites zijn voor zover bekend bijgewerkt in deze versie. Het Handboek is te bestellen in de webwinkel voor 35,- bij Landschapsbeheer Nederland, Brochures over leien De Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed heeft twee nieuwe brochures over leien gemaakt: Leien in Rijndekking en Leien in Maasdekking. Wanneer er schubvormige leien op het dak liggen, spreken we van Rijndekking. Deze wijze van dekken is van oudsher veel toegepast in het oosten en noorden van ons land, omdat schubvormige leien via de Rijn werden aangevoerd. Bij rechthoekige leien spreken we van Maasdekking. Dit is veel in het zuiden en westen toegepast, omdat rechthoekige leien via de Maas werden aangevoerd. Maar hoe leg je een goed Rijndak en hoe een goed Maasdak? Deze brochures geven uitsluitsel.

7 K ORT 5 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 Nederland geeft Australië VOC-schat terug Nederland geeft zijn zilveren muntschat en andere voorwerpen uit de wrakken van de Batavia en drie andere VOC-schepen, die in de zeventiende en achttiende eeuw voor de Australische kust vergingen, terug aan Aus - tralië. Daarover tekenen het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Aus - tralische ambassade september jl. een over - eenkomst op VOC-schip de Batavia in Lely - stad. Het gaat om de vondsten van archeologische opgravingen bij de scheepswrakken van de Vergulde Draeck ( vergaan in 1656), de Zuytdorp, ( 1712) de Zeewijk ( 1727) en de meest bekende: de Batavia ( 1629). De VOC-schepen waren in hun tijd op weg naar Batavia, het huidige Jakarta in Indonesië. Ze voeren te ver door naar het oosten en vergingen voor de kust van West-Australië. Het VOCvlaggenschip Batavia was het eerste Neder - landse schip dat voor die kust verloren ging. Het vervoerde onder meer zilveren munten en zandstenen blokken voor een nieuwe stadpoort in Batavia. Het wrak werd net als dat van de andere schepen pas in de jaren 60 van de vorige eeuw ontdekt. Een archeologisch vondstcomplex houden we in principe bijeen en in de buurt van de oorspronkelijke vindplaats. Een stel losse voorwerpen vertellen ons niet zoveel over het verleden. De grootste waarde heeft de collectie als deze als één geheel bestudeerd kan worden, legt Andrea Otte, beleidsmedewerker maritiem erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed uit. Teruggave Ancods-collectie In 2006 deed minister Maria van der Hoeven tijdens haar bezoek aan Australië de toezegging dat het Nederlandse deel van de collectie zou worden teruggegeven. Na twee jaar voorbereiding tekenen de directeur-generaal Cultuur en Media van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Judith van Kranendonk en de Australische ambassadeur in Nederland, Lydia Morton, op 15 september een 'mutual declaration' waarin de overdracht aan Australië wordt geregeld. Dit gebeurt op de replica van de Batavia in Lelystad, die aan de hand van gegevens uit het archeologisch onderzoek bij het scheepswrak is nagebouwd. In het naastgelegen Nieuw Land Erfgoed cen - trum is tot 28 oktober een kleine expositie in - gericht met objecten uit de Ancods-collectie. Het Centrum voor Internationale Erfgoed - activiteiten heeft de collectie in opdracht van de Rijksdienst inmiddels gedocumenteerd en gefotografeerd, waardoor die binnenkort voor iedereen via internet beschikbaar is. Otte: Zo wordt de collectie, ondanks het vertrek naar Australië, in feite beter toegankelijk dan hij was. Collectiebeheer In 1972 spraken Nederland en Australië af de vondsten uit opgravingen en archeologisch onderzoek te verdelen. Daarvoor werd het Australian Netherlands Committee on Old Dutch Shipwrecks (Ancods) in het leven ge - roepen. Het grootste deel van de collectie be - vindt zich in het Western Australian Museum in Fremantle. Inmiddels is het verdelen van archeologische collecties achterhaald. Het eigendomsrecht van de vier VOC schepen is destijds aan Australië geschonken op voorwaarde dat Nederland een deel van de vondsten kreeg. Daar denken we nu anders over. Van Schijndelhuis jongste gemeentelijk monument in Utrecht Het Van Schijndelhuis is het woonhuis dat architect en ontwerper Mart van Schijn - del ( ) in 1992 voor zichzelf ontwierp aan het Pieterskerkhof. Het huis is door de gemeente Utrecht als jongste bouwwerk op de Gemeentelijke monumentenlijst geplaatst, en ontving in 1995 de Rietveldprijs. Volgens het juryrapport een virtuoos, sculpturaal ontwerp, Van Schijndel noemde het zelf een huis van lucht en licht. In het Van Schijndelhuis kunnen culturele instellingen kleinschalige bijeenkomsten organiseren, voor individueel bezoek is het huis beperkt toegankelijk.

8 K ORT Decennialang zo niet eeuwenlang zochten onderzoekers vergeefs naar de naam van de kunstenaar achter de rijk beschilderde plafonds en lambrisering van de Stad houders - kamer op het Binnenhof in Den Haag. Dit was in de 18de eeuw de werk- en ontvangstkamer van stadhouder Willem V. Onderzoek van de Belgische professor Anna Bergmans en de Nederlandse interieurspecialist Eloy Kolde - weij heeft dat mysterie onlangs opgelost. De maker is de Belgische schilder Antoine Plateau ( ), in zijn tijd een topkunstenaar op het gebied van decoratieschilderkunst. 6 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 Mysterie Stadhouderskamer Binnenhof opgelost De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Rijksgebouwendienst spreken van een uitzonderlijke ontdekking die nieuw licht werpt op een van de belangrijkste interieurs van het Binnenhof. De Stadhouderskamer is onderdeel van het Stadhouderlijk Kwartier, de uitbouw van de zuidvleugel die architect Friedrich Lud wig Gunckel eind 18de eeuw ontwierp. Momenteel maakt de vleugel deel uit van het gebouwencomplex van de Tweede Kamer. Van een soortgelijk interieur in neoclassicistische stijl zijn in Nederland geen andere voorbeelden bekend. Binnen de vakwereld werd de artistieke kwaliteit van de Stadhouderskamer al lange tijd erkend, maar welke kunstenaar de fijnzinnige interieurdecoraties had gemaakt was tot op heden voor iedereen een groot raadsel. De naam van de maker is min of meer bij toeval ontdekt. Prof. dr. Anna Bergmans, verbonden aan het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed te Brussel en de Uni - versiteit Gent, verrichtte maandenlang onderzoek naar het werk van de schilder Plateau. Op basis van door haar verzameld beeldmateriaal ontdekte Eloy Koldeweij, interieurspecialist bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de overeenkomsten met het schilderwerk in de Stadhouderkamer. Nader onderzoek bevestigde dat deze interieurdecoraties met zekerheid toegeschreven kunnen worden aan Plateau. De schilderingen zijn te dateren omstreeks Het Binnenhofcomplex is een van de oudste bestuurscentra ter wereld. Door de schilderingen schaart de Stadhouderskamer zich in een select rijtje van rijke en verfijnde interieurs met schilderingen van Plateau in België en Wenen. Zo heeft Plateau bijvoorbeeld ook alle belangrijke vertrekken gedecoreerd van de huidige privéwoning van de koning van België. Ook is zijn werk te zien in het Museum Albertina te Wenen. Landschap in zicht maakt bewust Burgers betrekken bij landschap, hoe doe je dat? In het net verschenen boekje Land- schap in Zicht van Landschapsbeheer Neder - land wordt een voorzet gedaan hoe je burgers bewuster kunt maken van de waarde van het cultuurlandschap en hun kennis en mening kan gebruiken bij lokale beleidsvorming. In het boekje wordt de methode Land schap in Zicht beschreven. Het boekje is gratis op te vragen bij Landschapsbeheer Neder land of kan worden gedownload van de website van landschapsbeheer ( Het boekje is inspirerend wie geïnteresseerd is in het concretiseren van burgerparticipatie in natuur en landschap. Het helpt om op een praktische manier zicht te krijgen op wat bewoners waarnemen en wat ze waardevol vinden aan het landschap. Deze lokale kennis kan bijvoorbeeld worden ingebracht in een dorpsvisie of een dorpsomgevingsplan. Met behulp van een stappenplan kan de lezer zelf aan de slag. Verder worden aansprekende praktijkvoorbeelden beschreven. Landscape Character Assessment De methode Landschap in Zicht is geïnspireerd op de Engelse methode Landscape Character Assessment en ontwikkelt door Land - schapsbeheer, de Vereniging voor Kleine Ker - nen en de Koninklijke Nederlandsche Heide - maatschappij in het project Thuis in Groen. Financiers van de publicatie zijn de Nationale Postcode Loterij, het Ministerie van LNV en de Koninklijke Nederlandsche Heide maat - schappij. Toepassing in de praktijk Landschap in Zicht is bij uitstek een methode om in de praktijk te gebruiken. Het is geschikt voor professionals uit de sector van natuur en landschap en plattelandsontwikkeling. Ook kunnen vrijwilligers of bewoners met interesse voor de leefomgeving ermee aan de slag. Jan Piet de Boer van Landschapsbeheer Friesland: Het is een nieuwe manier van werken die past in deze tijd. Laat een grote groep bewoners eerst zelf ontdekken wat de meerwaarde van hun omgeving is en dat het belangrijk is die in stand te houden of te ontwikkelen.

