in de zin. Je hoort het overal. En zo vaak! Zij zeiden hun! Dat kan toch niet!? Het is hartstikke dom! En lelijk! Dat is de norm.

Transcriptie

1 1. Hun zijn dom. De taalnorm. Als hun dat niet konden, dan zouden hun dat niet doen. Natuurlijk heeft Johan Cruijff gelijk, want Johan Cruijff spreekt altijd de waarheid. Da s logisch. Taalregels laten zich niet opleggen, hoewel sommige taalliefhebbers dat graag zouden willen. Hun ergeren zich hartstochtelijk aan het gebruik van hun als onderwerp in de zin. Je hoort het overal. En zo vaak! Zij zeiden hun! Dat kan toch niet!? Het is hartstikke dom! En lelijk! Dat is de norm. Maar, als het zo vaak gedaan wordt, dan is er waarschijnlijk een reden voor. Om dit te begrijpen, is het handig om eerst wat feiten te weten, of te kennen, of te kunnen. (De verwarring tussen kennen en kunnen is taalergernis nummer één, direct gevolgd door het gebruik van hun als onderwerp in de zin.) 2. Hun moeten veranderen. Toen en nu. In de middeleeuwen waren de naamvallen, een erfenis uit de oudheid, uit het Nederlands verdwenen. In het ene dialect was hen zowel lijdend voorwerp als meewerkend voorwerp geworden en in het andere dialect gold dat voor hun. Daarna, tijdens de renaissance, zag je de liefde die opbloeide voor de oudheid terug in het Nederlands. Het Latijn met al zijn naamvallen inspireerde de taalverbeteraars namelijk om hen uit het ene dialect te gebruiken voor het lijdend voorwerp en hun uit het andere dialect voor het meewerkend voorwerp. Talen met naamvallen hebben een hoge status. En daar was het hun nou net om te doen! Helaas schept dit tot op de dag van vandaag verwarring. Deze taalregels waren te rationeel, te opgelegd. In de middeleeuwen waren die ouderwetse naamvallen name-

2 lijk niet voor niets verdwenen: ze waren te ingewikkeld en onnatuurlijk (het Latijn was niet voor niets een dode taal). Het lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp hadden toen gewoon een vaste plek in de zin: zo had je die lastige naamvallen simpelweg niet meer nodig. Wel zo handig en efficiënt. 3. Hun zijn lui. Over hen, hun, zij en ze. Over efficiëntie gesproken: mensen zijn liever lui dan moe. Hen is lastiger uitspreken dan hun. Dat was het volgende probleem. Je moet je mond verder voor open doen voor hen. Hen werd dus al snel hun. Bijvoorbeeld: Ik heb hun gister gezien. Hen is eigenlijk alleen nog schrijftaal. Zelfs in gegoede kringen kun je zonder straf of hoon hun zeggen waar je hen bedoelt. Dit geldt uiteraard alleen voor het lijdend voorwerp. Hun als onderwerp blijft een gevoelig punt. Ook het woord ze is makkelijker uit te spreken dan zij. Daarom wordt ze veel vaker gebruikt. Dit heeft te maken met het economisch beginsel. Mensen houden van makkelijk en efficiënt. En als ze net zo duidelijk is als zij, waarom zou je dan moeilijk doen. Nou zou je zeggen: Dan kunnen mensen net zo goed ze zeggen waar ze hun zeggen, want het is net zo makkelijk om uit te spreken. Toch doen ze dit niet en daar zijn twee belangrijke redenen voor. 4. Hun zijn niet inwisselbaar. Enkelvoud en meervoud. Als je figuur 1 bekijkt, komen we bij de eerste reden. Daar zie je namelijk dat zij of ze gebruikt wordt voor de derde persoon enkelvoud: voor een meisje dus bijvoorbeeld. Maar zij of ze wordt óók gebruikt voor derde persoon meervoud, als je die mensen bijvoorbeeld bedoelt. Dit is niet handig, want zo is er geen duidelijk onderscheid. Als spreker en luisteraar heb je behoefte aan heldere communicatie. Een duidelijk contrast tussen de woorden is dan dus noodzakelijk. Voor ze, het meisje, zeggen we nog steeds ze en zij. Maar voor ze en zij meervoud, heeft onze (spreek)taal op een natuurlijke manier een derde oplossing gevonden: hun. Handig ook, omdat het sekseneutraal is. Met zij meervoud zou je misschien een groep vrouwen kunnen bedoelen. Dus, of je het leuk vindt of niet, er is sprake van taalverandering. Hoe zit dat precies? onderwerp lijdend vw meewerkend vw ik mij mij me me jij jou jou je je hij hem hem zij haar haar ze ze* ze* het het het wij ons ons jullie jullie jullie u u u zij hen hun ze ze ze Fig. 1 Onderscheid enkelvoud-meervoud. * Ze is hier een gereduceerde vorm.

