Pharos Jaarverslag. Vastgesteld door de directie op 11 mei Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

Transcriptie

1 Pharos Jaarverslag 2015 Vastgesteld door de directie op 11 mei 2016 Goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 18 mei 2016 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

2 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Over Pharos 9 3 Preventie en zorg chronische aandoeningen Meerjarenprogramma Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Meerjarenprogramma Jeugd en gezondheid Meerjarenprogramma Ouderen en gezondheid Meerjarenprogramma Participatie en eigen regie Meerjarenprogramma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Meerjarenprogramma Vrouwelijke Genitale Verminking Meerjarenprogramma Stimuleringsprogramma Lokale aanpak gezondheidsachterstanden Gezond in... Meerjarenprogramma Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) Kennis- en informatieoverdracht Sociaal jaarverslag Bestuursorganen Pharos 95 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

4 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

5 1 Inleiding Voor u ligt het jaarverslag van Pharos, het landelijk Expertisecentrum Gezondheidsverschillen. Bijzonder jaar Het jaar 2015 was een bijzonder jaar en stond vooral in het teken van de snelle toename van het aantal vluchtelingen in ons land en de commotie die dat teweeg bracht. Vooral in de tweede helft van 2015 werd dat sterk zichtbaar. Het was een van de belangrijkste onderwerpen in de media en het politieke debat. Samenlevings-breed bleek er een grote behoefte aan kennis en achtergrondinformatie over de groepen vluchtelingen die nu instromen. Dit was ook goed te merken bij Pharos. We werden overstelpt met vragen van onder andere de media, zorgverleners, scholen, vreemdelingenketen en gemeenten. Veel van die vragen gingen over de achtergrond en gezondheidsrisico s van de huidige instroom. Andere vragen gingen over de taakverdeling en samenwerking in de zorg voor vluchtelingen, de omgang met psychische klachten en oorlogservaringen, cultuursensitieve gezondheidsvoorlichting, opvoedingsondersteuning en zorg, hoe kinderen op te vangen op scholen, het bespreekbaar maken van lastige onderwerpen en ondersteuning van risicogroepen. Organisaties en professionals hebben we van actuele informatie, advies en kennis voorzien, zowel landelijk als lokaal. Een aantal gemeenten hebben we geadviseerd bij het vormgeven van een goede ketenaanpak rondom vluchtelingen. Met het ministerie van VWS en andere partijen in de vreemdelingenketen en gemeenten is meerdere malen overleg gevoerd over de gezondheidsrisico s en het belang van preventie ervan en hoe dit te agenderen. Aan het eind van het jaar kregen we het verzoek van VWS om twee kennissyntheses te maken: een over de gezondheid en indicaties voor de zorgvraag van vluchtelingen, en een over de inrichting van zorg, preventie en ondersteuning. Begin 2016 zijn deze aan VWS en de VNG gepresenteerd. We hebben met deze kennissyntheses bijgedragen aan objectieve berichtgeving over de gezondheid van vluchtelingen en fact-based beleidsontwikkeling. Het onderwerp is mede dankzij onze inspanningen op de beleidsagenda gekomen. Dat alles had uiteraard impact op de uitvoering van het jaarplan. Meerdere programma s hebben bijgedragen aan beantwoording van alle actuele vragen uit het veld en aan de kennissyntheses. Hun programma is daardoor deels gewijzigd, dit in overleg met VWS. Stimuleringsprogramma Gezond in... Tweede belangrijke ontwikkeling in 2015 was het feit dat Gezond in het stimuleringsprogramma Lokale aanpak gezondheidsachterstanden, op volle kracht draaide en in gemeenten tot veel animo leidde. In 2015 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

6 hebben onze adviseurs 125 van de 164 GIDS-gemeenten geadviseerd. In 2014 waren er al adviesgesprekken gevoerd met 40 van deze gemeenten. We zien in de GIDS-gemeenten een goede beweging op gang komen, waarbij hard wordt gewerkt aan het tot stand brengen van een integrale gedifferentieerde aanpak van gezondheidsachterstanden. Met genoegen constateren we dat veel gemeenten onze adviezen en kennis meenemen in hun plannen van aanpak, bijvoorbeeld bij het opstellen van betere wijkscans en het betrekken van bewoners. Het enthousiasme voor het programma en thema zagen we terug in de hoge opkomst bij alle bijeenkomsten die we hebben georganiseerd, zowel landelijk, regionaal als lokaal. Voor gemeenten zijn een aantal instrumenten ontwikkeld, die hen helpen bij een doelgerichte en procesmatige aanpak. Deze zijn goed zijn ontvangen. Effectiviteit preventie en zorg laagopgeleiden en migranten Pharos heeft een duurzame samenwerking opgebouwd met eerstelijnszorgverleners, met name huisartsen en praktijkondersteuners. Ook in 2015 hebben we voor honderden van hen deskundigheidsbevordering verzorgd rondom gezondheidsverschillen, cultuursensitief werken en communicatie met laagopgeleiden/laaggeletterden. In samenwerking met huisartsenopleidingen is kennis over gezondheidsverschillen nog steviger geborgd in het onderwijs en in richtlijnen. Met hen is in 2015 ook gewerkt aan een handboek Diversiteit in de huisartsenpraktijk, dat we samen met NHG in 2016 gaan uitbrengen. Pharos wordt internationaal in netwerken van onder andere huisartsen steeds meer opgemerkt als expertisecentrum op het terrein van gezondheidsverschillen. Vermeldenswaard is de conferentie Opgroeien in een achterstandswijk, die we samen met de RVZ georganiseerd hebben. Daar zijn mooie voorbeelden gepresenteerd van gemeenten die het goed lukt om kwetsbare jongeren te ondersteunen, door een vernieuwende samenwerking met informele buurtorganisaties en het benutten van de eigen talenten van deze jongeren. In 5 gemeenten liepen we mee met wijkteams in achterstandswijken, om goede voorbeelden en werkzame elementen in kaart te brengen bij het bereiken van lage ses gezinnen. Via 5 regionale bijeenkomsten hebben we kennis over het signaleren van dementie bij migrantenouderen en cultuursensitief werken gedeeld met wijkteams, casemanagers, huisartsen en thuiszorg. Communicatie met laaggeletterden In steeds meer gemeenten en bij professionals groeit het besef dat effectiviteit van preventie en zorg verhoogd worden door begrijpelijke communicatie, met name voor laaggeletterden. In 2015 hebben we veel opdrachten uitgevoerd op dit terrein. Voor Opvoeden.nl, de website met gevalideerde informatie voor ouders, hulpverleners en gemeenten, hebben we beeldverhalen gemaakt over diverse onderwerpen. Deze zijn goed toegankelijk voor laaggeletterden en behoren tot de meest bekeken onderdelen van de site, die jaarlijks zo n bezoekers heeft. Veel zorgverleners zijn getraind in effectieve communicatie met laaggeletterden en we adviseerden diverse voorlichtingswebsites in het toegankelijker maken van hun informatie. Daarnaast zijn 5 instructiefilmpjes voor zorgprofessionals gemaakt, over hoe de communicatie met laaggeletterde patiënten te verbeteren. Er gaat nog veel mis in medicijngebruik doordat mensen de instructie niet goed begrijpen. Samen met de KNMP voeren we daarom het programma Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

