INSPIRATIEDOCUMENT NIEUWE RONDE EXPERIMENTEN BEVOLKINGSDALING

Transcriptie

1 INSPIRATIEDOCUMENT NIEUWE RONDE EXPERIMENTEN BEVOLKINGSDALING Tineke Lupi en Ruud Dorenbos In 2013 start het ministerie van BZK een nieuwe ronde experimenten rondom de problematiek die bevolkingsdaling met zich meebrengt. Er is plek voor 10 projecten waarbij Platform31 de begeleiding verzorgt. Platform31 heeft ruime ervaring met het experimenten en begeleidde drie jaar (van ) het eerste experimentenprogramma rondom Krimp. Ter inspiratie voor potentiële experimentpartners is een analyse gemaakt van de thema s en witte vlekken waarbij nog behoefte is aan nieuwe praktijkkennis over het anticiperen op bevolkingsdaling OPBRENGSTEN EERSTE RONDE KRIMPEXPERIMENTEN De afgelopen drie jaar vonden in het kader van het Actieplan Bevolkingsdaling 24 experimenten plaats (zie bijlage onderaan dit document). De meeste projecten richtten zich op het domein van wonen, leefbaarheid en openbare ruimte. Zo is op verschillende locaties geëxperimenteerd met het aanpakken van de woningvoorraad en de woonomgeving. Op hogere schaal hebben partijen gezocht naar nieuwe strategieën voor de woningmarkt en ruimtelijke ordening. Hier waren overwegend gemeenten en woningcorporaties bij betrokken en in iets mindere mate marktpartijen en het maatschappelijk middenveld. Daarnaast zijn op het domein van onderwijs, zorg en sociale infrastructuur enkele experimenten opgezet. Hierbij lag de nadruk op samenwerking tussen partijen voor handhaving van bestaande of het creëren van nieuwe voorzieningen. De ervaringen van de experimenten tot nu toe leert dat oplossingen voor het begeleiden van bevolkingsdaling niet zozeer in aanpassing van regels zit, maar in een meer flexibel en integraal proces waarin verschillende partijen op lokaal en regionaal niveau samenwerken. Het gaat om een omslag in zowel denken als doen. FOCUS VAN NIEUWE EXPERIMENTEN De afgeronde experimenten leverden veel kennis op en in sommige gevallen concrete instrumenten voor het omgaan met demografische transitie. Binnen de thema s waar de afgelopen drie jaar geëxperimenteerd is, zijn er zeker nog onderwerpen die nadere verkenning verdienen. Om tot een echt innovatief vervolgprogramma te komen, is het aan te bevelen te kiezen voor nieuwe of tot nu toe onderbelichte vraagstukken. Daarbij kan tevens een duidelijkere keuze worden gemaakt voor problematiek die specifiek in krimp- en anticipeerregio s speelt of oplossingen die specifiek met bevolkingsdaling samenhangen. Uit de startdocumenten van de verschillende regio s blijkt dat de kernvragen in krimp- en anticipeergebieden zich concentreren rondom de arbeidsmarkt, het beroepsonderwijs, de woningvoorraad en zorg(voorzieningen). Hier zien lokale partijen zowel organisatorische als financiële knelpunten. Deels zijn dit niettemin thema s die ook elders in Nederland spelen. De kunst is het bedenken van experimenten met duidelijke meewaarde. 1

