hestlnd nd besteht in ge,.,lfu1etler Funklíon

Transcriptie

1 NACHTSPRAAK Heidegger orer de srhrijfvijze tan Der Arbeiter Peter Vijgeboom Ite serieuze bezinning op hel werk vm een auteur moet zich laren leiden door een yer- moeden datdcjrin rets aanspíeekt. Dar brengldan de taal in het gedrng Cerraagd kan qorilen narr haar vermogen een wbrkelijkieid zichlbear re maten. Zo kan heí qerk van een srhjr ver aanleidrns zijn tol een betrnning op de!lru ijzmde fracnrrrn de taàlah zodànig. De lkíàrre trrl drutr zich un in de sctrrtiwrtze. Emst Junger 5 over zijn eigen trrjze \rn beschril ven duidel.lk genoeg, brjvoorbeeld in her loof Naatdv tn R L0uet und Stei ne t: Die SpÍacheisrein Handwerkszeug, dessen CebrÀuch man durch die Besclreibung des Gegeníardes erlernr,, Als gereedschap rvordr de rral toegepasr om voorwepen te beschrijven JijngeÍ geefr daarbij ook een gebtulksaanwijzirgr "Zu erstreben jsr, ddn deí Gegensland durch die Feder rvi duích inen Rnsel getrolfen wiíd" Hel voord feffen rs een verstef Ung!Jn aanraken; hcr weíkelijl,e iling dienl àts ri!hlpunt van de pen. WJnneeÍ hrt germlírn uordl heel hetnchren{..n Jiinger beklemtoonr de noodzaak van rretzekerheid inhetschrijven,zoals mandieschírzenlunsrsich voí der Scheibe eíwirbr" De besclnjl'ving dienr zich terichterop een zaketijkesch lde ng vànher v00r$ery, bijvoorbeeld de cppd,,,und zwal ites Apfels. der walrrend des Schreibens rufllemtische liegt". De brjzin is een merkvaaídige loespihing Her suíplus aan nirdruk kumr na&!oren in de L,tilsain duidrng: lijdens herslhnjvèn En door hernoemen vanplaarsentoesrand:deappetdieopdetàfe igt De amscherying heefl ke0netrjt de bedoetine de belíokkenierd op het werl,elijle le vcíandeíen. De auteur wil vennijden dàt meí het noemen van de appel slechts en gedachre, een geesletjjke inhoud, wordl opgeroepen "Zu venneiden ist dje Umser_ zungdes cegeníandes in Gekt, 2 Zo neemtde auteurkoíen bondig afslànd van een dhcussie over ficlie en werkèlijkheid in de lil ratuuí De bescluijving drent geen gedachknbeelden uit le druklen. mrar:een weítetrikheid zichrh Í re Íraken Jiingers zijdelingse opmerklngen over her ambacht \àn hel schru\eo n Btluu uht Steine loftn \ooru t op zijn boel, Del,1rópirer Ll9l2l, qdann!e de schrijver her vaste plan heeft om een nieurye werkelijkheid te beschnjven.r Wanneer her voord van een pland suggesrie wekl dàlde sclujiverzich toch op her renern van hrl denken bcs;dr dan slerhrs vooílopib. weitdeí CegmeÍ autàem Fetile seineís6rke aulzusuchen isl,,. a Jiingers weerstand tegenoveí het acàdemische am bachr vdn hel denten heeft edn htosoírsche recenre!dn Der 4rreícr n er kunne0 vcrhinlleren: rlrr'vrn MarthHeidegger Heidegger drukr zich omftor de píesralre van lun geís Arbeikr op volsrekr eenduidige \\ijze uil, wanneerhrj sctuijtr: "lht lyed Dpt A,beitet'hat die Bpkhtpibunp d,.s ewnpltst:hpn Nthititnus in letnu ptuse nali den etsto Weltkrie geteis@ Die Aktian des tqerles hestlnd nd besteht in ge,.,lfu1etler Funklíon noth. dlrin, dlll es den "tatllen Arb?itschltak_ 134

2 1ef' alleslviklichen dus det Certal des Artgitett De toldie de fi Iosoof Dsr,{rreil?r hier toezwààil is in zeker opzicht een unicum Het ts het enig bekende gevaldal Heidegger in een literar weík van deze eeuw een dlrecr belans vooí het denken ondeíken t, en met dàt weík ook een ujígeveíkreconfrontatie aangaat. JiirgeÍs bldíage aan de filosofie is votgens HeideggeÍ dat hrj een totatiteii aan werkelrjkheid mer succes heefl blootgelegd Her merkvaajdlge is echter dat hrj hiermee een ogenschijí ijk glasharde tegensprààk verbindt: "lndessen grbt es kerne Beschreibung an sich, die es vermöchre, das Wirkliche rn sich zu zeigen "ó Hoe js her mogelijk een roraliteit Àan werkelijkleid zjchrbaar re maten zonder her weílelijl'e te laren zien? WdffeeÍ Jdnaers nchtcn opde dppel!olgens Herdegger mer de;o gelijkheid heeit deze ook re raken, dan lrcdeo de aanwijzingen yan de auleur en de denler in een scherp ondeílinge tegensrelling Een aanwrjzing voor Heideggers legenspraak aàngallnde de Ínogelijkleid vanverwijzing door de raal kan worden Leruggevonden in de geschiedenis van het denken oler de taal. De tàal rls lerschiinset krvarn in Kdnts bevrijdende rnrlyse vande m;nselijle rede nog nieí in b eld Zijn beíoemdsle leer, ling, J G HeÍder, onrdekle echrer reedj in 1800 de kloof dre Kanr tussen de woorden en het weíkelijke dinghad geslagen. Ak díoom der dromen, ontíafelt hrj Kants v rplichling rot de víijheid Kants cate gorieèn zijnheml "'SchottenLdfeln' die selhst bekennen (loí sie ab jeolare Schemen sind und nicht wissen. vjp tah Abie,:tpn uh\ernrne Wotte ouj ie sonmenítu rt'n d,rt Etho tönt dds ub\, ut -Soll' i, twn t seh temehnlilh i Worle 'La! w&tler ) denr wat àrch iiber sinnlih.dbsot te píicht bedin Eungslos Bebundenytonl, lnnn d rch hetsinn tich.\bsalule F rci he it bed inl u n E l o s gel ó s e t werden,. 