9 K ORT 7 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid opgericht Op 1 oktober jl. heeft een brede groep van culturele instellingen de Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid (CCDD) opgericht. Op 1 oktober jl. heeft een brede groep van culturele instellingen de Culturele Coalitie Digitale Duur zaamheid (CCDD) op ge richt. In de sector cultuur worden steeds meer digitale objecten geproduceerd en gearchiveerd. Denk aan digitale kunst, gedigitaliseerde schilderijen en prenten, culturele websites en omvangrijke databases met digitale informatie over erfgoedcollecties. De CCDD zorgt ervoor dat de culturele instellingen beter gaan samenwerken om deze informatie op de lange termijn beschikbaar te houden. Uitdaging Door de snelle groei en het vluchtige karakter van digitale informatie wordt digitale duurzaamheid als een van de nieuwe grote uitdagingen van onze tijd gezien. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat belangrijke informatie ook in de toekomst vindbaar en toegankelijk is? In 2008 is de Nationale Coalitie Digitale Duur - zaamheid (NCDD) opgericht om op nationaal niveau het beheer en behoud van digitale in - formatie in de publieke sector te coördineren. De CCDD zal nauw met deze Nationale Coalitie gaan samenwerken om bewaarstrategieën voor digitale culturele data uit te werken. Investeren Dit is om diverse redenen belangrijk. De meeste erfgoedinstellingen investeren inmiddels fors in de digitalisering van hun collecties. Het investeren in kennis over digitale duurzaamheid borgt deze investeringen. Digitale reproducties zorgen ervoor dat kwetsbare originelen niet vaak uit het magazijn hoeven te komen. De bescherming van de digitale bestanden betekent dus direct bescherming van ons erfgoed. Tenslotte groeit de omvang van digitaal geboren erfgoed snel. Als er geen maatregelen genomen worden, kan veel erfgoed dat zo typerend is voor ons tijdvak met de snelle opkomst van ICT verloren gaan. Netwerk De CCDD is een netwerkverband van professionele culturele instellingen. Tien instellingen vormen een kerngroep. Als voorzitter treedt op Sandra den Hamer, directeur van EYE Film Instituut Nederland. Het secretariaat is belegd bij Stichting DEN, het kenniscentrum voor digitaal erfgoed. De overige leden van de kerngroep zijn Erfgoed Nederland, het Nederlands Architectuur Instituut, het Nederlands Insti - tuut voor Mediakunst, de Nederlandse Museum - vereniging/simin, de Stichting Volken kun - dige Musea in Nederland, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Rijksmuseum Am - sterdam en Virtueel Platform. Deze kerngroep zal de activiteiten van de CCDD coördineren. Iedere culturele instelling kan zich aanmelden als deelnemer. De CCDD heeft een LinkedIn-groep aangemaakt om kennisuitwisseling en discussies te stimuleren. Meer informatie Voor aanmelden voor de coalitie of overige informatie over CCDD kunt u contact opnemen met Annelies van Nispen, telefoon annelies.vannispen@den.nl. Erfgoed Nederland Magazine stopt In 2009 is Erfgoed Nederland vol energie en enthousiasme met de vernieuwde redactieformule van hun tijdschrift gestart. Nu, na vier nummers, zijn de economische tijden veranderd waardoor Erfgoed Nederland genoodzaakt is haar producten opnieuw tegen het licht te houden. Besloten is dat Erfgoed Neder - land haar middelen voor andere communicatieproducten gaat inzetten. Dat betekent dat het magazine niet zal worden voortgezet en oktober jl. voor het laatst verschenen is. Stationsweb: alles over (voormalige) stations Stationsweb.nl is een website waarop een landelijk dekkend beeld van bestaande en voormalige spoorwegstations in Nederland gegeven wordt. Stationsweb probeert een zo compleet mogelijk beeld te geven over alle stations, spoorlijnen (actief en historisch), gebouwen en hun architecten, foto s van gebouwen, geschiedenis van stationsgebouwen, lijnen en relevante zaken. Het project is een persoonlijk initiatief van Wichor Bramer uit Bergentheim (nu Gouda). De database is samengesteld uit een groot aantal bronnen en daarnaast opgesteld naar aanleiding van het lezen van relevante boeken/ uitgaven. Voor geïnteresseerden is er de literatuurlijst.

10 K ORT KB verwerft bijzonder stedenboek uit de Gouden Eeuw 8 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 D e Koninklijke Bibliotheek (KB) heeft een zeldzame stedenatlas uit de Gouden Eeuw verworven. Het gaat om het zogenaamde stedenboek van Frederick de Wit ( ) met daarin ruim honderd ingekleurde kaarten van steden als Utrecht, Den Haag, Zwolle, Den Briel en Groningen. De atlas bevat daarnaast onder meer ingekleurde zeventiende-eeuwse afbeeldingen van het Paleis op de Dam en de Burcht in Leiden. Het werk is een eerste editie van het zogenaamde Theatrum ichnographicum omnium urbium van Frederick de Wit, een bekende zeventiende-eeuwse graveur die in zijn werk onder meer voortbouwde op de traditie van kaartenmakers als Bleau en Janssonius. De KB heeft de atlas gedigitaliseerd en toegankelijk gemaakt op Voorts heeft de KB ook vier zeventiende-eeuwse stads - geschiedenissen online gezet op stadsgeschiedenissen. Den Haag: weer muurreclame in oude luister hersteld In Den Haag is een zevende restauratie op rij van het project Muurvlakte te huur van de Stichting Haags Industrieel Erfgoed (SHIE) voltooid. Het betreft de restauratie van de geschilderde muurreclame van de voormalige firma Gäbler aan de Hollanderstraat 4. Daar- mee begint aardig een representatieve doorsnede van de Haagse muurreclames te ontstaan. De geschiedenis van de geschilderde muurreclame wordt daarmee nu ook op straat afleesbaar voor een breed publiek, aldus Koos Havelaar voorzitter van de SHIE. De reclame aan de Hollanderstraat is van de voormalige winkel van de firma Gäbler, die voor onze tijd een merkwaardige combinatie van producten verkocht. Hij handelde in producten voor electriciteit op elk gebied, voor sanitair en radio, zoals de muurreclame vermeldt. Gäbler heeft maar vijf jaar hier een winkel gehad. Hij emigreerde in 1938 naar Zuid Afrika. Midden op de gevel prijkt de handtekening van de firmant. Gestart is met het reinigen van de muur. Het vuil werd met water en een zeepoplossing van de verfhuid voorzichtig verwijderd. In deze fase komen alle oude verflagen weer in beeld. Een grote verrassing was daarbij dat nog sporen van reclames van drie eerdere winkels gevonden zijn: een sigarenmagazijn, een groentewinkel en een vleesch-houwerij. Na de reiniging is een conserverende laag aangebracht, zodat alle historische verfscholletjes vast gezet worden en bewaard blijven. Vervolgens zijn de beschadigingen geretoucheerd en waar nodig slechte delen opgehaald. Het geheel heeft weer een leesbaar beeld opgeleverd en de oude glorie van de Gäblerreclame doen herleven. Tot slot is er een beschermende vernislaag aangebracht. Daar - mee zal de muurreclame weer zijn oorspronkelijke uitstraling krijgen.