7 Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden uit Professionals in de farmaceutische zorg zijn in 2015 bereikt met instrumenten en trainingen voor het herkennen van laaggeletterdheid. Eigen regie en cliëntparticipatie Patiënten- en cliëntenorganisaties willen ook laagopgeleiden en migranten succesvol bij hun werk betrekken. Jaarlijks begeleiden we een aantal patiëntenorganisaties hierop. In 2015 waren dat er zestien. Daarnaast hebben we cliëntenraden van ziekenhuizen begeleid in hun samenwerking met laagopgeleide cliënten. In 2018 willen we 50 patiëntenorganisaties gecoacht hebben. In 3 grote steden is voorlichting gegeven over kanker, door migrantenvoorlichters die door Pharos opgeleid zijn. Deze zijn door migranten bezocht. En we ontwikkelden en testten een instrument voor zelfmanagement bij laagopgeleide en migranten-patiënten met diabetes. Voor het programma Gezond in... verzamelden we goede voorbeelden uit binnen- en buitenland over het betrekken van laagopgeleide en migranten inwoners bij het verbeteren van hun gezondheid. Deze worden met gemeenten gedeeld. Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) Nederland heeft een goede ketenaanpak voor de preventie van VGV. Er zijn weinig andere landen waar deze zo goed is neergezet. De aanpak moet wel steeds onderhouden en geactualiseerd worden. De verhoogde instroom van vluchtelingen bracht in 2015 de vraag met zich mee of er nieuwe risicogroepen voor VGV binnenkwamen. Dat bleek het geval, met name Eritreeërs. Voor Syriërs bleek na onderzoek het risico gering. Ook de prevalentie van VGV onder Indonesiërs is onderzocht. Partners zoals Veilig Thuis, de JGZ en zelforganisaties zijn in 2015 weer ondersteund met informatie, instrumenten en scholing. Gestart is met ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijn Zorg aan besneden vrouwen. Samenwerking met RIVM CGL en thema-instituten In 2015 hebben we met andere thema-instituten en het CGL weer samengewerkt op een aantal onderwerpen. Dat betrof onder andere samenwerking rondom Gezond in.., de Gezonde School, de Handreiking gezonde gemeente en een programma voor sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen in het primair onderwijs. Het was een turbulent jaar. We kijken met tevredenheid terug op wat we hebben kunnen betekenen. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

8 Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

9 2 Over Pharos Pharos, landelijk Expertisecentrum Gezondheidsverschillen, zet haar kennis en expertise in om: Gezondheidsverschillen te verminderen. De kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg voor laagopgeleiden, migranten en vluchtelingen duurzaam te verbeteren. Pharos is ook landelijk expertisecentrum op het terrein van de preventie van vrouwelijke genitale verminking. Missie Pharos Vanuit het uitgangspunt gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen, zet Pharos kennis in om de grote gezondheidsverschillen terug te dringen, de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg voor laagopgeleiden en migranten te verbeteren en preventie en het zelfmanagement bij deze groepen te versterken. Profiel Pharos is een onafhankelijk en landelijk expertisecentrum. Zij is zowel kennisproducent als kennismakelaar. Zij werkt op geleide van de vraag en gelooft in het in co-creatie met betrokkenen ontwikkelen en bruikbaar maken van kennis, in samenwerking en verbinding. Pharos beschikt over in ruim 30 jaar opgebouwde expertise en brede netwerken. Zij is daardoor bij uitstek de organisatie waar je terecht kunt als je wilt weten hoe je ervoor kunt zorgen dat de kwaliteit en effectiviteit van gezondheidszorg ook gegarandeerd zijn voor laagopgeleiden en migranten en hoe gezondheidsverschillen aan te pakken. De kennis van Pharos steunt op drie bronnen: Wetenschappelijke kennis. Praktijkkennis van zorg- en hulpverleners en andere actoren. Ervaringskennis van cliënten. Diensten en producten van Pharos Informatie, advies en ondersteuning op geleide van de vraag en op maat. Onderzoeken en quick scans. Beschikbaar stellen state of the art kennis en informatie over: o o gezondheidsverschillen en de aanpak ervan. de gezondheid van laagopgeleiden/laaggeletterden, migranten en vluchtelingen. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

10 o de toegankelijkheid, kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg voor deze groepen. Interventies, good practices en werkzame elementen op het gebied van: o gezondheid van laagopgeleiden/laaggeletterden, migranten en vluchtelingen. o het bevorderen van de toegankelijkheid, de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg en voorzieningen voor deze groepen. o preventie van meisjesbesnijdenis. Het gaat hierbij doorgaans om het aanpassen en aanvullen van reguliere en reeds bestaande interventies, zodat deze ook bruikbaar zijn voor deze groepen. Verspreiding en ondersteuning bij implementatie van methodieken en interventies. Aanvulling van bestaande richtlijnen en kwaliteitscriteria zodat ze ook toepasbaar zijn voor zorg aan laagopgeleiden en migranten. Ondersteuning op het terrein van samenwerking met en actieve participatie van laagopgeleide en migranten-burgers Bijdragen aan curricula van opleidingen. Stimuleren en organiseren van kennisuitwisseling en kennisnetwerken. Deskundigheidsbevordering, trainingen en (bij)scholing op maat. Publicaties. Debatten, congressen, expertmeetings, werkconferenties en dergelijke. Beleidssignalering en -advisering. Samenwerkingspartners en klanten van Pharos Pharos werkt gezondheidszorgbreed en heeft een groot en gevarieerd netwerk. Wie onze partners en klanten zijn, kunt u lezen in de volgende hoofdstukken. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