1 HeÍdeÍ vreest dal de gesproken wooíden, in de slàgschaduw van (ants caregorieënlafel, de bnding met de drnsen zullen veítiezen. HieÍbrj \aijsr lujop het gevaar dal Kins afleidrng \an de rbsoluteplichl uit de absolure vdjheid her onderscheid Lussen vrijheid en plicht taar veídwijnen Waar dí onderscheid verdwijnt kan tueí meer geweren worden hoe nu vohtrekt absíract geworden woorden no8 naar de dingenkunnen verwijzen De dreigende onrbinding van raal en verkeljkheid blijftin de negentiende en rwrntigsteeeuw de vraag naar de!erwiizing a1s een schaduw achrervotgen De ontlerhing van her bindende wooíd is inxners ook een onlwaaíding, herverdwtjnen van nchte e kactu. Ditduisterelenomeenrs i niddelsinvelevariaties gelh malrseèrd. Al lroeg in de negenriende eeuw werd een alname van het verwilzend veímogen van de Laal in verband gebrachr mer de heerschapplj yan de rede. Dat bracht ook een oud Latijns woord lerug: hel ruhil. Her meesr indnngend rer spía_ke gebrachl dooí Nretzsche, die zag dài. qaarde lede zowelde gaíintre voor de bindingak de onrbindrng met het werlelijle veístrell, ir deze wrsselslagde ontwaardirg van alle waarden het laàlste feir h vaaràan de rnens nog Íaken kan Dan komt een nihil aan de macht. Nietzsche noemr dir nihilisme Heidegger gaai aàn de hand yan liingers wrjze van beschíijyen op drr dhil in. In een aan Heidegger opgedràgen rrkíondeí de tirelitu die tinie ptal Junger lwrntrgjcxí na her veíschijoen van Dzi,4r óeirg een aantal mogelijkheden na voor een gene, zing van hel nihilisme HeideggeÍ spreekl echhr elke mogelijtheid van een rheíapie iegen In een bnef, die hil bij wrjze van antwoord op Jiingers leklt heefl opgesteld n onder de trrel "U&Í,Die Linie " in 1955 gepubliceerd (tarer Àls,Zur Seimfrage'), zoekl hij een to nadering rot JiingeÍs 135

3 schri.jfwijze. Daarbij woídl, alle tegenspraak ten spijt, ie hoorban yan een wededj op elkaar aangewezen zijn vm denker en aureur IeL yan deze in de nood van de yerwrjzing geboren nàblj lreid kan worden afgeluisterd aan het woordje "ge gen". Jiing rs houding wo L aangeduld Àls een weerstand, "gegnerisch", HeideggeÍ echler gàat hel om de wijze vaàrop hij de schnilwijze van,dr,4ródiler moet benaderen, in het Duils, "begegnen" Heidegger en Jringer rich(en berden de aandacht op hetzelfd rdeappslzoahhilwerkelijk"is" Maarde benaderingswijze van het werkelijke verschilr Waar de schrijver zich gebannen w etin de wiltot lretfen,laat de denlerzich leiden door dargene wat uildeonveíhulde wil tot tíefíen hoorbaarwordi De onlíoetlngsruimie h de bezinning op het wezen van h t nlhlisme Hoe de onlmoeting plaarsvindl, en velke rol het nihilisme hrerbij speelt, blillt voorlopig nog open. Dr{rvoor is nu weleen aanwijzing gegeven De onmoeting h: das Gegnerische besegnend". HeideggeÍ moer in JiingeÍs besckijvingen een li, losoíisch portée gevond n hebben. We houden de aandachl gerichtop het strijdige in de onhoetlng van denkenen beschri.jven, sprckend rn de formu le "das Gegnerische begegnend", b! de bezinningop hernihilisme liingers vijze van beschrijv n woídt door Heidegger van rneel Àf aan in hel licht ydr het nihilsme geplaatsr. Bij hel opd ngen van het nihitisme, vlaraan de beschrijvingen van Der Arbeitetmeewerken, neemt volgens Heidegger het veímogen van hel denken als heilmiddelvoor de cnltunr at WÀnneer het denken hel dourein van het wezen van het nihilisríe rvil benaderen, "dann viíd es nor wendig vorliiutiger und dadurch anderj' 8 De auteur daarenlegen treedt her domein van her denten binnen als een kachlveld vanrbin.en her zaakis om h l ubeidskajakter yan alhetwerkehjke bloot te leggen Zowel door HeideggeÍ Àls door Jijnger wordr het dentren als een yennogen aangesfoken. Door de schrilver als een krachlveld dar hem uuchtbareweeístcnd opteveí, doorde denker als een veímogen dat zwakter woídr, naarmàle de oprukkend beschfljving succes heeft Door beiden woídt het Leruglreden vàn hel denken ak verínogen aan de orde gesteld. door Jringer beoogd, door Heidegger betoogd. De schdjfwijze vl]n D ràrbeiler test de weersknd yan gedachten d0or ze op hun 1lerkelijkheidskarak teruit Le dagen. De benadenngswijze is ftonlaalen kan op die maflier de rnetafysisch-werenschappelij ke naam voor het le eívàí n ding, in een laalsre slag, ten gehore brengen. Het werketrjke ding is ''Gegensland". Duidelijker rvordt nu waaí Jiinger de veersland ]n de besclrrjvrng vindtr het denten wordt door de schrijver 1n zijn verkelijkieidskarrkler uitge daagd. De beschrijving wordl aanfjjpend, vcn neer zi.i al]nvalt, Du ils i " angreitr". In JiingeÍs besckilvingen heerst een q,il toí het concrete, die het denken wil oyeíretlen De beschrrjving heefl aan de voofftelling van de ap pel niet genoeg, het wil aan de appel kunnen ra- Dit zou lukken wmneer de rctie van her trclien volledrg sàmenvalt met de wijre waarop de Àppel lerschijnt H l richten op de appelwordr succesvot wanneer dit doel tseft Dan is de beschnjying doel Íeftend De synrhese van gedachle en v rkelijkheid klgí desclrijver zelfin dehand wameeídir verschijnen volledig vàí hemzell Àftràngt. Dar wjl zeggen vanneeí elk sponkan r,?rrcrrre, begrepen voídt als een doen yerrclilne,r Jiinger ziet, in de schàduw van NieLzsches onrwerp vàn de wil rot macht, dut dit reeds sinds Descarres gebeu in de actvanhel voorstellende denken ln etke afzonder t36