11 K ORT 9 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 Ligt het oudste skelet van Nederland in Flevoland? ussen juni en november 2010 heeft bij TSwifterbant, in opdracht van de Provincie Flevoland, een grootschalig archeologisch onderzoek plaatsgevonden. Het onderzoek heeft zich gericht op een goed geconserveerde vindplaats uit de midden steentijd op een duintop. Europees gezien zijn dergelijk grote (6000m 2 ) en goed geconserveerde vindplaatsen op de vingers van twee handen te tellen. De resultaten van de opgraving zijn dan ook in elk opzicht spectaculair te noemen. Met als hoogtepunt een begraven skelet. Na drie weken graven met graafmachines, werd op 2 tot 4 meter diepte het verdronken duin zichtbaar. Hier was het in het Meso - lithicum hoog en droog en konden mensen wonen te midden van de toenmalige uitgestrekte delta. Op het moment dat het duin was vrijgelegd, kon begonnen worden met het opgraven van de testvakken. De ca. 225 testvakken van elk vierkante meter zijn in een grid van 5 meter aangelegd. De inhoud van deze testvakken is uitgezeefd. Op basis van de resultaten in som mige testvakken zaten meer dan 600 stuks vuursteen! is verspreid over het duin een groter gebied geselecteerd voor nader detaillistisch onderzoek. Tijdens deze fase van het onderzoek zijn ca. 60 haardkuilen, tal van hazel nootdoppen, stukjes bot, teerresten, pollen, zaden en maar liefst ca stukjes vuursteen aangetroffen. Van het bewerkte vuursteen is ongeveer 80% gerelateerd aan de jacht; er zijn bijzonder veel pijlpunten zijn gevonden. Hierna is met een kraanmachine het sporenvlak aangelegd. Hierbij zijn meer dan 500 haardkuilen blootgelegd. Één spoor bleek een graf te zijn. Het graf is ovaal en ca. 2 meter lang en 1,5 meter breed. In het graf ligt een skelet van een mens van ca meter. Het graf is in zijn geheel gelicht en wordt nader onderzocht in het Provinciaal archeologisch depot te Lelystad. Het onderzoek laat zien dat het botmateriaal van slechte kwaliteit is, maar dat desondanks de onderbenen en de schedel nog grotendeels intact zijn. Om de ouderdom van het skelet vast te stellen zal in eerste instantie geprobeerd worden de AMS (Accelerator Mass Spectrometry) methode toe te passen op het botmateriaal. AMS is een verfijning van de C-14 methode. Met behulp van een deeltjesversneller kan hierbij worden gemeten hoeveel koolstofatomen nog aanwezig zijn in het materiaal. Omdat koolstof een halfwaardetijd heeft van 5073 jaar, kan de ouderdom van het materiaal worden vastgesteld. Mocht het botmateriaal van onvoldoende kwaliteit zijn om AMS te gebruiken, dan rest nog HET STEENTIJDGRAF. DE CONTOUREN VAN HET SKELET TEKENEN ZICH AF IN HET GRAF. FOTO S: JORIS HABRAKEN de OSL (Optically Stimulated Luminescence) methode. Hierbij wordt door een ingewikkeld procedé vastgesteld in welke periode het kwarts uit het zand in het graf voor het laatst in contact is geweest met licht. Zo kan bepaald worden wanneer het graf is gegraven. Als het skelet net zo oud blijkt te zijn als de omliggende vondsten betreft het hier het oudste skelet van Nederland. Omdat de wenkbrauwbogen ontbreken is in ieder geval vast komen te staan dat het een vrouw betreft. De slijtage van de tanden laat zien dat de vrouw tussen de 25 en 35 jaar oud moet zijn geweest toen zij overleed. Presenteren van de resultaten Het skelet zal worden geconserveerd en uiteindelijk ten toon worden gesteld in museum Nieuwland te Lelystad. Alle informatie over de opgraving is ook te vinden op een website die geheel aan de opgraving is gewijd: Park industrieel erfgoed Helmond gaat niet door Helmond krijgt geen park rond het thema industrieel erfgoed. De toeristische attractie had bezoekers moeten trekken en de ambities van Brabant als Cul turele Hoofdstad 2018 moeten ondersteunen. Het plan is de afgelopen jaren onderzocht maar is nu van de baan. Volgens de gemeente zal het zo goed als onmogelijk zijn om investeerders te vinden voor zo'n groot project.