2 Economische vitaliteit Alle krimp- en anticipeergebieden zoeken naar manieren om niet alleen de leefbaarheid te waarborgen, maar ook de economie van de regio draaiende te houden. Toerisme en recreatie worden overal als kansrijke sectoren gezien. Het activeren van ouderen, aantrekken van arbeidsmigranten, terughalen van jongeren en stimuleren van zelfstandig ondernemerschap zijn andere veel gekozen strategieën. In de experimenten ontbreken economische functies en beleid echter tot nu toe vrijwel volledig. Een aantal aanknopingspunten is: Het inzetten op een nieuw economisch profiel om de effecten van krimp te keren. Wat zijn hiervan de kansen en hoe kan de regio dit waarmaken? Het inzetten op aantrekken van nieuwe groepen als economische dragers. Hoe realistisch is dit werkelijk en aan welke voorwaarden moet voldaan worden? De aantrekkingskracht van krimpregio s voor jongeren en huishoudens in de gezinsvormende fase. Hoe kunnen zij behouden en aangetrokken worden? Voorzieningen en de positie van commercieel vastgoed. Omgaan met leegstand, herbestemming en herstructurering. Kansen voor kleinschalige bedrijvigheid, bijvoorbeeld de ontwikkeling van een experiment regelvrije zones. Onderwijs en arbeidsmarkt De lopende experimenten op het gebied van onderwijs richten zich, met uitzondering van een project in Parkstad, op het basis- en voortgezet onderwijs. In samenhang met de economische vitaliteit verdient de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt echter ook de aandacht. Veel gebieden trachten thans elk het wiel uit te vinden in samenwerkingsverbanden en het opzetten van clusters. Ideeën voor nieuwe experimenten zijn: 2

3 Pilots voor samenwerking tussen het bedrijfsleven en (hoger) onderwijsinstellingen in de context van bevolkingsdaling. Opzetten van doorlopende leerlijnen rond specifieke kansrijke economische sectoren in de regionale economie van krimp- en anticipeerregio s. Ouderen stimuleren zich om- of bij te laten scholen zodat zij aan de slag kunnen in meer kansrijke sectoren en op deze wijze langer door kunnen blijven werken. Grensoverschrijdende samenwerking tussen overheden, onderwijs en bedrijfsleven. Hier spelen diverse belemmeringen, maar zijn ook veel kansen. Zorg Door vergrijzing en wijzigingen in de financiering van zorg- en welzijn is in heel Nederland behoefte aan nieuwe arrangementen, concepten en praktijken. De opgave in krimpregio s is specifiek omdat deze gebieden extra snel vergrijzen en ontgroenen. Door bevolkingsdaling neemt het draagvlak voor voorzieningen af en kunnen deze niet zoals elders in Nederland eenvoudig in de buurt georganiseerd kunnen worden. Tevens is het levensloopbestendig maken van woningen een knelpunt. Aanknopingspunten voor experimenten zijn: De ontwikkeling van innovatieve concepten van wonen met zorg in een thuissituatie die geschikt zijn voor krimpregio s. Aanpassing van stedelijke arrangementen aan kleine kernen. Wat betekent dit voor de inzet van mantelzorgers, vrijwilligers en professionele krachten? Het bereikbaar houden van de fysieke van zorg in de regio, bijvoorbeeld door het inzetten van een mobiel zorgkantoor waarin verschillende disciplines kunnen worden gecombineerd om eerste-lijnszorg aan te bieden in kleine kernen in de regio. Ook het organiseren van regelmatige gecombineerde busdiensten naar zorginstellingen in de omgeving waarbij zorgvragers thuis worden opgehaald en teruggebracht, is een optie. De digitalisering van diensten op gebied van wonen, welzijn en zorg, bijvoorbeeld de inzet van ICT om toezicht en consulten op afstand mogelijk te maken. Hier wordt al mee geëxperimenteerd, maar er is nog veel te ontdekken en ontwikkelen in de praktijk. Het aanpassen van woningen aan de behoeften van thuiswonende ouderen. Deze investeringen zijn zowel door verhuurders als particuliere eigenaren vaak moeilijk op te brengen omdat middelen ontbreken en het vanwege de zeer ruime woningmarkt niet rendeert. Grensoverschrijdende samenwerking tussen gemeenten en zorgaanbieders voor het aanbieden van voorzieningen en realiseren van ondersteuning. De wensen van zorgvragers dienen daarbij ook nadrukkelijk meegenomen te worden. 3