4 lilke dentacl wordt een roraat aan l{erketijtóeid vooígesleld waarin een wezedijk onderscheid tus, sen vo0rstellen en ver chijnen niet zonder meer b staal, maarsteeds door een acr vandeonderschei dendeíede moel worden ingezet, zoah neergelegd in he(credo'togiro sum". De act van deze incisre stelt zich voor maaí sluí regelijk een ruimle afdie volgens Nieosche en Jiingfl de oemotieyen vatr de mekfysica, de onlosmalelijke verbondenheid vm vrijheid en plrchr, Ieyen en dood, licht en dlristemis herhrgr Dafl woídther ook oveíbodig l,e!íagen waarop de actie vínde beschrilvingen zich ncht. De besctuiiving h dan aclie, zoàls her woordook reken vanen magisch leven is, bevnjd yan altedogrnalischeb _ krunenngen. Ddll v oeien wooíd en dmg, ajàeel, ding en weíkelijkheid, welenschap en myrhe, op ster o-scopische wijze samen In "Sizihscher Brief an den Mann im Mond'zieL IÍnger deze Legenge stelde afgronden van het leven samenvallen: als een oeígestalle die zich voor zrjn blik mel een ruk opdchl.e JiingeÍ heeft deze metafysische uiigangssjruatie vooí zijn beschrijvingen fenomenaat vínchtbaar kunnen malen door de beschrijvinsen lanuit één enlelpunt0p re nemen,nameljk datvanhet voorsletlen. Maar dan zonder Nietzsches kritische invalshoek op de geschiedenis van de metalysica. Jiinger ÍadicalrseeÍt Nietzsches gedàchre lan de "Ub mensch" dooí een posilie Íe tézeí n dre niet hoelt te,.vorden ingenom n, màar die elte sterveling als onderpand is meegegeven H trsdepositie van deèene die rnziet drr hrj \anaf zijn vroegsre jeugd oogcontacr heeit mer een duirter wezen dfl hem onophoudelijkbetoed en wiens aanqeàgherd rn nalhrelijke landschappen meítbaar woídl. Bii hel spelen op het poilium van het leven. acterenri voor d ze ene eneenzame Íoeschol]weÍ.is reeds het ademen een oveíwinning op her absolute WÀnneer de eigen àdem de ademtocht van dit wezen beroen, h dat teken van hethoogste leven Tegelijk is elke b wegins voor het oog van deze verstajde figuur, elke aclie, een overwinning op het ultieme einde Het acleren op dil roneel is Levens de meest con- Tussen leyen en be leven bestaat geenonderscheid meeí Inde kleviflgllinkl bij IijngeÍ steeds de act Hel werkehjke" heeft in deze weíkelijkheld maar éér enkele verschlningsw{ze:de act van hel vo{rsrellen. Jiin$Ís begrip vrn her weíketijke rs zodínlg dat her de we*elrjkheid yan her voorwerp, samen meí de vo oís tellende mens diehieràankanraken, volledig omsluit De wijze waarop her voorweíp de me raakl is aan re duiden als "een ge teld-zijn dal tíefr" 0phet Íietle oveír fien stellende srurt Iiinger in de voontelling vaí de lorate mobrtrríing, zoils hij dre vooí heteeísrervaaírrn de lechnische ruimte van de stellingenoorlog. Het b gíip dat aan àiie eisen voldoel vindr hij in een menstlpe v0oí \yie elk spontian \erschrjnen règelijk efn doen vebchijnen is: "deí AÍbeiteÍ". De hoogsle zrjnswijze van de ÍbeideÍ *oídt zrchrbaar rn een oogopslagl "Von de AuBenblick, in de nan in Cestoben erlebt, witl dlles Cestatt Die cestott ist. këi. ne neue Gröle, die zu den bereit[ bekonnten hinzu zu efildtcken \ dre, $ndern wn einen netun Aukchlag der Auger on erscheint die Welt ak ein Scha plotz der Cest\lzn und ihrer Beziehun-!en" ta IÍnger kan aan de geíalle een werkelilkleid roeschrijven. De presentie van de gesmlle màah zichrbaaí, wdnneeí gezien is dal een beschnjving "Augen voíauselzt, denen die votte und ntf,tant37

5 gene Seh.krafl gegeben ist".ll Als "vorausgesetzte", letterlijk: yooruitgeplaalsle ogen, zijn de woorden d functionele voorwaaíde voor het veíschrjnen van de ge$alte Gelijklijdig leplesentelen zii de presenli van de geíalte: deze is oleral en stetds voolhanden Àls vooíuígeschoven post van de gestalle onlvangthet yoorhànden-zijn van het beschrijvende woord een meeí*aude wordt hel meer NaaÍ. Hetvooruilge_ plaalst-zijn in de opliek vàn hel woord is vool Jiinger een nooit achlerhaalde en oot niel àchteí_ haalbale tijdspíong van het oíienomeen vàn de gestalle. Hoe bepaalt Jiinger nu veldel de lral vramee de gestalte zichtbaàr maakt? Wanneer de SesLÀlte Àrnspraak maakt op een iotalileit van zijn, dat alle concrele volheid vanhetleven in richbeígl, dan is oot de voorhandeiheid van een dimensle voolon dersteld w ]àraan een ieder, zij hij denler, dichler, soldaat of inbreker, op gelijke wijze deelneemt Hier schàmieí JÍngeN besctrijving met hel ont gíenzende elemenl vàn de rede, haaí nihil. JiingeÍ 2iel het domeinvan hel elementaie als een dimen sie waarop de bevrijde rede geen valheeit. De rede h voor de onond rscheidbaàrheid van binding en ontbinding blhd, doordatzil dil ondeff cheid steeds quàsi als loorhanden rooíslelt. 0p de werkeliike verschijningswijze verkijkl zij zich Het elemenlàire benoemt Jiinger ah de werkings sfeeí van der ligie demàgie, de mylhe, dè broedel schap, konom alles dàt door de cultus van de rede melhet etiket van hel iíralionele wordlalgedaan HeL elementaire kan aanspraal maken op ern totaliteit dooí hetjanuskop achtige beginselvàn zeker_ slellen en atgrenzen, binden en ontbinden, kortom de primaire actilileit van de rede, Àls aan hd ele mentaire ondergeschikl le beschouw n WÀar de re' de haarmotief Àan ontleenl isjuisldatzellde gevaar dd hel lracht buiten te sluiren De dimensie van het elementarre sluit dàarcntegen het gevaar nlel uit HetbersLelk mogelijk gevaarjuist in zich. Derede is aàn dezedmensie ondeígeschikr omdal zij de in' bíeuk van het elementare nooil kan verhinderen. Zijkanzlchzellslechbtotdemaatstaf vanhetw e opverpen, door het elemenhire gevaar "pseudo" voor te stellen en zo een stempel te geven. ln de vorm van dit Íempel vhdt de Íede een geruslíellhg Dar wil zeggen: zijduitdeogenvooídatgene rvar zich in het nihil v rn het ondeíscheidverbergl, maar dat àls het gevaarlijke steeds voorhanden blijft De mode, de yeítrouwde logo\ en elrketten, de rnedia, ze