12 F RISO WOUDSTRA R UBRIEK 10 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 TEKST: DON RACKHAM Impressie van de parktuin van landgoed De Klinze te Oudkerk, naar ontwerp van L.P. Roodbaard (1834). Hier zien we enkele karakteristieke Roodbaardelementen zoals de verzonken paden, de lobvormige perken, de waterpartij die door haar specifieke vormgeving oneindig lijkt en de kleurenpalet in de flora. EEN LANDGOED RIJKER! In de vorige uitgave van dit tijdschrift is aandacht besteed aan de vruchtbare samenwerking tussen architect en cultuurhistoricus bij het maken van een ontwerp voor nieuwbouw binnen een architectuur- of cultuurhistorisch waardevolle omgeving. Eén van de recente projecten waarbij Res nova en Friso Woudstra Archi - tecten samen zijn opgetrokken, is de ontwikkeling van een nieuw landhuis in het Friese Gaasterland. Het projectgebied is gelegen in het landschap tussen de kernen Hemelum en Bakhuizen en omvat een kavel waarop een vervallen pand in een sterk verwilderde tuin staat. De opdrachtgevers, Anneke en Kees Mous, willen op deze locatie een landhuis met bijgebouwen realiseren. Het terrein moet worden ingevuld in een stijl die past bij het Friese cultuurlandschap. Bovendien moet het voldoende ruimte bieden voor zowel een statig huis met een schilderachtige dwaaltuin als stallen met een grote paardenbak en een paardenweide. De gemeente stelt strenge eisen en voorwaarden aan de ontwikkeling van dit nieuwe, kleinschalige landgoed. Niet alleen op het punt van welstand, maar ook wat betreft typologie: het huis moet aansluiting vinden op de karakteristieke Friese negentiende-eeuwse landhuisarchitectuur. Het nieuwe landhuis Om er voor te zorgen dat er een bijzonder en vooral passend ontwerp tot stand zou komen, heeft Friso Woudstra Architecten Res nova gevraagd om een cultuur- en architectuurhistorische analyse uit te voeren. Deze concentreerde zich op een zoektocht naar en bestudering van voorbeelden van het Friese landhuis, ook wel de state genoemd. Hierbij werd niet alleen gekeken naar de verschijningsvorm van het hoofdvolume, maar werd ook aandacht besteed aan de karakteristiek en positionering van de bijgebouwen. In Friesland vindt men in hoofdvorm twee typen states. Het eerste is het landhuis dat is geïnspireerd op de klassieke architectuur, meestal bestaand uit een rechthoekige plattegrond met geaccentueerd middenrisaliet en schild- of zadeldak. Het tweede type is geïnspireerd op de classicistische Italiaanse zestiende en zeventiendeeeuwse villa s en bestaat uit een hoofdvolume met rechthoekige of vierkante plattegrond, waarbij aan weerszijden een lager bouwdeel (één bouwlaag) tegen de gevels is geplaatst. Met name het eerste genre komt vaak voor. Binnen dit type is sprake van een grote variatie in hoofdopzet en (mate van) detaillering. Aan de hand van de bevindingen van het architectuurhistorisch onderzoek heeft Friso Woudstra zich laten inspireren en plannen opgesteld voor de nieuwe bebouwing. Hierbij is de typologie van een huis met een rechte plattegrond en midden - risaliet als uitgangspunt genomen. Het nieuwe gebouw telt één bouwlaag, op een hoog souterrain en voorzien van een verdieping met mezzaninovensters. Het heeft een hoog opgetrokken schilddak. Het uiteindelijke ontwerp is voorzien van commentaar door Res nova waarbij een effecttoets van de plannen is gemaakt op basis van het architectuurhistorisch onderzoek. Het ontwerp is onder meer op grond daarvan goedgekeurd door de welstandscommissie. Een landschapstuin Een landgoed bestaat echter uit meer dan alleen de bebouwing. Historisch bezien vormden het huis en de ambiance waarin dit werd geplaatst één samenhangend geheel. Vanuit dit uitgangspunt is in het historisch vooronderzoek ook ruim aandacht besteed aan de karakteristiek van het Friese landschap en in het bijzonder de verschijningsvorm van de Friese landschapstuin. Hierbij is de nadruk gelegd op het oeuvre van L.P. Rood - baard ( ) die wordt beschouwd als de meest prominente vroeg-negentiende-eeuwse Friese tuinarchitect. Daarnaast is aan de hand van cartografisch onderzoek de ontwikkelingsgeschiedenis van de locatie in beeld gebracht, waardoor enkele karakteristieke landschappelijke elementen en structuren aan het licht kwamen. Aan de hand van het resultaat van dit onderzoek is door Res nova een drietal schetsontwerpen opgesteld om in hoofdlijnen aan te geven op welke wijze het projectgebied zou kunnen worden ingevuld en hoe de bebouwing en de omgeving tot elkaar in relatie staan. Omdat dit laatste ook tot uitdrukking zou moeten komen in het concept van zowel het landhuis als de parktuin, heeft de welstandscommissie gesteld dat het schets - ontwerp dat de voorkeur had van de eigenaren, de onderzoekers en de commissie zelf, zou moeten worden uitgewerkt tot een ontwerp, compleet met beplantingschema. Res nova heeft meer projecten uitgevoerd waarbij de gebiedsinrichting van hetzij een (historische) parktuin, hetzij een groter projectgebied, deel uitmaakte van de opdrachtomschrijving. Om deze reden is Res nova door de eigenaren gevraagd om een ontwerp op te stellen voor een parktuin. Bij het maken van het ontwerp zijn uiteraard niet alleen historische voorbeelden van belang, maar is ook plaatselijke ecologie van grote invloed bij de invulling van de specifieke locatie. Om die info@frisowoudstra.nl Telefoon

13 R ES NOVA R UBRIEK 11 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 Referentieproject van een door Friso Woudstra Architecten bna ontworpen landhuis te Nederhorst den Berg. Het landhuis te Hemelum vertoont grote gelijkenissen in verschijningsvorm met dit object. De projectlocatie voor het nieuwe landhuis is gelegen in een grotendeels open agrarisch landschap. De huidige tuin met bebouwing tekent zich af tegen een perceel bos. Het door Margreeth Bangert van Res nova opgestelde tuinontwerp voor het landhuis te Hemelum. reden is Engbers Bosbeheer bij het project betrokken. Dit bureau heeft een uitvoerige ecologische onderbouwing opgesteld. Op basis van de bevindingen van het cultuur- en tuinhistorisch onderzoek, de ecologische onderbouwing en het programma van eisen van de opdrachtgevers, heeft Margreeth Bangert van Res nova een tuinontwerp gemaakt. Bij dit ontwerp is een duidelijke tweedeling herkenbaar: een diep en smal perceel aan de voorzijde en een nagenoeg vierkant terrein aan de achter - zijde. Beide onderdelen zijn in gebruik sterk verschillend. Het smalle perceel omvat de lange op - rijlaan en een paardenweide, het achterste deel de bebouwing (landhuis en bijgebouwen), een schilderachtige dwaaltuin en een zone voor prak tisch gebruik met daarin opgenomen een paardenbak. Bij het ontwerp is inspiratie gezocht in het oeuvre van de negentiende-eeuwse tuinarchitect L.P. Roodbaard. Omdat het plangebied qua om - vang beperkt is in vergelijking met de bekende Roodbaardparken, moest heel selectief met de voorbeelden uit het verleden worden omgegaan. Bij het opstellen van het plan is duidelijk ingestoken op het gebruik van stijlkenmerken die Roodbaard (en andere negentiende-eeuwse tuin - architecten) graag toepasten, maar op een eigentijdse en op het projectgebied afgestemde manier. Karakteristieke aspecten van het ontwerp zijn o.a.: toepassen van lobvormige