4 Burgerinitiatief en burgerkracht In het kader van leefbaarheid maken veel krimp- en anticipeerregio s zich zorgen over de afnemende sociale samenhang. Diverse experimenten zijn hier reeds op gericht en daaruit blijkt dat de sociale cohesie lang niet zo problematisch is als soms wordt gedacht. In tegenstelling, er is juist volop burgerkracht aanwezig. Bewoners kunnen een belangrijke rol spelen bij het in stand houden van de leefbaarheid van de gebieden. In de meeste bestaande experimenten is het domein van burgerkracht en maatschappelijk ondernemerschap echter een witte vlek. Veel experimenten zijn geënt op de overheid en publieke sector waarbij wel uitgebreid over de situatie van bewoners wordt gesproken, maar weinig met hen en ook weinig over hun individuele wensen en behoeften. Ook de analyses van kansen en opgaven die de regio s recent gemaakt hebben, gaan uit van de klassieke regierol van gemeenten en provincies. Uit de startdocumenten blijkt dat zij graag burgers willen activeren, maar nog weinig rekening houden met kleinschalige initiatieven van bewoners en bedrijven in hun beleid. Mogelijkheden voor experimenten zijn: Zelfbeheer door bewoners, bijv. de buurt of het dorp zelf verantwoordelijk laten zijn voor de openbare ruimte. De omslag in rol van lokale overheden, van een hiërarchische sturing naar een netwerksturing waarbij de gemeente één van de partners is en vooral faciliteert. Het aanboren en ondersteunen van de zilveren kracht. Nieuwe vormen van financiering en gebiedsontwikkeling De context van de experimenten is sinds 2009 sterk veranderd. De economische crisis en de bezuinigingen vanuit het Rijk stellen nieuwe uitdagingen. Zo zijn aanpakken met veel investeringen en regie van traditionele partijen nauwelijks meer mogelijk. Er moet beduidend 4

5 meer nadruk komen op coalities met marktpartijen, bewoners, maatschappelijke instellingen en bedrijven. Dit hangt mede samen met andere manieren van gebiedsontwikkeling. Deze opgave was in de krimpgebieden al urgent, maar heeft zich door de crisis versterkt. Specifiek voor de regio s blijft de situatie van afnemende vraag en het niet direct renderen van investeringen. Uitdagingen voor experimenten zijn: Ontwikkelen van een integrale aanpak op lokaal niveau; de hele keten van woningverbetering, aanpak van de omgeving, sociale problematiek. Problemen van krimp geïsoleerd aanpakken heeft minder effect. Collectieve aanpak met huurders en eigenaar bewoners is noodzakelijk. Zoeken naar financieringsconstructies met minder publiek en meer particulier geld, combinatie van investeringen. Arrangementen om deze investeringen uit te lokken en te ondersteunen. Vertaling van stedelijke vernieuwing op uitnodiging naar krimpgebieden: kleinschalig, bottom-up, vraaggericht. Wat betekent dit voor een gebied met afnemende en vergrijzende bevolking? Doorstroming op de woningmarkt Op het thema wonen is de afgelopen jaren al volop geëxperimenteerd. Vraagstukken als de aanpak van sociale huurwoningen, strategisch voorraadbeleid en leegstand staan inmiddels in alle regio s op de kaart. Nieuwe ontwikkelingen en onvoldoende uitgewerkte ideeën in de eerste experimenten bieden ruimte voor nieuwe projecten die zich sterker op de positie van bewoners richten. Aanknopingspunten zijn: Omgaan met financiële problemen van individuele huishoudens zoals restschulden, betalingsachterstanden en onverkoopbare woningen. Particulier woningonderhoud in de context van bevolkingsdaling en een ruime woningmarkt. Gezamenlijke aanpak van koop en (sociale) huur, bijvoorbeeld door ontheffing van regels die doorstroming beperken Uitwisseling tussen particuliere en sociale huur bevorderen: corporaties stoten goede sociale huurwoningen af in ruil voor slechte particuliere huurwoning die ze vervolgens opknappen 5