suggereren allemaal een ondersch id dat be!rijdtvanhelelementalíeen geven zodewelke ltkheid van hergevààrvolop de kans ]n te breken: "dàs wirklich Neu bedarfnichtder BetonunS, dal es sich imaufíuhrbefindel. und seine höcllste Ge ldhrlict*eit begrijndet sich ]n deítatsache, dal] es!orhalrden ist" ru De orde van de rede, die et op uit h de voorhanden hejd vanhet gevaaíin termen van naatschappijkieken coínnercie tevertalen. sustde Íoesvrnhd elemenlàiíe in onderhandelingen DE schnjveí moet zich van deze complomissen drst liëren, juist om met de vertingssieer van het elementàire een binding le houden In zovene voor hen deze elernentaire afschei dingsbe 'eging Àls de bron voor alle zingeving geldl, moel ]n dit domein ook de tààl onlspringen. WaaÍ de rede het elemenlàile tràcht uil te sluiten zegt zijn gevoel dat hel zich op zoek nààr het gevaaí, zeeí ver "nrch Amcrika, zuí FÍemdenlegion, entfemen mub. So $erden EÍscheinungen möslich die il e eigene,lberlegene Sprache kaum zu spre chen wagen, seies die dcs DichleÍs, der sich selbst demalhatíos vergleichl, dessen màchtige, fíí den Sturm geschàllene Schwingen in eireí fr md n und vindstillen Umgebung nur ein Ziel der lasd gen NeugieÍ sind 'lll 138

6 In Bàudelaires "Alhatros"duiden de machtige vler ten op de magie van de qoorden, de vindíille omgevlng op de ruimle vàn de nieuwsgierige cultuur, vaar woorden nielmeeí díagen. De sctuijver veíwijdert zrch van deze nietsachrigheid, hel mhil vàn het mers dan nieurvsgie ge en keeí zich in een onbestemde verte al De beschíijling le8t met deze afvending een g íalre bloot. Het momentane gezien,zijn toonteen slempel De atwending laat een negarieldíuk ach ter, een verled n dat iegelljkertijd in een onbekende toekomst wijsl. In het moment vitn de oogop ag, de adempruze van het ogenblik, sternpelt de raal yan de aíbeider typen Daarbij blijfr de vruag: De arbelder schuifi loortdurend een nihitnaur vo, ren, name jk een "noch mcht als Sub.lekt einer historischen Auf gabe auf gelrcren u0d drheí ft ei f iir Her nihil van Jiinger houdt iers vrij De huidige mens kanniet zien lvatkomt Dere handicap brengt volgens de schrijver echrer geen reden lol wan hoop, iuist omdar deze duisrere siluàtie. vaarin de Iezcr dechh splinters yan het werkelijke ziel, dich leíbrj eenwerkelijkheid brengr: UnserBlick liegr diess its des hisnlls ( ) vir schen die Feilspine, aber wir sehen nicht das rnagnetische Feld, dessen Wirklichkeit ihre Ordnung bestimnl" ra Her woord van hel magnerische \eld tn Der Arbei- /3r1aal een uiterst modeme en concrele werkelijkheid zien Bijvoorbeeld die van de moderne scl ijv r, viens blik door de opflikkerende woordenop eenbeeldscheímwordlbepaald Isherwerkelijkzo dal de veftorgen chips alleen mrur schakelen, ol schakelen re ook in, namelijk de mens die zelfde negutiefdruk van deze geíalte rvordr? ls hetpapier waarop de ÀÍbeidersch jftdemens zeltt Enis hel eeurvige "nog niet" de roekomsr vao de taal ah conmunicaliemiddel? h niet al laíg aangenomen dal onze hlik op de toekomst n lege plek s, die "durch die Sprachenur umrahnt lverden kam und ( ) vorn Leserdurch eine andeíetàti8keir Àls die des ksens ausgefiilll werden mu0 ls De taal van de mbeider gebíulkt de woorden ah noemers, de mbeid is de "noemer",,vàaronder zrj dienst doeí. De kal h taal vdn de ÀÍbeid, "eine eberso primitive wie umlassende SFÀche, die be stebr ht, sich in alles zu iiberserzen, was gedachr, gefilhlt, gewollt, erden kann" l6 De LaÀl heeit de opdíachlte veíalen, dat wil zeggenr uitie wisseleí, tecommuniceren. De verlàlingis nietmeer"!an de ene uniele gsdachie in de andere",maarde laalvan de Àrbeid kan zich op evenzovele wijzen zlchrbaar en onzichtbaar nakeí als de wereld van de ver schrjnselen zelf Haàr beweging is tolaal en alle bewegingen staan rner elkaar in veíbinding Het rvoord is noemeí, bijvoorb eld als rvaarnemeí vàn "den Felder autdenen gesàlund geernret wird... in den LaboratoÍien der Wissenschalt _. im necht, lichen ozean veísinkenden Schiife.. wo man kàrnptt wo Íun sich vergn0gt" Hiermee wil de sch jver met zeggen dal de w0orden prachlige hulpmiddelen zijn, warrmee de bonre veethejd van moderne verschijnselen passend kan woíden be, schreven. InlÈg ndeel, het "passende" vàn de woordenalsnoemers,ligthemdaarindatzij,zoals de chip in d conpurer en her koren op de velden, aan dezelfde beweging deelnemen Niet dat hun lunctie t yiaal is, hil is nel zo bijzonder ak "den Rhyllr.nus der kalten und glíhenden kiinstlichen Gehime,.. der VeÍkelr, die mechanische iiberwindung der Emfemung", korlom'lede Tirigkeir schlechthin" liingels "tubeirel' h daarin "modem", dat hij de funclie vàn de laalzonder meer op hetzelfde ptrn brengtmel alles wàt LoLde menselijkeeruanngswe reldbehoorr De tààlvan de arbeld heefl hmiddets overal gezicht gekegen, blvoorbeeld. ats compu- 139