perken met daartussen een meanderende padenstructuur; toepassen van verzonken paden in de dwaaltuin; aanleggen van een lange rechte laan vanaf de straat naar het huis; aanleg van een stobbenpad; creëren van beslotenheid door (bestaande) hagen en stroken hakhout; goed onderbouwde keuze van beplanting om schilderachtigheid te creëren (beslotenheid binnen de tuin en verrassingselementen) en zichtassen te omkaderen; plaatsen van tuinsieraden zoals een prieel, menagerie en bankjes. Hierbij zijn bovendien de door Engbers Bos - be heer als waardevol aangeduide bomen, hagen en paden behouden. Voor het beplantingsschema van de tuin zijn de wensen van de opdrachtgever (voorkeur voor bepaalde kleuren en soorten) zorgvuldig gezwaluwstaart met een plantenlijst die is opgesteld op basis van een drietal criteria: soorten die Roodbaard toepaste in zijn landschapstuinen; karakteristieke (Friese) stinsenflora en flora die aansluit op de potentiële natuurlijke vegetatie. Deze laatste, ook wel PNV genoemd, betreft flora die zich zal ontwikkelen na beëindiging van menselijke invloed, evenwel met handhaving van de huidige grondwaterstand. Al met al is een nieuw landgoed ontworpen dat zijn inspiratie heeft gevonden in de modellen van het verleden en het omliggende landschap. Door deze inspiratie te concentreren op de aanwezige potenties is een hedendaags ensemble op papier gezet dat enthousiast is ontvangen door de opdrachtgevers en de goedkeuring had van de welstandscommissie. Dit resultaat is het gevolg van een nauwe samenwerking tussen architect, cultuurhistoricus en ecoloog. info@res-nova.nl Telefoon

14 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI JAAP EVERT ABRAHAMSE SENIOR ONDERZOEKER HISTORISCHE STEDENBOUW BIJ DE RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED MENNE KOSIAN ONDERZOEKER RUIMTELIJKE ANALYSE BIJ DE RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED LANDSCHAPSBIOGRAFIE VAN EEN STADSRAND ERIK SCHMITZ ONDERZOEKER BIJ HET STADSARCHIEF AMSTERDAM 1 DE BRETTENZONE LIGT IN AMSTERDAM-WEST, TUSSEN DE HAARLEMMERPOORT EN HALFWEG. HET IS DE ENIGE GROENE AS DIE DOORDRINGT TOT AAN DE BINNENSTAD. LÖHMANN S ARCHITECTURE URBAN & INDUSTRIAL DESIGN Ruimtelijke ordening en cultuurhistorie in deamsterdamse Brettenzone D e erfgoedzorg zal zich de komende jaren, meer nog dan voorheen, richten op het opnemen van cultuurhistorische belangen in processen van ruimtelijke ordening en planvorming. Hierbij heeft het succesvolle programma Belvedere een grote rol gespeeld. Belvedere is een van de fundamenten van de modernisering van de monumentenzorg die nu zijn beslag krijgt. Binnen deze ontwikkeling wordt een brede definitie van erfgoed gehanteerd. Het gaat niet langer alleen om objecten, zoals in de traditionele monumentenzorg, maar ook om grotere lijnen, structuren en gebieden. Naast gebouwen en archeologische monumenten richt de erfgoedzorg zich op het cultuurlandschap. Omdat het landschap per definitie veranderlijk is, kan behoud geen hoofddoelstelling meer zijn. In plaats daarvan komt management of change. Het project Biografie van de Brettenzone, dat hier aan de orde komt, betreft een onderzoek van het landschap over de lange termijn (van de middeleeuwse veenontginningen tot nu), waarbij de ontwikkeling is weergegeven in een chronologische kaartenreeks met een uitgebreide toelichting. 1 Het richt zich op de randzone tussen de Weste - lijke Tuinsteden en het westelijk havengebied in Amsterdam. Daarmee betreedt het project een voor de cultuurhistorische disciplines nagenoeg onontgonnen terrein: de stadsrandzone. Cultuurhistorie en stadsrandzones De verstedelijkingsdruk in stadsranden is veel hoger dan die in bestaand stedelijk gebied of buiten de steden. Dat wordt niet alleen veroorzaakt door stadsuitbreiding, maar ook omdat functies die bij binnenstedelijke herstructurering en transformatie moeten verplaatsen, vanuit binnenstedelijk gebied verschuiven naar de stadsranden. Ondanks deze grote stedelijke dynamiek is er in Nederland tot op heden nauwelijks aandacht geweest voor cultuurhistorie in stadsranden. 2 Om te komen tot een zorgvuldige pro grammering en weloverwogen ontwerp van stadsranden ligt het echter voor de hand om cultuurhistorische aspecten op verschillende schaalniveaus mee te laten spelen. Vaak zijn de randzones sterk versnipperd door de aanwezigheid van grootschalige infrastructuur en bedrijventerreinen en door het ontbreken van integrale planning. Aansluiting bij de historische lijnen in het landschap kan niet alleen bijdragen aan verbetering van de verbindingen, maar ook aan ruimtelijke continuïteit tussen de bestaande stad en de nieuw te ontwikkelen stadsrandzones. De Biografie van de Brettenzone richt zich in eerste instantie op het gebied zelf, maar heeft tegelijkertijd een bredere doelstelling: het agenderen van cultuurhistorie in stadsranden.

15 13 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 De Amsterdamse stadsdelen West en Nieuw-West werken samen aan de ontwikkeling van de Brettenzone, het gebied tussen de Haarlemmerpoort en Halfweg, ten noorden van de Haarlemmertrekvaart. De afdeling Landschap van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft op verzoek van de beide stadsdelen een landschapsbiografie van het gebied opgesteld, in de vorm van een historische atlas. Hierbij werd samengewerkt met het Stadsarchief Amsterdam. Deze is onlangs in boekvorm verschenen. Het ontwerpbureau Löhmann s Architecture - Urban & Industrial Design heeft op basis van de onderzoeksresultaten een toekomstvisie opgesteld, die als leidraad kan dienen voor ingrepen in het gebied. Het project Biografie van de Brettenzone wil daarnaast een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de methodiek waarmee de problematiek van andere stadsrandzones kan worden benaderd. 2 OP DE KAART VAN RIJNLAND DOOR FLORIS BALTHASARS UIT IS GOED TE ZIEN HOE HET GEBIED IN DE MIDDELEEUWEN WAS BEDIJKT. HET VEENLAND WERD ONTWATERD DOOR GEGRAVEN WETERINGEN, DIE UITKWAMEN OP SLUISJES IN DE IJDIJK. RECHTS IS TE ZIEN HOE AMSTERDAM IN HET BEGIN VAN DE ZEVENTIENDE EEUW MET EEN GROTE STADSUITBREIDING BEZIG WAS. STADSARCHIEF AMSTERDAM Dat is de belangrijkste reden voor de publicatie van de Brettenatlas in boekvorm. In de stadsranden is zowel voor de erfgoedzorg als voor de ruimtelijke ordening een wereld te winnen: tot op heden is weinig aandacht voor erfgoed aan de stadsrand, dat onder druk staat door de verstedelijking. De stadsrandzones zijn uit de aard der zaak vaak verrommelde gebieden. Door dit karakter zijn ze veelal over het hoofd gezien door de klassieke erfgoedzorg. Tegelijkertijd is er behoefte aan aanknopingspunten bij het ontwerp dat de transformatieprocessen van de complexe randzones moet sturen. Juist aansluiting bij historische aspecten in het landschap kan bijdragen aan draagvlak voor ontwikkeling. Daarbij speelt kennis een cruciale rol: specialistisch onderzoek uit verschillende vakdisciplines en onderzoeksterreinen moet worden gebundeld en zo worden gepresenteerd dat ont - werpers en beleidsmakers er iets mee kunnen. De landschapsbiografie van de Bretten zone maakt deel uit van de kennisprogramma s van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het is opgenomen in het programma Erfgoed