11 3 Preventie en zorg chronische aandoeningen Meerjarenprogramma Mensen met een lage opleiding en migranten lijden vaker en ernstiger aan chronische aandoeningen zoals diabetes, hart- en vaatziekten, angststoornissen en depressies. Zij profiteren echter minder van preventie en zorg, omdat interventies regelmatig onvoldoende aansluiten op hun leefwereld en gezondheidsvaardigheden. Dit programma wil hier verbetering in brengen en richt zich op de effectiviteit en kwaliteit van preventie en zorg rondom chronische aandoeningen bij mensen met een lage opleiding en migranten. Het doel is deze op hetzelfde niveau te brengen als voor andere Nederlanders (equity in zorg). Een van de prioriteiten van het huidige regeringsbeleid is het versterken van de zorg en preventie dichtbij huis. Dit programma sluit daarbij aan door het accent te leggen op de eerstelijnszorg en de ondersteuning van de professionals die daar werken. In 2015 hebben we de krachten gebundeld met CGL, NHG, LHV, de achterstandsfondsen, Trimbosinstituut en regionale partijen als ROS en GGD om gezondheidsverschillen terug te dringen. Daarbij stemden we onze activiteiten af met de lokale aanpak gezondheidsachterstanden via het programma Gezond in... en benutten we de kennis die daarbinnen is opgedaan. Omgekeerd werd vanuit het programma Preventie en zorg kennis geleverd die praktisch bruikbaar is binnen de GIDS gemeenten. Door partijen uit te nodigen om elkaar te ontmoeten in de regio versterken we de brug tussen publieke gezondheidszorg, eerstelijnszorg en welzijn. Met huisartsen en apothekers werkt Pharos al enige jaren nauw samen. Omdat ook praktijkondersteuners (POH) en wijkverpleegkundigen een cruciale rol spelen in integrale en persoonsgerichte zorg hebben we in 2015 verkend waar zij behoefte aan hebben. Ook met deze professionals zijn duurzame samenwerkingsrelaties gestart, gericht op verbeteren van de effectiviteit van preventie en zorg. Zo hebben we in 2015 in samenwerking met praktijkondersteuners een eerste versie van het zelfmanagementboek Ik heb diabetes, wat kan ik doen? ontwikkeld voor laaggeletterde patiënten en zijn we gestart met een verkenning naar de behoefte aan ondersteuning in de longzorg. Goede communicatie is en blijft de belangrijkste basis voor persoonsgerichte zorgverlening en het adequaat ondersteunen van zelfmanagement. Net als in andere jaren zochten eerstelijns zorgverleners Pharos op met vragen om getraind te worden in het Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

12 verbeteren van de communicatie met mensen met een lage opleiding en migranten. Ook bij professionals in de tweede lijn is groeiende aandacht voor gezondheidsverschillen en het thema equity in de zorg. Pharos ondersteunde in 2015 deze professionals om laaggeletterdheid te herkennen en passend te communiceren. In 2015 stimuleerden we wederom het gebruik van instrumenten die de afgelopen jaren ontwikkeld zijn, zoals de handreiking voor huisartsen bij SOLK 1 en het Cultureel Interview (CI) voor POH-GGZ-ers. Samen met NHG en de acht huisartsenopleidingen is de actuele kennis met betrekking tot sociaaleconomische en etnische gezondheidsverschillen in de huisartsenpraktijk gebundeld in een handboek voor huisartsen in opleiding. Hiermee borgen we de opgedane kennis. Vanaf 2015 wordt bij de ontwikkeling van richtlijnen en standaarden door het NHG, kennis met betrekking tot gezondheidsverschillen structureel ingebracht door Pharos. Ook dit draagt bij aan borging. Onjuist medicijngebruik leidt tot grote gezondheidsrisico s bij laagopgeleide en migrantenpatiënten. Via het meerjarenprogramma Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laagopgeleiden brengen we hierin verbetering in samenwerking met KNMP. De Alliantie Gezondheidsvaardigheden is een landelijk platform van organisaties die de samenwerking zoeken in het onderzoeken, agenderen en terugdringen van gezondheidsverschillen door beperkte gezondheidsvaardigheden. Eind 2015 heeft Pharos op verzoek van de partners de coördinatie van deze Alliantie overgenomen van het CBO en in overleg met de partners de koers voor de komende jaren uitgezet. Er komen veel vragen van eerstelijnszorgverleners naar aanleiding van de toestroom van vluchtelingen in Nederland. Pharos functioneerde als helpdesk en heeft de meest gestelde vragen beantwoord in de eind 2015 gepubliceerde factsheet Asielzoekers en gezondheidszorg. Meerjarendoel 1 Kennis inzetten om te stimuleren dat preventie en vroegsignalering van chronische ziekten van laagopgeleide - en migrantenpatiënten effectiever verloopt doordat goede voorbeelden en werkzame elementen hiervoor zijn gebundeld, praktisch toegankelijk gemaakt en verspreid. De resultaten genoemd in het jaarplan behorend bij dit meerjarendoel zijn behaald Ontmoeting stimuleert integraal werken aan preventie Vertegenwoordigers van Zorggroepen, GGD en, ROS en en gemeenten geven aan dat ontmoeting een belangrijke eerste stap is in het integraal terugdringen van gezondheidsachterstanden. Men kan dan met elkaar in gesprek over wat ieders rol kan zijn bij het terugdringen van gezondheidsachterstanden. In negen regionale bijeenkomsten is door partners uit de bovengenoemde sectoren in het project Preventie in de Buurt kennis over goede samenwerking tussen preventie en zorg breed gedeeld. Er is 1 Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