7 tertaal, ak r'body languàge", ah de alhsbe invloe, dende beeldentàal van de medla. Inniddels zjjnde mogelijl,ledén en eis(n die aan de u[wissejing van leken\ verbonden iijn dusdanig gemobitiseeíd dar de $ooíden in deze beuegjng als onopvat ende hout5plinreís rn de ririer meestroííen. ln dete ogensch jnlilke hjndicip vooí her aureursberoep ziel JiingeÍgeen irnlhd ng lor m i arschappijtrirrek rnàar jurst een nieuve moget jjkheid. In de modeme lrjd komr een oude machtssfeer drchrerbjj, hel d0- mein rxaarin het zichlbàamakeíde wooíd ooíspronkelijl moet zijn verschenen: de droom, de nachl van magle en mylle wijze waaíop hel denlen zich aan de macht van hel HeLh de vertingssfeer De metàfysica s hal bil de vraàg naar hel zijn Sinds Descarres veíschjjnrdit zijn ats h L overalen sreeds vasrstelbarel? In her domein van de yoor stelling ligt voor de modeme mens al her voor_ algrànde!ast. Descartes'a Dnoo Dut uit een heè innering die nog attijd en ;Eeds aan etk besnp voordf gaar. Herdepsers vrasen rs niet voomf. gaand in de zin dal hij een a priori vooruir schuitt. JiingeÍs woorden, de srrjl van zijn beschrii!jnsen, breken de ervaringswerelden open waar hil her rvoord uit put en Naar het woord ook roe behoorr De droom, de strijd, de roes, de pijn, het vreernde raakveld tussennatuurentechniek.deinsektenwe, reld. Het woord rcpresen reeí de enaring MaaÍ het h tegelijk reprcsenrant van iers wat sinds mensenheugenis heeft aangesprcken. van meet al aan comnitteeí aan dàtgene waàí naar het yraagt. Een siruatie rs innners een ge, gevenhsid, lerwijl her vragen nu juist weet dàt het duar wel in kan vr.lzen, màar er nier over beschikl Dit betekent voor Jijnger echrer nlet dat hel veímogen van het loord dour de lluchtigheid van deze oelebarrngen woídl ii,ngeost. Als reprc\en lant vrn een werkel.lkheid biijtt hel woord door een 'tordon sanilaire algescheiden vun datgene waarop herzich "opdsch" richt Her woord behoett op geen andere wlze re treffen dan door zichrbaar te naken Zij kan in hatíe instànrie ook njers andeís rreflen dan:dc genrlre. De bcsclnilvingen kunne0 en behoeven nrelre Íaken adn het pcr deli nrlie 0nr,rnraalbJr(. ZU bhjven',anndherungen,, Her woord doetslechrs waar her vooí sri,u: zilhr baar rnakenop de wijze van voorsrellen In de tekst van Jiinger sruit HeidegSer op her do mein van de voorstelhng De voorste ing is de Heideggers uitdrukketijke vraag naar de zm van zrjn kijkl uil op her uir re ryerken begítp, zonder hel veímogen om te zien als een vanzelhfekendheid djn re nemen. Zijn víadg stuir veílluisreringen bij!e arr(ulaíè eívan 0ier urt:,,rus deí Hele ites Begriffes.. wird ruszumachen sein. wetchearren LleÍ Víduntelung. nnstlch und norwenilis smd".lx Hei'leg8rrs vraag nral de zin v,ln zrin in Sei, lrd Z4i (1927) behelsl de zin van voorhrnd(nlerd. Sinnistdas,worilrsichVersrindlichkeit voneíwas hill.. der Begrif des Sinnes urntalr das toímale GeÍiist dessen, wàs norrvendjg,u dem gehöít, was verstehende Auslegung ÀíikulieÍ lq Deze definirie!dn zin gi,irr uir vrn iet\ omvanscnd\, an deís din zoals Jrn8ers Eestulte ecn o;vi ende is. t40

8 Het begnp zin om!àt brl HeideggeÍeen foímàlit it die de band met datgene,à,at hlj aíiculeert niel afsnijdt, zoals liingers "cordon s nkile" dal wel doet, maar blijfl juist, uit de noodzaak van deze fonnaliteilzelf, hrj datgene Èat het zegt horen Me! het begíip van zijn ]s, zoah met alle metafy sische gíondbegrippcn, een zrjn in ziin Seheel aàn gesproken. Datbrengtvoor de uii elking, die zich innoorden moet alticuleren, de noodzaal van bij zondere vooíbereidingen Íree. De bàn van d ujd als vooíhandenieid verplaatsl immeís de helkomsl sreeds in de toekomst. lnde weíkingssfetr v an hel voorhandene is deze Bnrgkeer een steed voomil lop nde repíesentalie Daarmee is een verplaatst zijnin het geding De Íepresentatie geelt een ruki brengr als verrukte ook leíukking. De feitelijke heeffchappij vàn deze v nukking heet tegenwooróg voollichting. Zij Seeft de on' ophoudelijke uitwisseling, die comnunicalie h el, een aangezicht vanuit datgene wat lussen velleden en toekomst ligl Zij is het 'intelface" vm de ac tualiteit Haar Íoekonsrigheid profileen zij in hel overslraalde beeld!an hnar communicatreve poten tie, welke de w rkelljke loekomst slèchh onrlraní Deze is op zichzelf niet - \,vant in een Íuk _ plaàts baar en daarom onzegbaar. Het zijn woldt in de mrcht van deze he rsende loorstelling Àlle n nog mmí geíeld, een gebeuíen dat HeideggeÍ mel hel duistere woord "Gestell" heett aangeduid. Dit woord is gebouwd ah hetnoord gebergle,en duidt zo op de meesl verzamelende velzàmeling vm he! alleen nog màar slellende. WaaI de nens hel een voudigweg voorliggende, in de orerstràalde spiegeling!an deku$unadg tebeleven toekomí, niet meer kan ÀÀnzien, onlstaat de tolalilei! van een enlel nog op zlchzelf"stellen" wa uitmet dehhtorlsche mens, ook de openleid van het "!oo[" nog verdwijnt HeLvoorstellen, dat bij Jijngerahdeblik ophet andere van de materie,ln d speekuinle lan een stellingens[ijd, stootsgewijs een uitricht \lrl breden, ontlrekt zich volgens HeideSgel aan de mogelijkh id van e n omvangende beschrijving, aangezien eí bmnen de "rulmte" (?l) van hel"ceslell" geen plekvoor dnderszljn meer is Het stell n \\'aarbinnen de modeme vooístelling zich beneegt is voorlopiger en toekomstigeí drn hel me$elijk zeggen nog Àanlan en is daardool yolgens Heidegger niet nader le bepalen. In het voord "Gestell" kan niels g zien, maaí wellicht w l iels beluklerd worden In zovene de huidige mens vooral dooí het licht van de Íepreserlatie \vord t gebànnen, kan het woord "Ge lell" mogeliik doorde kunsímrtig flonkerende nacht van liingers "oeslalt" heen hoorbaal worden De grondvooíden ' Gestalt" en Gestell zijn geen beve ngen, mààr wljzen op onderling leísch]ll nde vilze op de lolrlitelt vaneenb veging: in de ferrelijkleid van alledag vooígesteld