en ruimtelijke opgaven vanuit de gedachte dat deze aanpak van de Brettenzone als voorbeeld kan dienen voor andere stadsrandzones waar vergelijkbare opgaven liggen. Een openluchtmuseum van ruimtelijke intenties In 1929 trad de stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren aan als hoofd van de afdeling Stadsontwikkeling bij de Dienst der Publieke Werken. De afdeling was het jaar daarvoor opgericht met het oogmerk om een Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP) op te stellen. Dat later wereldberoemde plan werd in 1935 gepresenteerd. Het was opgesteld volgens de ideeën van de CIAM en ging uit van een strenge scheiding van de stedelijke hoofdfuncties wonen, werken, recreatie en verkeer. In het AUP kreeg Amsterdam een lobbenstructuur van tuinsteden en werkgebieden, die van elkaar werden gescheiden door groene scheggen. Slechts een zeer klein deel werd nog voor de Tweede Wereldoorlog gerealiseerd. De realisatie van het AUP begon pas echt vorm te krijgen in de jaren vijftig. Toen werden in hoog tempo de Westelijke Tuinsteden aangelegd. Daartussen werden vooral strak doorontworpen groengebieden aangelegd. In later tijd gingen het bestaande landschap en zijn cultuurhistorie een steeds grotere rol spelen in het denken over stedelijk groen. Een voorbeeld is de Amstelscheg, waar het agrarische landschap en de bovenlanden aan de oevers in grote lijnen zijn gehandhaafd. De Brettenzone vormt een brede, groene grenszone tussen Amsterdam-West en het Westelijk Havengebied. Het bestaan van deze zone is het directe gevolg van in het AUP getrokken grenzen tussen bebouwing, groen en havengebied. De ontwerpers van het AUP gingen uit van een verplaatsing van de Haarlemmerweg en het spoor naar Haarlem in noordelijke richting. De trekvaart zou worden gehandhaafd. Het gebied tussen de oude en de nieuwe infrastructuren werd aangewezen als groene buffer tussen de nieuw aan te leggen Westelijke Tuinsteden en de enorme opper-

16 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI DE MEESTE BUITENPLAATSEN LAGEN OP GOED BEREIKBARE PLEKKEN, DICHT BIJ DE STAD. HET MONUMENTALE SOELEN LAG AAN DE TREKVAART, VOL IN HET ZICHT VAN DE REIZIGERS. vlakte haventerrein die ten westen van de bestaande Houthaven langs het Noordzee - kanaal zou worden aangelegd. In het AUP zou deze bufferzone een bestemming krijgen als gebruiksgroen: volkstuinen, schooltuinen en sportterreinen. Deze functies zijn echter slechts voor een klein deel gerealiseerd. Na de Tweede Wereldoorlog breidden zowel de stad als de haven zich in hoog tempo uit in westelijke richting. Alle aandacht van de gemeentelijke diensten die zich met haven - uitbreiding en stadsontwikkeling bezighielden ging uit naar die ontwikkelingen. Voor de groene buffer ertussen was veel minder aandacht, vooral omdat de spoorverlegging uitbleef, en de bundel van spoor, trekvaart en snelweg zich ontpopte tot een financieel lastig te overbruggen barrière. De Brettenzone bleef onontwikkeld achter. Het gebied lag ingeklemd tussen de stad en de haven en maakt deel uit van geen van beiden. Na de Tweede Wereldoorlog, vooral vanaf de jaren tachtig werden van alle kanten ruimteclaims op het gebied gelegd, zowel vanuit de stad als vanuit de haven. Deze plannen kwamen niet of slechts gedeeltelijk tot uitvoering en zijn nooit in onderlinge samenhang gebracht. In de loop der tijd vulden delen van het gebied zich met volkstuincomplexen en nieuwe, spontaan ontstane natuur. Een van de weinige onderdelen die in het AUP voor het gebied staat geprogrammeerd en wèl tot uitvoering is gekomen is het werkgebied Teleport rond het nieuwe station Sloterdijk. De met de bouw van dit station samenhangende verplaatsing van de spoorweg in noordelijke richting is slechts gedeeltelijk gerealiseerd. De Brettenscheg is, kortom, een openlucht - museum van half of niet uitgevoerde ruimtelijke en programmatische intenties. Het is een door infrastructuur versnipperd gebied. Het onttrekt zich ondanks zijn centrale ligging onttrekt aan de waarneming, maar heeft tegelijkertijd grote potenties. Bedijking en infrastructuur Infrastructuur heeft altijd een grote rol heeft gespeeld in het gebied. Vanaf de middeleeuwen liep hier de Spaarndammerdijk, die tevens de landroute tussen Amsterdam en Haarlem vormde. De dijk werd in de loop van de dertiende eeuw aangelegd, omdat het westelijk gedeelte van het IJ door afslag van land steeds groter werd. De toenemende invloed van het buitenwater kwam nog bovenop de maaivelddaling die na de ontginning in het Hollandse veengebied optrad. De bedijking van het gebied was daarmee onontkoombaar geworden. De Spaarndammerdijk diende, net als veel andere dijken in het West-Nederlandse veengebied, tevens als verkeersweg: het natte veenland was ontoegankelijk, en de smalle,

17 15 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI LANDGOEDERENLANDSCHAP. DE ATLAS BESCHRIJFT DE GESCHIEDENIS VAN HET LANDSCHAP AAN DE HAND VAN EEN CHRONOLOGISCHE KAARTENREEKS. OP DE KAART UIT DE PERIODE IS DE STEDELIJKE INVLOED OP HET BUITENGEBIED HET BELANGRIJKSTE THEMA. DEZE UIT ZICH IN DE AANLEG VAN DE TREKVAART EN DE WAGENWEG EN DE AANWEZIGHEID VAN GROTE AANTALLEN TUINBOUWBEDRIJVEN, BUITEN- PLAATSEN EN INDUSTRIEMOLENS. MENNE KOSIAN/RCE slingerende dijken waren de enige wegen voor het doorgaande verkeer. Grote delen van de dijk werden in de jaren zestig van de twintigste eeuw weggegraven bij de ophoging van het Westelijk Havengebied. In de delen die nog zijn overgebleven, is te zien dat ook na de bedijking overstromingen plaatsvonden. De sporen van dijkdoorbraken, zoals braken en inlagen, zijn op meerdere plekken terug te vinden. In de jaren werd de Haarlemmer - trek vaart aangelegd. Deze vaart tussen de Haar - lemmerpoort in Amsterdam en de Am ster - damse Poort in Haarlem, werd op gezamenlijk initiatief van de beide steden gerealiseerd. Binnen twee jaar werd het plan opgesteld, een samenwerkingsovereenkomst tussen de beide steden getekend, alle grond onteigend en de vaart gegraven. De trekvaart loopt lijnrecht door het agrarisch gebied en vormt al eeuwen de afbakening van het gebied. De Haar - lemmertrekvaart was de eerste trekvaart die in de Republiek werd aangelegd. Hij zou deel gaan uitmaken van een stelsel van trekvaarten dat de belangrijkste steden met elkaar verbond. Een deel van de polders langs het IJ werd door de trekvaart afgesneden van het land ten zuiden ervan. De trekvaart was niet alleen een belangrijke infrastructuur, maar ook een barrière in het landschap en de historische ruggengraat van de huidige Brettenzone. Hollands Tempe : buitenplaatsen langs de trekvaart In het eerste kwart van de zeventiende eeuw werd aan de westzijde van Amsterdam een stadsuitbreiding gerealiseerd op tot dan toe ongekende schaal. De grachtengordel werd aangelegd en het gebied dat wij nu de Jordaan noemen kwam binnen de stad te liggen. De stedelijke periferie groeide mee met de stad. Dat leidde tot de opkomst van industriële complexen, zoals een groot zaagmolenpark, aan de westelijke stadsrand. Een ander effect van de groei van Amsterdam was de bouw van een groot aantal buitenplaatsen door bemiddelde stedelingen. Deze lagen vooral op goed over het water bereikbare plekken. De trekvaart naar Haarlem was daarmee