13 Citaten uit de evaluatie van het hiernaast genoemde programma in Zwolle: Elke donderdagochtend is er een 2 uur durend spreekuur voor patiënten met migrantenachtergrond en laaggeletterden door de POH. De huisarts verwijst met name SOLK patiënten voor een uitgebreide intake van 1 uur. Tijdens het spreekuur werken POH s niet klachtengericht, maar veel meer psychosociaal. Doel is aandacht geven, serieus nemen, horen en verwijzen / contact leggen met instanties in omgeving zoals Welzijn op recept, taalles etcetera. Ontzettend leuke manier van werken, je kan met iets kleins zoals verwijzen naar iemand die helpt met formulieren invullen al veel voor patiënten betekenen. Reacties van patiënten zijn erg positief: wat fijn dat er zoveel tijd en aandacht voor hen is. Patiënten voelen zich gehoord. (POHer). Pharos heeft erg goed op praktijk ingespeeld. Veel praktijkvoorbeelden gebruikt. Concrete handvatten en tips zoals gebruik tolkentelefoon, hoe omgaan met taalbarrière, eenvoudig uitleggen. We gebruiken Cultureel Interview nu als basis voor de intake. Ook de mindmapping om de sociale kaart in beeld te brengen was erg bruikbaar. onder andere gesproken over meer betrokkenheid van de eerste lijn bij het opstellen en analyseren van wijkprofielen en vormgeven van een goede samenwerking tussen de eerste lijn en andere disciplines in de wijk zoals sociale wijkteams en sportservices. Drie elementen komen steeds terug waar het gaat om versterking van de rol van de huisartsenpraktijk in preventie en vroegsignalering. Ten eerste het belang van versterken van de individuele competenties van de huisarts en praktijkondersteuner om persoonsgericht samen te werken met laagopgeleide en migrantenpatiënten, ten tweede het benutten van de mogelijkheden om integraal samen te werken in de wijk en als derde: het creëren van randvoorwaarden voor huisartsen om een bijdrage te leveren aan problemen die de gezondheid overstijgen zoals eenzaamheid of armoede. In dit programma hebben we professionals en praktijken concrete ondersteuning geboden. Een voorbeeld hiervan is een huisartsenpraktijk in Zwolle waar we samen met drie huisartsen en vijf praktijkondersteuners een programma hebben ontwikkeld om meer effectief zorg te verlenen aan patiënten in een achterstandssituatie. Zij zijn begeleid door Pharos bij het vormgeven van speciale achterstandsspreekuren waarin bijzondere aandacht wordt besteed aan passende communicatie, aanpak van psychosociale problemen en passende ondersteuning bij zelfmanagement. In 2016 zal deze aanpak door Pharos worden geëvalueerd en verder verspreid. Up to date kennis voor Gezond in... Vanuit het programma is kennis over de belangrijkste gezondheidsproblemen van laagopgeleiden voor gemeenten toegankelijk gemaakt. Dat is gebeurd via de kennisdossiers van Gezond in... Tevens zijn goede voorbeelden van integraal werken met gemeenten gedeeld via het online platform gezondin.nu en het Nederlands Congres Volksgezondheid. Via de Gezond in adviseur in Limburg is er samenwerking tot stand gekomen met het Limburgse Achterstandsfonds. Er zijn afspraken gemaakt over het delen van goede voorbeelden van integraal werken en bevorderen van toegankelijkheid en kwaliteit van de zorg voor mensen in een achterstandssituatie. Ondersteuning wijkverpleegkundigen en POH Pharos heeft in 2015 onderzoek gedaan naar behoeften van wijkverpleegkundigen en praktijkondersteuners bij het herkennen en goed omgaan met laaggeletterdheid. Een breed meerjarenplan is in 2015 niet tot stand gekomen; de wijkverpleegkundigen waren erg druk met hun nieuwe taak indicatiestelling en daardoor moeilijk te bereiken. Dit vereist dus een langere adem dan bij het schrijven van jaarplan 2015 gedacht werd. De samenwerking met deze beroepsgroep komt nu echter wel van de grond en wordt voortgezet in Naar aanleiding van het behoefteonderzoek is aandacht voor laaggeletterdheid opgenomen in het curriculum van één van de HBO opleidingen. Met artikelen en presentaties is bijgedragen aan grotere bewustwording bij wijkverpleegkundigen, verloskundigen en praktijkondersteuners voor het herkennen van en goed omgaan met laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden ter ondersteuning van zorg gerelateerde preventie. Ook op het jaarcongres van V&VN praktijkondersteuners en praktijkverpleegkundigen heeft Pharos kennis over laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden gedeeld. In het kader van preventie is op het Nationaal Hepatitis Congres in Amsterdam het thema preventie van Hepatitis bij migranten bij 60 artsen en verpleegkundigen voor het voetlicht gebracht. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

14 Meerjarendoel 2 Kennis inzetten om te stimuleren dat de effectiviteit van de zorg rondom chronische aandoeningen bij laagopgeleide - en migrantenpatiënten verhoogd wordt en zelfmanagement en therapietrouw versterkt worden. De voor 2015 beoogde resultaten zijn behaald, uitgezonderd het resultaat dat in het jaarplan omschreven staat onder 2.2 en dat is vermeld in de brief aan VWS wijzigingen jaarplan Ook het onder 2.4 benoemde onderdeel Materiaal ter ondersteuning van de communicatie bij chemotherapie is wegens het ontbreken van financiering niet uitgevoerd: KWF Kankerbestrijding heeft andere prioriteiten gesteld in Suiker in eigen hand: zelfmanagement bij diabetes. Met financiering van SAG (75%) is eind 2014 het project Suiker in Eigen Hand gestart, gericht op versterken van zelfmanagement bij laagopgeleiden en migranten patiënten met diabetes. In 2015 hebben we volgens plan een eerste versie van het praktische zelfmanagementboek voor patiënten Ik heb diabetes, wat kan ik doen? ontwikkeld. Diabetes is één van de veelvoorkomende chronische aandoeningen bij mensen met een lage opleiding en niet-westerse migranten. Het is voor hen veelal een complexe aandoening. De in samenwerking met artsen en praktijkondersteuners ontwikkelde teksten en afbeeldingen uit het boek zijn getest onder ruim 35 laaggeletterden en op basis daarvan bijgesteld. Bij praktijkondersteuners en diabetesverpleegkundigen blijkt grote behoefte aan dit materiaal ter ondersteuning van zelfmanagement. Meer praktijken dan gepland doen dan ook om die reden mee aan de pilot waarin het instrument in 2016 op bruikbaarheid en effectiviteit getoetst wordt: acht huisartsenpraktijken met laaggeletterde diabetespatiënten en een ziekenhuis. Onzichtbare pijn: handreiking voor verbeteren huisartsenzorg bij SOLK 2 De belangstelling voor de in 2014 ontwikkelde methodiek, gericht op zorg aan migranten patiënten met SOLK, is groot. Via de achterstandsfondsen is deze verspreid onder het merendeel van de huisartsen in achterstandswijken. Er zijn presentaties gegeven aan artsen in opleiding (100 deelnemers), bedrijfsartsen/ verzekeringsartsen (2x 10 deelnemers, 1 x 20 deelnemers) en eerstelijnsprofessionals (70 deelnemers). Het gedrukte boekje is 140 x opgevraagd/ verspreid, de PDF is 390 x gedownload. Er is wat minder aandacht voor de samen met het NHG aangeboden STIP (Standaard in praktijk) cursus dan verwacht. STIP is een geaccrediteerde nascholing voor huisartsen in zorg aan migranten met SOLK. In 2016 evalueren we de samenwerking met NHG wat betreft deze cursus. Samen met de vereniging voor psychosomatisch fysiotherapeuten is een vergelijkbare cursus aangepast voor deze groep, getest en positief geëvalueerd (met een 8,2). Uit evaluaties blijkt dat het oefenen van gespreksvaardigheden met een acteur door professionals als meest ondersteunend ervaren wordt bij het aanpassen van hun communicatie en effectiever omgaan met SOLK. De komende jaren blijven we de resultaten van het gebruik van de methodiek monitoren. Jullie hebben de diabetesinformatie mooi en overzichtelijk bij elkaar gezet, hier zit de praktijk echt op te wachten. (POH over het handboek Ik heb diabetes. Wat kan ik doen?). Mijn oma heeft ook diabetes en zij begrijpt er niks van. Dit boek kan ik aan haar geven, voorlezen en samen bekijken. (cursist alfabetiseringscursus ROC, bij het testen van het handboek Ik heb diabetes. Wat kan ik doen?) 2 Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