in de rrijze \laarop de machl van de rede en haàr kilisch "welles" "nietes" woldt ing hàald dool de kacht van bijvoorbeeld haar eleklronische Loepassing, de rnzetvan decomputerschakeling EensuccesYolle inlaal manoeuvre, wàaraan niemand die aàn de olerlevingskansen van h t fomeel analytisch d n ken hecht, kan twijielen Het gesproken woold h aan de overmàcht van de elekíonische schakeling oveígeleverd'woídplocessols"en'rcompulerlall", de stralende t.y. spellelies en pmatshows, daarin ligt een aanspraak zonder veelwoord, omdat dez verschijnselen aan een drmensie ontstijgen waar de macht vao woorden niet meeí Íoereikend is Jiingers vruchlbare opname Yan Nietzsches aanvàl op de rcde meet zich in de beschnlvrngen mel d verschijnselen van de moderne Lijd.ln zo verc ook het bezinnende denken zrch vàn de vet_ schijnselen niel losgemaakt weel, vangt Heideggel in JijnSers schnjfwrjze een toon op, waaraan het denken niet achteloos vooíbijkàn gaan. 141

9 HeideggeÍ wrjsl eíop dal zijn eigen dedken op JiinpeÍs rhnjf$ijze is aangewezen. Hrj zesl;k dar zijn overlvegmgen van zonderlinge aard zijlr. Daarmee ligt, ah gezegd, in de tek t een klemnende legenstijdrgheid. Dil b rjlt nog scherpeí waffeeí HeideggeÍ srílr d JirnEers Werk,,,Der AÍbeirei Gevicht hal, weil es, auf eine andere AÍ wie SpenSler, dàs leisrel, was bisher Àtle Nielzsche- Lireratur dchr \(rmolhte, nalntich eine Erl txunp des Seienden unll de\sen. \\ie es rl im I i.hre vn; Nietzsches Ensvurl des Seienden als Wllte zur Machr zu vermiteln. Frcilich rsr damir Nielzsches N,Íetrphlsrk teirreswegs denleírsch beealíen; nicht ernnral die We!.e drhin srnd gèwtesen, im Gegenteil: síatt irn echten Sinne tragwirdis, wird diese Meiaphysik setbíveísrindlich und iib;rflljs sig" 20 Jiingers leksi bewerkstelligr, zegl Heidegg r, een ervll ng van herhoe enhet wal van herzilidein heí lichl van een denkend onrwerp. Maar Jijngeff be grip ls vulgens He degger zel niet denlend; hij nraakl het onrwet vjnzellspíeie0d en ze]fs schi.lnbaar overbod ig Celet op de aandrchr die Heidegger voor NieG zsches leeí ijn de dri legr hc\reemdr eer derse. ltl( opmeílingiin her idí(s vrn JijnEeÍ WdrH;rdegger in Jiiogers Leksren ookmag arnríekken, het is kenneljl n el her denten van de schriiver Op wel[e wi]?( rs din HeideggeÍ op Jungers sctïrive; aangewezen? ogenblik. Hetbeeldbelichlsnelterdan de taal Ook hel oog gaat ddarin mee. Ktanken vezorsen de Íil,ÍiseÍing. Daar srett het oor zich oo in_ D; teksr geeíl de "highlishh". Zo zijn er veel ralen; mcir weirug re*etrjke woorden. De spíakeloze veeltrligherd van de beet den zuigt alles mee Het bezinnende denken ondergaar het zog lan dir nil lisme her sterkst, omdat het op het woord het meesl is aangewezen. De wending van de filosofie nar de kunst js seèn vluchl, naar door een nos verhulde noorjzaai in gegeven. Noch Nietzsche, noch Heideaserziin ooit ''rns Dhhten genten'. maar zii risren ach ilarr De kal bl,.1 De Ànders danin zrjn belichamingen lemidden yan een tràhtrijd geworpen weer, moèt 0p zoek nààr een De modeme noodzaketijkheid wordr door een Heideggers aandachl kan slechts àls een d nkende worden opgenomen Het denlen zoekt jn de rekst een noodzakelijkleid Waar etke biiding tegeliik een he!rijdrnb is, {ordí het spíeten o!eíbudib Begfp is immeí\ i0 roenemendu mare 7onde. sprekende woorden mogeltjk, orn redenen van "etficiency" vaak noodzàkelrjk zo Dit js niets nkuws Dez$ilgende aanh it \an hetbeetdrdreekr srnds mensenheugen s zonrler wocracn. n een onzegbaarheid van het werkelijke, zoàts het,,is,,. Zo komtde mens opzijn beurrnier Àan hetdenten voorbij De arndrcht vrn een denlen moet uirsarn nair een zrenssrlze en een gezjchtsveld wirajrn de 142

10 mens ah de betrekling ophet zrjn zelt weer a1 een noodzakelijkheld ]n het slfitdperl( verschillrl Jiingers optiek ran de "Cestalt des kbeilcrj'krn een e.varing van deze noodzakelijkhsid zrchrbaal Voorlopig gaat het eron le vindeo op velk wljze voor HeideggeÍ deze noodzakelijkheid ln de tekst spe lt Hoe kàn worden aangegeven waadn de noodzaak!àn dezeoptiek rs gelegen?h een optrek niet slechb en invalshoek, die voorlkomt uit een nooit aanroonbaíe voor gaande ervaring? Hoe dano0k, deopfek vri die Gerrall des kbei lers" noet zich uildnkken in de beschrijvingswijze. lleideggeí geelt geen verkldng van Jringers bcsch jving, rnaar ivijst op het besctuijven rls zodenig "lctle Bes(hteibung he elt sich, jc sthöríer sie Nrlehl, t1n so en ]:hiedcker all ihre besa derc Att in ei en besrn Le, GesictrirlriÍ.l.rxeÀe l daeskhlskreis- riesaïcn Altk ergebensich dunnen 'hlichot varsleilen altr Gt nlujuhnnt ge desseiende incdnzën Ih ettdn.tbuschan ede hn Metlïhe ie ersl nachbae Lihtuti( fussen\\xar[,\ie tlos Seiende'kt " 1l Heidesger gàxt in op de beschrijlineswijze De beschijving wordl noodzakelijker wameer deze scherpte zoekt Dit is nogelijk dooídat zij op haar brjzondere i!ijze h eed beparld gczichtsveld treedti zij vordr beslissender omdal zij een tegen oler wlnt. Het beslhsende v r de besctuijling lrargt met deze 'bcsondoíe Arl' sarnen De woor der "schilrlei en'tfrsch]edenei'wrjzen op een velslerking, een 'Uberlróhung" De ziensvijze van de beschíjving wint mel de loenemerdc scherple en gezichlskring Met deze wooídcn duidt HcideggeÍ op de ideo logiserende beschrijvingswijze die op zo'n mmiel te werk gaàt dat zij conlronleed en drardoor haar