een zeer geschikte plek. Langs de trekvaart ontstond in de zeventiende eeuw een landgoederenzone die zich uitstrekte tot in Kennemerland. Het vroeg-achttiende-eeuwse plaatwerk Hol - lands Tempe geeft een beeld van de uiteenlopende types hofsteden en buitenplaatsen, die in de loop van de Gouden Eeuw langs de Haarlemmertrekvaart waren gebouwd. De vallei van Tempe was in de klassieke dichtkunst een lustdal in de buurt van de Olympus en een van de favoriete verblijfplaatsen van de god Apollo. De buitenplaats was een typisch stedelijk fenomeen. De meeste buitens lagen relatief dicht bij de steden, op goed bereikbare plaatsen. Tussen Amsterdam en Sloterdijk lagen veel buitenplaatsen aan de trekvaart of de Spaarndammerdijk. Ze waren bereikbaar per rijtuig of jacht, de toen gebruikelijke vervoermiddelen van de beter bemiddelde Am ster - dammer. Voorbij Sloterdijk nam de dichtheid sterk af. De ligging aan de vaart was niet alleen aantrekkelijk vanwege de goede bereikbaarheid, maar kennelijk ook vanwege het uitzicht: de meeste buitens hadden een terras of theekoepel aan de vaart of de Spaarn dammerdijk. Eén van deze huizen werd Brettenburg of het Huis De Bretten genoemd. Deze naam was ontleend aan Brittenburg, de Romeinse burcht die in de zestiende eeuw bij het strand van

18 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI VOGELVLUCHTKAART VAN HET ALGEMEEN UITBREIDINGSPLAN UIT 1934, MET DE GEPLANDE WESTELIJKE TUINSTEDEN. BOVENIN IS DE SCHUIN WEGLOPENDE BRETTENZONE WEERGEGEVEN ALS GROENSTROOK TUSSEN DE TUINSTEDEN EN HET NIEUWE WESTELIJK HAVENGEBIED. 6 DE HAARLEMMERWEG WERD IN DE TWINTIG- STE EEUW DE BELANGRIJKSTE VERBINDING EN NAM DAARMEE DE ROL VAN DE TREKVAART EN HET SPOOR OVER. TUSSEN DE WEG EN DE TYPISCHE PORTIEKETAGEFLATS VAN DE NAOOR- LOGSE TUINSTEDEN STAAT NOG STEEDS DE POL- DERMOLEN DE 1200 ROE. FOTO: BERT VAN AS/RCE Katwijk was blootgespoeld en onder humanistische geschiedschrijvers en hun publiek veel aandacht trok. Men ging er tot op heden van uit dat het Huis De Bretten een buitenplaats was. Het bleek echter een herberg te zijn. Aan dit huis ontleent de Bret tenzone zijn naam. Spoorwegen en stadsuitbreiding De oudste trekvaart in de Republiek werd in de negentiende eeuw geflankeerd door de eerste spoorlijn van Nederland. Vanaf 1839 onderhield de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maat - schappij hier de treindienst van Amster dam naar Haarlem. Van deze spoorweg resteren nog delen van het tracé en een in onbruik geraakt spoorbruggetje bij Halfweg. De stadsuitbreidingen van de negentiende eeuw vonden vooral plaats aan de zuid- en de oostzijde van Amsterdam, maar ten westen van de stad werden wel nieuwe industriële functies gevestigd, waarvan de Westergasfabriek en het Water - leidingterrein, beiden inmiddels succesvol herbestemd, de meest opvallende relicten zijn. De hier aangelegde uitbreidingswijken, de Staatsliedenbuurt en de Spaarndammerbuurt, bleven in omvang beperkt, omdat ze ingeklemd lagen tussen industrie en infrastructuur. In de twintigste eeuw ontwikkelde de zeventiende-eeuwse weg langs de trekvaart zich geleidelijk tot Rijksweg 200. De werkfuncties breidden zich steeds verder uit, ten noorden van de Brettenscheg, terwijl ten zuiden ervan de Westelijke Tuinsteden als onderdeel van het AUP werden aangelegd. In de Brettenzone zelf ontwikkelde Amsterdam Teleport Sloterdijk zich als een knooppunt van infrastructuur, als werkgebied, maar ook als barrière in de groene uitloper die het gebied had kunnen zijn. Opzet van de atlas Kennis over de cultuurhistorie van de Bret - tenzone komt vanuit zeer uiteenlopende disciplines, zoals de fysische geografie, archeologie, toponymie, historische ecologie, historische geografie en kartografie, architectuur- en stedenbouwgeschiedenis. Tussen Haarlem mer - poort en Halfweg: historische atlas van de Bret tenzone in Amsterdam brengt alle kennis in een samenhangend verband en biedt zo overzicht en inzicht in dit complexe gebied. De atlas richt zich op beleidsmakers, ontwerpers, gebruikers en belangengroepen die zich met het gebied bezighouden, maar ook op omwonenden, die het verhaal van het landschap waar ze misschien dagelijks doorheen

19 17 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 lopen, niet kennen. De atlas is een middel om greep te krijgen op de complexe landschappelijke dynamiek van de Brettenscheg. De ontwikkeling van De Brettenzone wordt over de lange termijn in beeld gebracht door middel van een reeks kaarten, die de verschillende tijdvakken in beeld brengt. Deze reeks begint voor de grote ontginning in de Middeleeuwen en eindigt in Verder is een overzichtskaart opgenomen van alle nog aanwezige landschappelijke en gebouwde relicten, die een rol kunnen spelen in de planvorming, en een nieuwe kaart waarop alle lopende ruimtelijke plannen en ideeën voor het gebied (in verschillende stadia van ontwerp en besluitvorming) worden weergegeven. Deze kaarten dienen als basis voor de visievorming. Door de combinatie van een chronologische kaartenreeks met een thematisch geordende tekst kunnen tegelijkertijd de hoofdstructuur en een enorme hoeveelheid details worden overzien en doorgrond. Een positief effect van de publicatie is het onder de aandacht brengen van deze vergeten zone bij een (potentieel zeer groot) breder publiek, zowel binnen de beide stadsdelen als in de rest van Amsterdam. Met de atlas van de Brettenzone wordt de biografische aanpak voor het eerst toegepast op een stadsrandzone waarvoor de lokale overheid een complexe ontwerpopgave heeft geformuleerd. Hierbij is gestreefd naar een nieuwe standaard in de atlasproductie, waarbij ge bruik werd gemaakt van gegeorefereerde historische kaarten op een moderne ondergrond. Deze kunnen functioneren in een digitale GISomgeving en een later stadium digitaal worden aangeleverd ten behoeve van het ontwerp - proces. Op basis van de landschapsbiografie is een toekomstvisie voor de Brettenzone opgesteld, waarin de verzamelde kennis is verwerkt en ingezet. Ontwikkelingen en kansen De Brettenscheg was en is bepaald geen statisch gebied: voortdurend worden nieuwe claims op het gebied gelegd. Daarom zoeken de twee stadsdelen naar samenhang, zowel binnen het gebied als tussen de Brettenscheg, de stad en de haven. Zij streven naar betere dwars verbindingen tussen de Westelijke Tuin - steden en het Westelijk Havengebied en een doorgaande route voor fietsers en voetgangers van de binnenstad naar Halfweg, met aansluiting op recreatieve verbindingen naar de kust. Verder wordt gestreefd naar het weer bevaarbaar maken van de Haarlem mertrek vaart, die door verzanding en een aantal dammen en te lage bruggen onbruikbaar is geworden. De stadsdelen werken samen aan deze ambities in het programma Radiaal West, dat zich richt op de ontwikkeling van het landschap, de economie en de creatieve industrie. Komend najaar worden bouwstenen aangeleverd voor de nieuwe Structuurvisie voor Am sterdam. De stadsdelen West en Nieuw-West zien hier kansen voor de ontwikkeling van de Brettenscheg, met versterking van de aanwezige cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden. Daarbij ligt het voor de hand om in de toekomst samenwerking te zoeken met Haarlem, dat werkt aan visie-ontwikkeling van zijn