15 Nuttig artikel zeker ten behoeve van het onderwijs aan huisartsen in opleiding. De basis van het huisartsgeneeskundig handelen, komt in dit artikel helemaal tot haar recht: Opbouwen van een vertrouwensrelatie, goede structuur in het consult, toepassing van de communicatieve vaardigheden, aandacht voor de context van de patiënt en daarbij de medische inhoud voldoende aandacht geven. Met de handreiking van Pharos is het meteen toepasbaar in het onderwijs aan aio shuisartsgeneeskunde. (huisarts heeft deze reactie gepost op de site van Medisch Contact, naar aanleiding van artikel over SOLK) Met belangstelling heb ik je accreditatieaanvraag bestudeerd. Het is een technisch goede en fraaie e- learning geworden met een sterke didactische opzet die zeer passend is bij dit onderwerp. Mijn complimenten voor de makers. (accrediteur van de e-learning module voor artsen interculturele palliatieve zorg. Betere palliatieve zorg voor niet westerse migranten Zorgverleners hebben een grote behoefte aan ondersteuning bij verlenen van passende zorg in de palliatieve fase voor niet-westerse migranten. Met de door Pharos in opdracht van E-wise 3 voor artsen ontwikkelde e- learning module Interculturele Palliatieve zorg (100% financiering E- wise) kan de kwaliteit van deze zorg verbeteren. Pharos is in samenwerking met universiteiten, opleidingen en beroepsorganisaties in 2015 gestart met een groter vervolgproject over palliatieve zorg aan migranten In gesprek over leven en dood (95% financiering ZonMw). In dit project gaat de komende jaren scholingsmateriaal ontwikkeld worden voor huisartsen, medisch specialisten, verpleegkundigen en verzorgenden en wordt voorlichting gegeven over palliatieve zorg aan niet-westerse migranten. Tot slot heeft Pharos in het Slotervaart Ziekenhuis nascholing verzorgd over palliatieve zorg bij migranten. Verbeteren kwaliteit van de zorg bij andere chronische aandoeningen De prevalentie van Astma en COPD is groter in achterstandswijken en longaanvallen komen vaker voor bij mensen met een lage opleiding en migranten. Pharos heeft onder kaderhuisartsen longzorg en longverpleegkundigen verkend wat zij nodig hebben om gezondheidsverschillen in de longzorg te agenderen en te verkleinen. In 2016 wordt dit samen met de Long Alliantie verder opgepakt door aan te sluiten bij het Nationaal Actieprogramma Chronische Longziekten. Kwaliteit en effectiviteit ziekenhuiszorg Op verzoek van het LUMC zijn 20 coassistenten en hun opleiders geïnformeerd over de mogelijkheden om het thema laaggeletterdheid een plek te geven in het onderwijs aan coassistenten. Volgens planning heeft Pharos Het RadboudUmc Nijmegen ondersteund in haar project Verbetering migrantenzorg door nascholing, casuïstiekbespreking en verbeteractiviteiten. Op de oncologiedagen gaf Pharos college voor circa 100 oncologieverpleegkundigen over laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden. Naar aanleiding van dit college heeft de afdeling Interne Geneeskunde van het Jeroen Bosch Ziekenhuis laaggeletterdheid opgenomen als risicofactor in het basisdossier. Spoedeisende hulpverpleegkundigen uit het MC Haaglanden Westeinde te Den Haag en het Elkerliek ziekenhuis te Helmond zijn betrokken bij het door Pharos begeleide onderzoek van studenten naar bevorderende werkwijzen met betrekking tot patiënten met lage gezondheidsvaardigheden. De conclusies uit het onderzoek zijn in de opleiding van de Medisch Hulpverlener (HAN) gepresenteerd. Meerjarendoel 3 Stimuleren dat de kennis over preventie en zorg aan laagopgeleiden en migranten geïmplementeerd wordt en geborgd in zorgstandaarden, richtlijnen, andere kwaliteits- en veiligheidsinstrumenten en in opleidingen De resultaten genoemd in het jaarplan behorend bij dit meerjarendoel zijn behaald. 3 Online education and publishing in de medische sector Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

16 Kennis geïmplementeerd Met is er voor huisartsen een website beschikbaar met up to date en gebruiksvriendelijke informatie over specifieke aspecten van ziekten en behandelingen bij migrantenpatiënten. De website is in 2015 bezocht door unieke bezoekers. Circa 350 zorgverleners in de huisartsenpraktijk zijn met scholing en training ondersteund in het verbeteren van de kwaliteit en effectiviteit van de zorg aan migranten en laagopgeleiden. Het gaat om nascholingen op het gebied van SOLK, communicatie met laagopgeleiden/laaggeletterden, GGZ problemen bij migranten, zelfmanagement, inzet van de methodiek het culturele interview, kanker en gezondheidsverschillen. De trainingen en scholingen zijn gewaardeerd met een 8,1 gemiddeld. Deze scholing en trainingen zijn merendeels betaald door de afnemers. Trainingen Culturele Interview zijn uitgevoerd met financiering uit het ZonMw programma Winst door Verschil. Borging kennis in 9 richtlijnen/ standaarden en in de huisartsenopleiding In de procedure voor de ontwikkeling en aanpassing van NHGstandaarden is als vast onderdeel opgenomen het raadplegen van Pharos over relevante gezondheidsverschillen. We zijn erg blij met dit verduurzamen van onze inbreng. In 2015 is advies uitgebracht bij de ontwikkeling van IKNL-richtlijn cervixcarcinoom, IKNL-richtlijn nierfalen, NHG-standaard hepatitis, NHG-standaarden fluor vaginalis, seksuele klachten en virale hepatitis en de NHG-handreiking leefstijladvisering. Ook is het Trimbos-instituut geadviseerd omtrent het cultuursensitief addendum bij de multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie en de KNMP betreffende de richtlijn Diabetes. Ten slotte heeft NHG bij Pharos advies ingewonnen betreffende gebruik van de termen migrant, allochtoon en autochtoon. We hopen de komende jaren ook verpleegkundigen en paramedici ervan te kunnen overtuigen om structureel richtlijnen, standaarden en handreikingen door Pharos te laten toetsen met het oog op borging van specifieke kennis over gezondheidsverschillen in de richtlijnen. Inmiddels zijn afspraken gemaakt met wijkverpleegkundigen over betrekken van Pharos in 2016 bij de te ontwikkelen richtlijn over eenzaamheid en de richtlijn palliatieve zorg. Dat zijn mooie stappen voorwaarts in implementatie en borging. In 2015 hebben we vooruitgang geboekt met borging van de kennis en expertise over preventie en zorg aan laagopgeleiden en migranten in de opleiding van huisartsen. Samen met LOVAH (Landelijk overleg van huisartsen in opleiding) en de huisartsenopleidingen is een visie uitgebracht over borging van het thema gezondheidsverschillen in het onderwijs. In 2016 gaan we hierover verder in overleg met Huisartsenopleiding Nederland. Het belang van aandacht voor gezondheidsverschillen groeit. Borging in het curriculum gaat echter langzaam en heeft tijd nodig. Vanuit het programma wordt zowel de samenwerking gezocht op strategisch niveau als op het niveau van de opleidingen zelf. Op verzoek van de huisartsenopleiding van het AMC hebben we een training verzorgd voor twintig huisartsenopleiders en gedragswetenschappers over etnische en culturele diversiteit in de huisartsenopleiding. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