eigen aard zichtbaal maakt. Deze weíkvijze die elke propagàndr-àclivht, canpagneleider en Íeclameadviseurkent,!alt in her tijdperk van de tolale mobiliseíing, de ideologisering en p0litisering van alles, van lolaàlíaat tot wasmiddel. ]Iei gaat hi r Echter niet om een willekeurig acd vistische optiek, maar om het zich ber egen in de optiek van de "GestÀlt des kbeite8" D ze weíd voor de menseljke voorsteuing Sewonnen uit Fondervaringen vàn helzllnde inzun geheel HieF nee wordt niet bedoeld dat deze optiek op de een of andere $rjze is te reduceren 1ot een bepaalde totààler!rring- De positivistische kriliek op het metafysisch systeemdenken heefl hiermee rààrbehoren algeíekend, zoals ook Heideggel,À,eet HeL Ninnen lan een ziensnijze en een gezichls kring vordt scheípeí en besllssender, wanneeleen "0berhöhung" nieí,lleen succes heeft, màar uit drulikelijk als presratie wordt toegelaten. Zijtreedt dan in een onzegbàre gunsr. Zoals een gezichts king onhiaat in en vunuit ies oírhullends. een eívaíing!an het zijnde ah geheel,ir omgevende l.!en geen contràsti in de looígang van de beschíijving con tr$ teert alleen het wegstoten: in de schemering van een enaring. Deze veíschljnt dus niet als regentleur ENàring woídt alleen actueel en in de beweging van een conftontalie ÍnerkbaÀr. Wanneer de conirontàtie een gezichtsveld openl lclerlzijzicht Alseenuitsnedomoeteen gezichtsveld da in een geheel Íaan Ultde Sondervaring "ergibt sich" dan een zicht, dankijeen geheeldat terugblijtr Daarin is een merkwaàrdig gegevenzrjn aan de e r ng ontdekt NieÍ als een gegeven, maar als een"er geben", datzichindestoor*ring van de zichlbare Nereld vàn beelden, semmingen enklank ndoorgeelt Ditis deweíkeívaírng vande besclrijvrng Niet alleen de vinst van haaí zhht, maar ook haàí veílies iloídt dan merkbadrder Ver lies en winst zrjn àrbeidskàrakteís. 143

11 "lhnen gehl aber schon ernevom Menschen nieersl machbaje Lichtung dessen volaul vie da Seiende Hoe kan dan nu ran de ervrnng iets vooral gaan? Heeft het wetenschapsposidllsme, in nalolging yan Kanl, niet glashard aan hellichlgebíàchtdatde verschijnlng van hel zijnde gekelend ls àan de voonvaarde van de mogelijkheld Yan ervaíin8? Een voor\yààrde dle sieeds door de Íede kàn voíden do orgelich t; een voorw aarde die steeds de ervaring aàn dezelfde rede horis maakt Brengt Heideggel zich hiernret in de mee l extreme legenpositievan de ÀrbeideÍ ah hrj zegl dat een moil maakbare ewàringvooíaf gaal?h hetnooitmaakbàíe nielde hardste tegenspràak van de arbeid? ZekeÍ Jànger koppell de tegenspraak die de besctrijving b heersl aàn één snderssooltige eívaring. Een gíondervaring die als de ervaring vàn de "Gestalt des ArbeileÍs" Ààn de wetien vàn deze "Gestàlt" àljlt onderworpen HeL verwond Ílljte h daarbij dalliingers b schrijving kan llken aaneen eruàring van het zijnde ln zrjn geheel Heidegger z 91l "Dte Ctundeí1htung, die ih Vatstellen und Dlt stelleh tfiet nd d Íchzieht, eh)uchs in den Mate' riahchlochten des u slen Wellhteges D1s Seiende im Conzen dber zeigt sich ihnen in Lit:hte und in Schllen rler Metdphtsik des WiLlens z r Macfu, die Nietzsche ok eine lvertlehrc auslefl " En veídel: 'Ernst Jil\gen Werk'Der Arbeitef hlt oewichl, eil es dos leivet, ànlich eine EtÍahntng (les Seienden unll deswh, wie es ist, in Lichte la Nieksches Etltw rí des Seienlen ols llille zur Mdchl zu wnittel ".17 Jnng rs ervaíngen in de loopgíaven hebb n een ervaring van hel zrtnde dichlerbij gebíachl Jiingel heeft deze eívrnng "vermilt lt doorgegever Merk aardig genoeg k echler niet deze erlaring, maar Ni lzsches metafysisch ontverp hel licht en de schàduw Naarin en vanwaanilzich hel zijnde in zrjn geheel kan tonen. ln dezé metafysica yerbergl zich een ervaring van hel zijnde die in de loopgrà ven dichteíbt rs gekomen, maar niel aan de dag treedl. Een dergelijke gedachle heeft verreikende gevolgen De!Íaag onlstaat in wal voor een dag deze eívaring $'ordl doorgegeven h Jijngels Sldil gsrrrilern dan wel een dagboek? Wat dooígegeven wordt is de ervaring van een reeds làng ingeheden verduistering, wàaíbrj het zichi in de bewegiog van het sclnijyen als in een bliksemslrg sordt doorgestoten Deze sclrijfwijze h mogelijk door een duistere zich wezenlijk nooil tonende zijde vàn de taal, deze brengt de aclie wa ir Der Arbeitet zicbmelliefde en instemming geplaatst wil veten liingers bescluijvingcn wijzen niet re.hls$reeks op her zijnde,,naar zij beverkstelligen ("v rmrtteln") een ervaring. Deze ervaring is, zo zegl Heidegget pàs mogelijk dankzrj een door mensen nooil l malen "Lichtung" HreÍ zou de plaats zijn om op d Laal van de arbeidermdeíinte gaan Jiingerstaalkijgtdeaàndacht van de denker orndat hij "die Besclreibung des europàischen Nihilismus in seiner Phase nach dem erslenwel&rieg gelerstet hat.. 13 liinger heeit cen ervaíing van het zijnde in zijn geheel vanuit en binnen de àrb id zichlbààr gemaatt N,laar mel dir zijnde in zijn gehe I, dàt als "Totale Mobilmachung" in zijn planetríe tendens dichlerbij woídt gebràch!, woídtnrct opeen zrjnde op zichzelf geduid HieÍ is een aan$rjzing vaarom Heidegger ontlent datmet de onthullingvan het arbeidskaraktervan al het 'À,erkelijke zelts Íraar op het weíkeluke, zoals 144