oostradiaal, en daarbij zelfs gedempte delen van de trekvaart opnieuw wil aanleggen. Een tweede belangrijk kader is de nieuwe Struc tuurvisie van Amsterdam. In de nabije toekomst zullen belangrijke ruimtelijke keuzes voor de verdere ontwikkeling van Am - sterdam in westelijke richting en in de context van de metropoolregio, worden gemaakt. Hiervoor zal de atlas van de Brettenzone een bouwsteen vormen. De Brettenscheg zal naarmate de stad verder groeit op stedelijk en regionaal niveau gaan functioneren als groenblauwe verbinding tussen de binnenstad van Amsterdam en het gebied rond Spaarnwoude. De stadsdelen zien de biografische atlas als basis voor de ontwikkeling en het ontwerp van de Brettenscheg. Met de publicatie van de atlas is een belangrijke stap gezet: er is inzicht in de ruimtelijke samenhang tussen de vele zeer verschillende elementen. Dit vormt een goed uitgangspunt voor interventies in de Bretten - 7 DE BRETTENZONE VORMT EEN ZEER AFWISSELEND GEBIED MET EEN MIX VAN OUD EN NIEUW, AGRARISCH EN INDUSTRIEEL, STEDELIJK EN NATUURLIJK CULTUURLANDSCHAP. OP EEN OVERGEBLEVEN DEEL VAN DE SPAARN DAMMER DIJK IS DE TOP VAN DE ZEVENTIENDE-EEUWSE BANPAAL VAN AMSTERDAM HERPLAATST VLAK BIJ ZIJN OORSPRONKELIJKE LOCATIE. FOTO: BERT VAN AS/RCE scheg. De stadsdelen beschouwen deze aanpak als belangrijke bijdrage aan de integratie van het gebied in zijn omgeving. Uit de biografische atlas is in ieder geval gebleken dat het onontdekte gebied ten westen van Amsterdam een fascinerende, soms bizarre, aaneenschakeling is van oud cultuurlandschap en nieuwe natuur, van stedelijke, industriële, infrastructurele en agrarische landschappen, dat de aandacht voor dit vergeten gebied niet onverdiend is, en dat in de stadsranden voor de erfgoedsector en de stedenbouw een wereld te winnen is. Noten 1 Zie voor een kort overzicht over de methodiek en een aantal voorbeelden van landschapsbiografie: Jaap Evert Abrahamse, Otto Brinkkemper en Theo Spek, Integreren met de landschapsbiografie: Inzicht in natuur- en cultuurhistorische ontwikkelingen leidt tot betere gebiedsontwikkeling, Rooilijn jrg. 41 (2008), no. 4, pp Willem Buunk en Roland de Groot, Bouwen aan de randen van de stad, NIROV Quickscan 7, [Den Haag] 2008; D. Hamers, K. Nabielek, M. Piek, N. Sorel, Verstedelijking in de stadsrandzone: een verkenning van de ruimtelijke opgave, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag/ Bilthoven In de rest van dit artikel zijn geen noten opgenomen. Hiervoor verwijzen wij naar de boekuitgave van de atlas. Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian en Erik Schmitz, Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg: historische atlas van de Brettenzone in Amsterdam, Bussum, Uitgeverij THOTH, ISBN Full colour, 112 pagina s, 135 afbeeldingen. 29,90.

20 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI BERNADETTE VAN HELLENBERG HUBAR RES NOVA, ERFGOED IN ONTWIKKELING RETORT IN HET BORGINGSPROCES DEEL 2 Zoals in het vorige nummer van Vitruvius uiteen werd gezet, heeft Res nova begin 2010 in opdracht van het ministerie van OC&W een exercitie uitgevoerd die tot kernkwaliteiten moest leiden voor de toekomstige bescherming van Wederopbouwgebieden via de Algemene Maat - regel van Bestuur. 2 In het eerste deel van dit artikel werd beschreven hoe deze constructie uit de nieuwe Wro wordt ingezet en kwamen de methodische aspecten van de erfgoedswot aan de orde. In het tweede deel wordt ingegaan op het concrete resultaat van de exercitie aan de hand van drie voorbeelden uit het magazijn van de RCE: Vriezenveen als model van de naoorlogse ruilverkaveling, Angelslo te Emmen als functionalistische wederopbouwwijk en Rhenen als voorbeeld van wederopbouw in de historische stad als gevolg van oorlogs schade. Het gaat hierbij overigens om de casuïstiek en níet om feitelijke voordrachten. De erfgoedswot en de Wederopbouwkernkwaliteiten in de AMvB Ruimte D e toespitsing in dit deel van het feuilleton dient voorafgegaan te worden door een ander elementair voorbehoud. Voor de erfgoedswot zijn verschillende boeken en rapporten ter beschikking gesteld die alle vanuit een bepaalde specifieke vraag zijn opgesteld en gepubliceerd. Dat doel betrof níet een erfgoedswot voor het opstellen van kernkwaliteiten. Wanneer dus hierna op lacunes wordt gewezen, dient dit zeer zeker níet opgevat te worden als kritiek op het betreffende werk. Methodologisch kunnen de kennisleemtes wel gezien worden als een graadmeter voor de status quaestionis van het betreffende onderzoeksterrein. Dit effect is overigens inherent aan een type instrument dat uitgaat van het leggen van dwarsverbanden. Ook op dit punt kan de erfgoedswot ingezet worden. Rhenen: wederopbouw in de historische binnenstad In mei 1940 werd meer dan de helft van de panden in de historische kern van Rhenen verwoest. Vrijwel meteen werd aangevangen met de wederopbouw van Rhenen en de nabijgelegen plaatsen Wageningen en Scherpen - zeel. Deze steden aan de Grebbelinie gelden daarom als vroege voorbeelden van kernen die tijdens de oorlog werden heropgebouwd. De traditionalistische theorieën over architectuur en stedenbouw die werden gedoceerd aan de Technische Hogeschool te Delft door M. Gran pré Molière, dienden als uitgangspunt voor de wederopbouw. Het ontwerp van één van Granpré Molières leerlingen, Cees Pou - deroyen, werd aangewezen als het te realiseren plan. Pouderoyen ging uit van de bestaande situatie, maar besloot wel één grote wijziging door te voeren ten behoeve van de ontwikkelingen van de twintigste eeuw: de zuidelijke gevelwand van de primaire verbindingsweg werd aanzienlijk teruggelegd om ruimte te maken voor een brede weg met plein, de Frederik van de Paltshof. 1 HET WEDEROPBOUWPLAN VAN RHENEN, OPGESTELD NA DE VERWOESTINGEN IN HET ZUIDELIJKE DEEL VAN DE STAD, J.B. VAN DER HAAR EN C. POUDEROYEN (ALS ADVISEUR), 1946: DIT BORDUURT VOORT OP HET PLAN VAN 1943, WAARIN DE BELANGRIJKSTE WEG, DE FREDERIK VAN DE PALTSHOF VERBREED WERD VAN NEGEN TOT ZEVENTIEN METER. ONDANKS DEZE VERBREDING BLEEF DE KARAKTERISTIEKE MEANDERING VAN HET TRACÉ BEHOUDEN. HERKOMST: ZIE NOOT 3. Evenals in de organisch gegroeide (de in de loop der eeuwen geleidelijk ontwikkelde) stad, was ook in het wederopbouwplan de Cu - n erakerk de kern van het ontwerp. Alle overige gebouwen functioneerden ter ondersteuning van deze blikvanger. De architectuur werd kleinschalig en traditioneel van opzet. In vijftien bouwblokken zijn 120 huizen gebouwd door een groot aantal prominente architecten. De huizen worden gekenmerkt door homogeniteit in hoofdvorm, massaopbouw en materiaal- en kleurgebruik, maar in - di vidualiteit in gevelindeling, nokrichting, dakvorm en detaillering. Als de stad in 1944 opnieuw in de frontlinies ligt, wordt het zuidelijke deel van het centrum getroffen, inclusief de kerk. De wederopbouw van dit gedeelte wordt in eenzelfde traditionalistische vormentaal gerealiseerd en vormt daardoor een uniform geheel met de ontwikkelingen enkele jaren eerder. De erfgoedswot is uitgevoerd aan de hand van verschillende stukken, waaronder als belangrijkste het toonaangevende naslagwerk onder redactie van Koos Bosma en Cor Wage - naar, Een geruisloze doorbraak (1995) en het in 2007 uitgevoerde onderzoek Wederopbouw -