3 5. Hun zijn verschillende vormen. Over hun als onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en bezittelijk voornaamwoord. In figuur 2 zie je dat het lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp bij alle voornaamwoorden hetzelfde zijn, behalve bij zij meervoud! Dat is echt niet logisch, niet makkelijk te onthouden en dus verwarrend. In het bijschrift van figuur 3 zie je dat ze, zij en hun heel verschillend gebruikt worden. Maar óók heel vaak juist hetzelfde. En dat is per vorm ook steeds weer anders. Dat is gewoon niet goed te onthouden. Wanneer moet je nou welke gebruiken? Je hersenen zien door de bomen het bos niet meer. Je moet er te veel over nadenken. onderwerp lijdend vw meewerkend vw ik mij mij me me jij jou jou je je je hij hem hem zij haar haar ze ze* ze* het het het wij ons ons jullie jullie jullie u u u zij hen hun ze ze ze Fig. 2 Alleen hen en hun is onregelmatig bij lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp. * Ze is hier een gereduceerde vorm. ze zij hun 1 onderwerp 1 onderwerp (altijd) 1-2 lijdend voorwerp* meewerkend voorwerp* 3-3 meewerkend voorwerp bezittelijk voornaamwoord 5 na voorzetsel vrouwelijk enkelvoud vrouwelijk enkelvoud - vrouwelijk & mannelijk meervoud vrouwelijk & mannelijk meervoud vrouwelijk & mannelijk meervoud onzijdig meervoud onzijdig meervoud - onbeklemtoond beklemtoond vaker beklemtoond kort lang lang ongearticuleerd gearticuleerd gearticuleerd dingen & mensen dingen & mensen alleen mensen! vooral spreektaal vooral schrijftaal vooral spreektaal meest frequent gebruikt - - Fig. 3 Eigenschappen van ze, zij en hun. Let op: Hun wordt in de praktijk gebruikt voor: 1 onderwerp 2 lijdend voorwerp 3 meewerkend voorwerp 4 bezittelijk voornaamwoord 5 na voorzetsel: door hun, van hun etc. * Ze is hier een gereduceerde vorm.

4 En dan zie je in figuur 4 dat je en jullie voor alle vormen hetzelfde woord hebben. Is dat even handig! Ja, maar ja, zeg je dan, bij de meerderheid van de vormen is dat helemaal niet zo. En dan zou je ook hum kunnen zeggen voor hem. Dat brengt ons nou precies bij de tweede reden én het belangrijkste aspect van hun. onderwerp lijdend vw meewerkend vw bezittelijk vnw ik mij mij mijn me me mijn jij jou jou jouw je je je je hij hem hem zijn zij haar haar haar het het het zijn wij ons ons ons / onze jullie jullie jullie jullie u u u uw * hun *hun hun hun ze ze ze hun Fig. 4 * resp. zij en hen. Makkelijker is 1 vorm (hun voor alles) dan 3 verschillende (zij, hen, hun). Dit heet generalisatie. 6. Hun zijn geen dingen. Wie of wat zijn zij eigenlijk? Hun is zo aantrekkelijk voor veel mensen, omdat het een specifieke eigenschap heeft. Hun slaat namelijk ALTIJD op mensen. Zij en ze hebben die eigenschap niet: zij en ze kúnnen mensen zijn, maar óók dingen. En daar zit het hem nou juist in. De woorden zij en ze hebben een veel bredere betekenis. Hun heeft maar één betekenis en heeft de handige eigenschap dat het lekker duidelijk is: Ik ben iets menselijks. En meervoud. Altijd. Laten we kijken naar een voorbeeld. Er staat een fruitmand op tafel met daarin appels, peren en bananen. Zij liggen te rotten in de fruitmand. Ze liggen te rotten in de fruitmand. Hun liggen te rotten in de fruitmand. Zij of ze liggen te rotten. Ja, natuurlijk, dat fruit ligt te rotten, dat is logisch. Maar hun liggen te rotten? In de fruitmand? Zijn ze dronken of zo? Dat zou dan ook echt wel een grote fruitmand moeten zijn. Dat laatste zeggen mensen dan ook niet in zo n geval. Hun verwijst dus echt altijd alleen maar naar mensen en zij en ze kunnen zowel naar mensen als naar dingen verwijzen. Dit is de belangrijkste reden waarom