6 Duurzaamheid Het thema duurzaamheid is een grote witte vlek in zowel de bestaande experimenten als de startdocumenten uit de regio s. In relatie tot krimp lijken er weinig specifieke kennisvragen of behoeften aan arrangementen te bestaan. Zo komt het in de Kennisagenda Bevolkingsdaling ook niet aan de orde. Eventueel zou het toch een onderwerp kunnen zijn voor experimenten: Duurzaam ondernemen als kans. Duurzame investeringen in vastgoed, energieneutraal maken van woningen en gebouwen als driver van lokale ontwikkelingen. Alternatieve energie als nieuwe economische activiteiten. Bestudeerde documenten - Concept evaluatie krimpexperimenten eerste ronde, hoofdrapport en drie deelrapporten (landelijk); - Kennisagenda bevolkingsdaling (landelijk); - Mogelijke doorbraken Eemsdelta (Groningen); - Mogelijke doorbraken Oost-Groningen (Groningen); - Startdocument Noord-Oost Friesland (Friesland); - Startdocument Noord-West Friesland (Friesland); - Startdocument Oost-Drenthe (Drenthe); - Startdocument Hoeksche Waard (Zuid-Holland) - Startdocument dialoogtafel Schouwen-Duiveland (Zeeland) - Startdocument dialoogtafel Zeeuws- (Zeeland) - Startdocument Midden- () - Startdocument Noord- () 6

7 Bijlage: de 24 eerste ronde krimpexperimenten vanuit het Rijk Experiment Thema Ministerie Locatie Inhoud Ganzedijk Wonen BZK Groningen Herstructurering sociale huur- en goedkope koopwoningen Nieuwe planningsmethodiek Wonen BZK Groningen Ontwikkeling woon- en leefbaarheidsplan Bomenbuurt Winschoten Wonen BZK Groningen Gecoördineerde aanpak van huur- en koopwoningen Beschermde dorpsgezichten Dongeradeel Wonen BZK Friesland Het creëren van aantrekkelijke woonmilieus Aanpak Rotte Kiezen Wonen BZK Friesland Stimuleren gemeentelijke handhaving Krimp en Strategisch woningvoorraadbeheer Wonen BZK Groene Hart Bewustwording over krimp bij lokale en regionale bestuurders Aanschrijven verpauperde woningen Wonen BZK Zeeuws Ontwikkeling gezamenlijke aanpak Handhaving verloederde woningen Samenvoegen woningen Wonen BZK Zeeuws Onderzoek naar behoefte voor mogelijke krimpstrategie Grensoverschrijdend wonen Wonen BZK Zeeuws Onderzoek naar kansen en mogelijkheden Buurtaanpak Vrieheide de Stack Wonen BZK Parkstad Integrale aanpak herstructureringsopgave Zorgkracht in krimpgebieden Zorg VWS Drenthe Intensievere samenwerking zorg- en welzijnspartijen Voor Elkaar in Parkstad Zorg VWS Parkstad Organiseren van wijkgebonden basiszorg en geschikte woningen Scholenbouwmeester Onderwijs OCW Groningen Ontwikkeling nieuwe vorm van samenwerking Geïntegreerde Kindvoorzieningen Onderwijs OCW Groningen Betaalbaarheid en bereikbaarheid kinderopvang en onderwijs Herplanning scholenaanbod Onderwijs OCW Zeeland Ontwikkelen van creatieve schoolconcepten Handboek Krimp voor het onderwijs Onderwijs OCW Parkstad Ervaring schoolbesturen in krimpregio s overdragen Onderwijsboulevard Onderwijs OCW Parkstad Ontwikkeling onderwijscampus Xperience Dorpshuis Nieuwe Stijl Voorzieningen BZK Groningen Voorzieningenniveau hoogwaardig houden via o.m. ICT. Masterplan voorzieningen Voorzieningen BZK Zeeland Ontwikkeling programma Behoud en herstel voorzieningen Buurtschappen in het groen Ruimte EZ Groningen Omgaan met vrijkomende ruimte na sloop woningen Toolkit nieuwe open ruimte Ruimte / burgerschap BZK Zeeuws Ontwikkeling instrumenten samen met bewoners Groene Dynamiek Ruimte EZ Parkstad Herinrichting openbare ruimte Zelfsturing Burgerschap - Gemeenschapsontwikkeling, gesteund door provincie Venturi-project Arbeidsmarkt - Friesland Samenwerking tussen overheid, ondernemers en onderwijs 7