17 Er is door Pharos in samenwerking met alle huisartsenopleidingen gewerkt aan de eerste versie van het in 2016 samen met NHG uit te brengen boek Diversiteit in de huisartsenpraktijk. Internationale kennisuitwisseling Internationaal leveren we een bijdrage aan effectieve persoonsgerichte zorg en het positioneren van de Primary Care als spil in die zorg. In toenemende mate wordt Pharos ook internationaal opgemerkt als expertisecentrum gezondheidsverschillen, met name in de Primary Care. Op verzoek is het Ierse Royal College of General Practitioners geadviseerd over het ontwerpen van onderwijs over gezondheidsverschillen. Het aantal leden van de Special Interest Group on Migrant Care van de WONCA met Pharos als voorzitter, is toegenomen tot ruim 30 uit 20 verschillende landen. Naast de geplande internationale kennisuitwisseling zijn er workshops Participatory Research en Cross- cultural communication gegeven tijdens het EACH (European Association on Communication on Health Care) summer event. Bijna 60 onderzoekers op het gebied van communicatie in de gezondheidszorg woonden deze workshop bij. En ten slotte is er door Pharos een bijdrage geleverd aan de The 3rd European Health Literacy Conference, in Brussel met workshops Empowering Migrants through Health Literacy, Health Literacy and migrants, Second language and Health Literacy with roleplay and exercises. en Cultural beliefs and Health Literacy with roleplay and exercises en de posterpresentatie: Diabetes and Self-management. How can you communicate effectively with diabetes patients with low levels of health literacy and support them in their self-management skills. Actuele zaken en beleidsadvisering Ook in 2015 heeft Pharos actuele vragen om advies beantwoord. Dit jaar waren er veel vragen van huisartsen naar aanleiding van de toestroom van asielzoekers. Pharos heeft daarop de factsheet Asielzoekers en gezondheidszorg gepubliceerd. Deze factsheet is verspreid onder de GIDS gemeenten, in de Preventie in de Buurt bijeenkomsten en onder de deelnemers van trainingen en workshops. Daarnaast is de PDF nog zo n 400 x gedownload. Vanuit het programma Preventie en zorg is geadviseerd bij de opzet van de programma s Palliantie en Inzicht van ZonMw. Wetenschappelijk advies (onderzoeksopzet, literatuur) is geboden aan onderzoekers (professoren, studenten en promovendi) van meerdere universiteiten. Advies over opleidingscurriculum van artsen is op verzoek gegeven aan AMC, VU en LUMC. Kennisinstituut NIVEL heeft Pharos om advies gevraagd bij het onderzoek naar Professionele tolken in de zorg en bij het project Zorg op maat, beter aansluiten bij gezondheidsvaardigheden van patiënten. In oktober 2015 heeft Pharos met unanieme goedkeuring van de leden van de stuurgroep de coördinatie van de Alliantie gezondheidsvaardigheden overgenomen van het CBO en een nieuwe koers uitgezet voor de Alliantie. Het jaar 2016 zal in het teken staan van ledenwerving en agendering van het thema gezondheidsvaardigheden en gezondheidsverschillen bij opleidingen, patiëntenorganisaties, in onderzoek en in ziekenhuizen. Samenwerking op lokaal, regionaal en landelijk niveau Om preventie en zorg voor migranten en mensen met een lage opleiding te verbeteren is vanuit het programma samengewerkt met NHG, huisartsenopleidingen, RIVM/ CGL, diverse partijen betrokken bij Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

18 palliatieve zorg (IKNL, Fibula, st Agora), Academische ziekenhuizen (LUMC, AMC, Radboudumc, VU), Hogescholen (HAN, Fontys, Hogeschool Utrecht), organisaties van verpleegkundigen (V&VN, V&VN M&G, V&VN palliatieve zorg, V&VN long, V&VN oncologie, diabetesverpleegkundigen), partners betrokken bij diabeteszorg (NDf, DVN, NvvPO, EADV, diabetespolikliniek in Slotervaart Ziekenhuis), migrantenorganisaties (Stichting Voorlichters Gezondheid Rotterdam, NOOM, SIGN), partners in de Alliantie Gezondheidsvaardigheden, verloskundigen (KNOV), andere kennisinstituten (Vilans, NIVEL) en fondsen en financiers als Fonds Nuts Ohra, Achmea en ZonMw. Daarnaast natuurlijk met vele lokale en regionale partijen, organisaties en individuele hulpverleners. 3.1 Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Meerjarenprogramma Meerjarendoel Bevorderen van de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van farmaceutische zorg voor migranten en laaggeletterden. De voor 2015 geplande resultaten zijn behaald en leveren een fundamentele bijdrage aan verbeteren van de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van de farmaceutische zorg voor migranten en laaggeletterden. In 2014 is Pharos in samenwerking met de KNMP gestart met het meerjarenprogramma Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden. Het percentage medicijngebruikers dat niet therapietrouw is, wordt in Nederland geschat op 30 40%. Dit speelt vooral bij chronische aandoeningen en die komen naar verhouding meer voor onder migranten en laaggeletterden. Verkeerd medicijngebruik is een groter risico bij deze groep. Inmiddels is dit thema middels het programma geagendeerd bij apothekers en apothekersassistenten en zijn apotheekteams zich bewust van de omvang van het probleem. Uit onderzoeken blijkt steeds weer dat de voorlichting over en ondersteuning van patiënten bij een juist gebruik van geneesmiddelen beter kan. De praktijk wijst uit dat artsen, apothekers en apothekersassistenten het moeilijk vinden om laaggeletterdheid te herkennen en op maat voorlichting te geven. De wijkgerichte samenwerking en communicatie tussen apotheken, huisartspraktijken en de thuiszorg biedt daarbij kansen. Er zijn binnen dit programma diverse interventies ontwikkeld en geïmplementeerd die apotheekteams ondersteunen bij het herkennen en goed communiceren met laaggeletterden en migranten. Samen met een aantal regionale apothekersverenigingen is tevens een project gestart gericht op verbeteren van de samenwerking tussen apothekers, huisartsen en wijkverpleegkundigen bij het signaleren en ondersteunen van veilig medicijngebruik. Ten slotte zijn in 2015 de eerste stappen gezet op weg naar borging van deze kennis en vaardigheden in richtlijnen en in opleidingen. Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