5 hun zo populair is geworden. Niet alleen als lijdend voorwerp maar ook als onderwerp. De taalwetenschappers, mensen die taal observeren en analyseren, maar geen oordeel vellen, voorspellen daarom dan ook dat hun nooit zij en ze helemaal zal vervangen, omdat hun ze en zij voor dingen blijven gebruiken. Het principe dat iets levend moet zijn om er hun tegen te zeggen, heet animacy. Grappig genoeg gebruiken mensen het ook als ze het hebben over dingen waar ze sympathie voor voelen. Stel, je houdt erg van blowen en je hebt illegaal een paar wietplanten in je tuin staan die mooi staan te bloeien, dan zeggen mensen wel: Hun zien er erg aantrekkelijk uit. Hun empathisch vermogen speelt hier een rol. Ze zien die planten als hun vrienden, als mensen dus (Bergen, Stoop, Vogels & Hoop, 2011, p. 17). 7. Hun zullen winnen. Hoe het verder moet. De verandering van zij of ze in hun is heel normaal, taal verandert al sinds de mensheid bestaat, gesproken talen heten niet voor niks levende talen. Zo is ooit woei veranderd in waaide en gij veranderd in u. En dáár was rond 1866 heel wat gedoe over. Jacob van Lennep, een Nederlands schrijver, taalkundige en politicus, vond het gebruik van u als onderwerp zondigen tegen de Nederduitsche spraakkunst (2011, Stroop, p. 17). Hele polemieken werden erover geschreven, net als nu over hun. Maar uiteindelijk hebben u en waaide natuurlijkerwijs hun weg gevonden in onze taal. Wij hebben dat tegenwoordig niet eens meer door, het is gewoon geaccepteerd. Maar, net als hun als onderwerp in de zin niet uit te bannen is, zijn de taalpuristen niet weg te denken uit onze samenleving. Ook zij zullen altijd blijven bestaan. En zo komen we bij de tweede, belangrijke oorzaak waardoor de taalwetenschappers denken dat hun niet zal verdwijnen. Hun kun je namelijk alleen als onderwerp gebruiken als je lak hebt aan de taalnorm. En dat je dus, en vele voetballers met jou, zonder gêne durft te zeggen: Hun zeggen dat je geen hun zeggen mag zeggen. En dat je dat dan niet dom vindt van jezelf. Nee, die opgelegde regel, ooit, toen tijdens de renaissance, dat was pas dom! Edith Kuyvenhoven

6 Amsterdam, 5 november 2013 Opdracht poster + handout voor Taalkunde, docent: Jan-Willem van Leussen (HvA) Literatuur: Bergen, G. van, Stoop, W., Vogels, J. & Hoop, H. de (2011). Leve hun! Waarom hun nog steeds hun zeggen. Nederlandse Taalkunde, 16 (2011-1). Gedownload op 8 oktober 2013, van handle/2066/94533 Hout, R. van (2003). Hun zijn jongens. Ontstaan en verspreiding van het onderwerp hun. In Jan Stroop (Red.), Waar gaat het Nederlands naartoe? Panorama van een taal (pp ). Amsterdam: Bakker. Gedownload op 8 oktober 2013, van Nieuwkerk, M. van (Presentator). (2012, 30 mei). Ronald Plasterk en Helen de Hoop De Wereld Draait Door. In De Wereld Draait Door. [Videobestand]. [TV-uitzending]. Hilversum: VARA. Geraadpleegd op 2 november 2013, van Stroop, J. (2012). Is hun hebben zeggen echt zo dom? In M. Boogaard & M. Jansen (Red.), Alles wat je altijd al had willen weten over taal, de taalcanon (pp ). Amsterdam: Meulenhoff. Stroop, J. (2011). Hun hebben de taal verkwanseld (pp ) (4e druk). Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep. Wielen, P. van der (Presentator). (2010, 18 november). Hun hebben de taal verkwanseld. In H. Oving (Eindredacteur), Hoe?Zo! Radio. [Radiouitzending]. Hilversum: NTR. Geraadpleegd op 2 november 2013, van Appendix:

7

8