19 Beter herkennen van laaggeletterdheid en vervolgens op maat communiceren De effectiviteit van de farmaceutische zorg is bevorderd doordat apothekers zijn toegerust om laaggeletterdheid te herkennen en passend te communiceren via het landelijke KNMP congres (circa 1400 apothekers), regionale bijeenkomsten (circa.140 apothekers) en de ontwikkelde training voor apotheekteams. Deze training Laaggeletterden in de apotheek: herkennen en communiceren op maat is door deelnemende teams met hoge cijfers gewaardeerd. De training is eind 2015 StiPCO gecertificeerd, dat is belangrijk voor apothekers in verband met het in aanmerking komen voor een financiële tegemoetkoming. Stichting Bedrijfsfonds Apotheken heeft op basis van deze training een e- learning module ontwikkeld voor apothekersassistenten. In de apotheek kunnen teams zelf aan de slag met de in 2015 aangevulde toolkit te vinden op De toolkit bevat materialen voor het herkennen van en communiceren met laaggeletterden en is in 2015 onder andere aangevuld met een praktijkobservatiechecklist. Deze is te gebruiken om de toegankelijkheid van de apotheek voor laaggeletterden snel in kaart te brengen. Brede verspreiding van kennis Hoe laaggeletterdheid te herkennen en op maat te communiceren is naar voren gebracht in diverse publicaties in het Farmaceutisch Weekblad (voor apothekers) en Optima Farma (voor apothekersassistenten) én middels de communicatiecampagne Kunt u dat even uitleggen? tijdens de Week van de Alfabetisering (september 2015). Middels workshops en presentaties zijn apothekers en apothekersassistenten maar ook beleidsmakers en andere zorgprofessionals bereikt. Een korte opsomming: NCVGZ (9 april symposium over gezondheidsvaardigheden en zelfmanagement, waaronder medicijngebruik); Mediq, landelijke dag voor apothekers (30 mei 2015 met workshops voor 90 apothekers en apothekersassistenten); praktijkdag voor apothekersassistenten (SBA) met workshop laaggeletterdheid (6 oktober), bijdrage aan symposium laaggeletterdheid in Hilversum voor diverse professionals, waaronder huisartsen en apothekers (8 september) en de Health Literacy Conference Europe, 19 november 2015 met een teach-in Experience the world of low literate patients and their struggle with safe use of medicine. In totaal bereikten we in 2015 ruim professionals en beleidsmakers in de farmaceutische zorg. Zij waardeerden de trainingen en presentaties met gemiddeld een 8. Voortgang meten Tevens is het eenvoudige instrument Waar staat u op de ladder? ontwikkeld waarmee apothekers kunnen vaststellen in welke mate een apotheekteam toegerust is om goede zorg te bieden aan laaggeletterden. Uit de nulmeting tijdens het KNMP congres bleek dat het overgrote deel van de apotheken op de onderste of tweede sport staat: we starten met aandacht hiervoor (56%), we herkennen laaggeletterdheid (18%). Dat laaggeletterden een risicogroep vormen staat als gevolg van het programma bij een toenemend aantal apothekers op het netvlies. Verbetering samenwerking apotheekteams en huisartsenpraktijken bij bevorderen verantwoord medicijngebruik Samen met de belangenvereniging van apothekers in de regio Amsterdam (FBA) is in een pilot onderzocht wat de mogelijkheden zijn van verbetering van samenwerking in de eerste lijn. Pharos heeft twee Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

20 Farmacotherapeutisch overleggen tussen huisartsen en apothekers (FTO s) begeleid bij bespreken risico s laaggeletterdheid en vormgeven samenwerking tussen apothekers en huisartsen om verkeerd geneesmiddelengebruik te signaleren en te corrigeren. Op basis van de positieve bevindingen uit deze pilot is samen met FBA in september 2015 een succesvolle start gemaakt met het door ZonMw gesubsidieerde project Samen werken aan veilig medicijngebruik onder laaggeletterde patiënten in de eerste lijn. In Utrecht, Amersfoort en Amsterdam doen vier FTO s en Geïntegreerde Eerstelijnszorgverbanden mee aan het project dat zich richt op registratie van en uitwisseling van gegevens over laaggeletterde patiënten 4, goede communicatie en veilig medicijngebruik. Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met FBA, AVMN (apothekersvereniging regio Utrecht) en Cliëntenbelang Amsterdam. Borging van de kwaliteit in richtlijnen en opleidingen Een van de doelen van dit programma is dat de kennis over het herkennen en begeleiden van laaggeletterden bij veilig medicijngebruik geborgd wordt in KNMP-richtlijnen. Eind 2015 is de eerste KNMP richtlijn Diabetes mellitus type 2 aangevuld met specifieke informatie over migranten en laaggeletterden. Tevens zijn afspraken gemaakt over het in 2016 becommentariëren en aanvullen van de KNMP richtlijn Farmaceutisch Consult en de richtlijn Astma. Naast nascholing is er ook aandacht voor het borgen van de kennis en vaardigheden in de reguliere farmacie opleidingen in het MBO, het HBO en in de WO-opleidingen. Hier is in 2015 een start mee gemaakt door contacten te leggen met opleidingen. Samenwerking op lokaal, regionaal en landelijk niveau ter ondersteuning van verantwoord medicijngebruik Er is constructief samengewerkt met onder andere Stichting Lezen en Schrijven, IVM 5, taalambassadeurs van stichting ABC, NIVEL, UPPER, HU en anderen. Helaas zijn subsidieaanvragen van UPPER en Pharos rond medicatieoverdracht van ziekenhuis naar openbare apotheek en de HU en Pharos over medicijnvoorlichting voor oudere migranten niet gehonoreerd. Zowel Pharos als de KNMP zijn in 2015 partner geworden van de Alliantie Gezondheid en Geletterdheid, onderdeel van het Nationaal Programma Preventie Alles is gezondheid. Beide organisaties zijn daarnaast lid van de Alliantie Gezondheidsvaardigheden. Allianties die eraan bijdragen dat de risico s rondom medicijngebruik én de goede voorbeelden wat betreft lokale aanpakken- bredere aandacht krijgen van professionals én op strategisch niveau bij zorgorganisaties. 4 Met toestemming van de patiënt 5 Instituut Verantwoord Medicijngebruik Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

21 4 Jeugd en gezondheid Meerjarenprogramma We zien dat in 2015 dat het terugdringen van gezondheidsachterstanden bij velen op de agenda staat. Steeds vaker wordt de vraag gesteld of we met het aanbod van preventie en zorg óók de gezinnen en kinderen bereiken die de grootste gezondheidsachterstanden hebben. Daar waar het voorheen nog onze taak was om te agenderen en te overtuigen zien we ook in het jeugdveld dat er steeds meer bewustwording en vraag is op dit thema. De nieuwe inrichting van de zorg voor de jeugd op gemeentelijk niveau bracht nieuwe kansen en uitdagingen. In 2015 zijn we met de multidisciplinaire wijkteams aan de slag gegaan om werkzame elementen te verzamelen uit aanpakken die succesvol blijken. Juist bij de kwetsbare groepen is het aanspreken van de eigen kracht nog een zoektocht. Het programma Jeugd en gezondheid heeft bijgedragen aan het verspreiden van bestaande kennis en versterken van (lokale) preventieve maatregelen en interventies in de praktijk was ook het jaar van de vluchtelingen. We hebben gemerkt dat het de gemeenten, waar de zorg voor de jeugd daadwerkelijk een transformatie heeft doorgemaakt, lukt om via outreachend werken en een sensitieve aanpak de preventie echt vorm te geven. De vluchtelingengezinnen vormen daarbij een soort lakmoesproef voor het welslagen van de transitie. We kregen in 2015 veel vragen over de gezondheid van deze nieuwkomerskinderen, vanuit onderwijs, welzijn en gezondheidszorg. Ook waren er vragen naar aanleiding van de aanslagen in Parijs en zorgen rondom de gezondheid van kinderen in de (crisis)noodopvang. Het programma Jeugd en gezondheid verzorgde aanmerkelijk meer presentaties op studiedagen en congressen dan in andere jaren. In de grote vraag naar kennis over de gezondheid van nieuwkomerskinderen konden we terugvallen op de jarenlange ervaring die we hebben opgebouwd. Met de projecten Nieuwkomers gezond en Welkom op school hebben we heel praktisch de zorg en ondersteuning aan nieuwkomerskinderen helpen versterken. We zijn er trots op dat het via samenwerkingsverbanden met bijvoorbeeld Augeo, GGD GHOR Nederland en de NSPOH is gelukt is om de bestaande kennis laagdrempelig te delen met de professionals op scholen en in de jeugdgezondheidszorg die daar veel behoefte aan bleken te hebben. In online E-learning modules kon men via interviews met professionals van Pharos direct toepasbare kennis verkrijgen over het werken met vluchtelingengezinnen en werd men voorzien van achtergrondinformatie over de grootste groepen nieuwkomers. Pharos heeft eind 2015 de kennissynthese Gezondheid van Pharos Jaarverslag & Jaarrekening

22 nieuwkomende vluchtelingen en indicaties voor zorg, preventie en ondersteuning opgesteld. Vanuit het programma Jeugd en gezondheid is intensief meegewerkt aan deze kennissynthese. Samen met onze partners binnen het LOT-i (Landelijk Overleg Thema-instituten) hebben we succesvol gewerkt aan het verspreiden van de Gezonde school aanpak, met extra aandacht voor de sociaal emotionele ontwikkeling van kinderen. Het winnen van de Dragon s Den innovatieprijs op het thema vluchtelingen en gezondheid, samen met GGD regio Utrecht, zorgde voor een inspirerende afsluiting van het jaar. Meerjarendoel 1 Het programma zet haar kennis in om te stimuleren dat wijkteams in gemeenten ook de gezinnen bereiken met een lage ses en/of een migrantenachtergrond en hen effectief ondersteunen. De resultaten genoemd in het jaarplan 2015 behorend bij dit meerjarendoel zijn behaald. Best practices wijkteams Pharos heeft in 2015 goede voorbeelden en werkzame elementen verzameld in het bereiken van migranten en gezinnen met een lage ses ten behoeve van wijkteamprofessionals. De wijkteams hebben een bijzondere rol na de transitie en zoeken naar een manier om daadwerkelijk alle gezinnen eerder en beter te ondersteunen. Het programma wil ervoor zorgen dat de kennis die we ontwikkelen en verspreiden écht aansluit op de actuele praktijk van de nieuwe wijkteamprofessionals. Door in een vijftal regio s (Amersfoort, Apeldoorn, Zaanstad, Amsterdam en Leiden) wijkteams te observeren in hun werkpraktijk en met hen te reflecteren op hun werkwijze hebben we in kaart gebracht wat de goede voorbeelden en werkzame elementen zijn van het werken in de wijk na de transitie. Deze delen we via artikelen en blogs en gebruiken we om onze adviezen en trainingsaanbod goed te laten aansluiten op de praktijk. Door deze inventarisatie is helder geworden dat organisaties niet altijd proactief proberen lage ses doelgroepen te betrekken bij preventieve activiteiten, noch apart zicht houden op in hoeverre er zorg wordt geleverd aan lage ses in verhouding tot hoger opgeleiden. Uit de nieuwste cijfers over het gebruik van jeugdzorg blijkt dat ook in 2015 nietwesterse migrantenjongeren nog steeds ondervertegenwoordigd zijn in preventie en oververtegenwoordigd in de zwaardere vormen van jeugdzorg. Theoretisch zou met de werkwijze van de wijkteams (jeugdteams/ sociale wijkteams 0-100) de niet westerse migranten beter moeten worden bereikt. Uit onze verkenning bleek het volgende: Kennis over hoe zorg aan te laten sluiten bij migrantenfamilies is nog niet in de breedte aanwezig. Communicatiematerialen om deze gezinnen te bereiken ontbreken: met name preventieprogramma's beschikken niet over materialen die geschikt zijn voor laaggeletterden. Bij de wijkteams bleek behoefte aan laagdrempelige informatie over de jeugdzorg om ouders en jongeren hierover goed te kunnen voorlichten. Naar aanleiding hiervan heeft overleg plaatsgevonden met de Jeugdzorgorganisatie Youké (voor specialistische zorg) en met Al Amal (voor zorg aan migrantengezinnen in een geïsoleerde positie) in Utrecht. Dit leidt Pharos Jaarverslag & Jaarrekening