12 het in en op zichzellis, gewezen kan worden. Het werkelijke yenchijnt nrel ah *erkelijk, mrm rs slechts meíkb ar in de arb id: dar vil rggen het verschijnt ni t, maal ríefl Daarin meldl he1 zich aan Het werkelijke wordt in zijn weíkelijkleidskarakter uitgedaa8d maaí niet onthuld, kàn echler in zljn b vegingíendens ah een roralireit ervalen Dalg ne wal IiingeÍ indringend als "diecesrrlldes ArbeiLers" besckijfl \,r'ordt in 'Zur SeinslÍÀge" rangeduid als het wezenvan nihilisme: "Datui h,i den Nihilisrj.Lls in det Phare seinet h endung etblicken,miissen n seine Bewegung in ihrer Aklian durchphen Die Berchreih ngdie ser Ahion ist dann besande einptii gran,,,tenn ie 1Ls Beschreibung lelber an let Attion ailninnnt Die Betchrcibuq gctàt darlurch dbet auch in eine d llenrdehtliche CeÍdht Md ttor eine weit hina s- Ldnlendeveruntwan ng lyer in salthet Weise be teiliet hleibt, Llesftn Vetlntr,Drtun nul rich i, detjeniten Ant bart 1)endnneln, die dus ei en unentw e ïte n F r qen ínnet ha I h der gr ö$h ö gl iche Fr1gwiihligkeit des NihiLisnus entspringl unt ol die EnlsprechunE zu diew íiber orhlul nd dut- Deze tel(st wijst de dimensie aan waartussen en uaaronrleen her gesprek tu en Heideggeren JiingeÍ zich beweegtt hel vezen yan hel nihilisme Wrj zeggen nui de wijze waarop het nihit van de spraak in de arbeid vàn de talen bedr ven kan rrorden. Aangewezen wordr op $elke v,ijze het sfeken vàn língeí en Heidegger zich yerhouden tot dit wezen Het eersle deel duidl op Jtingers b schrijyingswijze, die een blik 0p het nihll,sme krn werpen, wanneer, zoals Heideggerze$, de beweging in zijn {clie wordt doorlopen Deze js indingender, wameer aan de aciie restloos *oídl deelgenomen. Waarbrj de beschr{ving van deze actie ook in een buitengewoon Sevaal en voor een veíeikende lerantwoordelikleid komt re Dit voeít nàr het tweede deel vm het citaatr de deelnàmeaande actie moelzich veízamelen in een nniwooíd (een Legen-woord). Wamelr sprake is yan deelníme aan een aclie, dan kín van vràgen geen sprake zijn. VÍagen is geen actie,juhr omdal vra8en $ezenlijk her uitstellen van de richtede handleiding rs. Dit uístel is volgens HeideggeÍ geen pauzeren, maar een openen, dooí zich in een openieid geplaahl le welen. In de woorden vnn Sein nt1z.eit de lnry ontwerpl op een wijze van seworpen-z'ln Wij zeggen ln het NedeÍlands: een lràag wordr opgeworpen, nafleljk voor een ieder en in hel vrije. Noodzakehjk zo. Daarin lrgr een oneindig veíschil met de enquae vmag. Deelnane aande aclie - als aclie ennies drn datbrengl yerantwooídelijkneid omdà1 de beschrij!ing yan de acrie ergens binnendringr, binnen nameljk in de vereld, de wereld waann mensen loven en stelven, I.tdenen genielen HiermeekomtHeideggers positie ter sprake Heideggen vooíd neemr niet zondeí m er aan de ÀcLie deel. maar ontleenl zijn "Sfinmlung" aan een vragen zondeí omweg. Het woord "unentwegt", betrokken 0p eer vragen, spíeekt tegen her lvoord "Bewegung", daí hrcí is y rbonden nel actie en nihilkme Als regen woord openl dit woord àlde vo0rlopige mogelijktreid op een antwooíd, maar veíbeígt en herbergt dir nog in zich. De vraag houdt her Àntwoord loor zich, e0 houdt zo zijn woord in het tegenover van de "FragwÍrdigkeit" Datis:inher vrije. De vraag ontwrichr de "Fragwijrdigkeit" van haar wereld niet. Niet yoordar, in hel ogenblik van her horen, de aankomsl van een woord, haaí "Legenwoord" voor een verbhjl gewonnen tan worden. Dit veíblrl is nieti Ànders dan de onrhulhng yan 145

13 en wereld, een onlhulling die in een htdpeík vàn veíduistering dool het vràgen behoedzaa,n moel lyorden uitgesleld Daarin is het vragen dan!oorlopig Beide tegen woorden, "unentwegl' en "Bewegxng", hebb n h t grondwoord ueg m,ch Een 'runentwegl' víàgen yerblijfl dooí m hel vrag n de weg een weg le laten zijn, een neg door de "FrÀg,#urdigkert" vanhelwegverblijfop te meíken en te bewaren. Als veg in de sprààk is deze "Fragwijr digkelt" steeds het regen-woord van het vanzelf spekende, het autornatisme vàn de doorgarnde beweging Heidegger, die naar het wezen van nihilisme vrargr, spreekl in "Zur SeinsÍrage" de mogelijkheid van een therapie tegent "Dàs Wesen des Nihilismus rsr wedff heilbar noch unheilbar. Es isl das Heillose" 6 Met zo'n kenschets brellg hij eed bezinning op hel nilnlhme in een zondeílinge positie: belekenl dil dat industsie, atoomenergie en infof mati techniek ge n heil, geen genezing yoor krà,alen brengen, dat wil zeggen geen praltisch nur hebben? Hiertegen spíeell de ervaring vàn de rnodeme weíkelijkheid en overigens ook Heidegger zell: "Es iídrs Heil lose" Hetmeegaan in de actie!an en beweging heett, in tegenslelling lol het vràgen zonder 0mw 9, van me tàf aan het karakter van hel w g zijn, zodanig dat het nooil bij een wegverblijf rànkomt Het is een weggarn zonderweg, llaaíhrj zelts deervaíing van de alwezigheid!an het verblijtin de taalweg, valr. Uiteindelijk vervalr mer de weg ook de uir weg Walr niets meeí ÀÀngààt, maar niettemin wordt gesfoken, heersl Àbsolute yanzelfsprekendheid, aulomatisme, indifferenlie- De taal lersaagl en wordt nielszeggend HieÍkwam hel wooíd nihilis me oprbij lacobi, Toergenjev, Dostojewski, Nierzsche,IiingerenHeideggeÍ HetnihilkomLopver, schillende vijzeo in het spelials de dood van Cod, verlies yan zin, venalvan waard n, de afvendjng vmhetzrjn. Hoe kan het wooíd nihilspreken? Het begíip nihilisme is doorgaans als karakteíistiek vàn n tijd opgenomen: het industrie-, het atoom, bet infor malietijdperk Het kan woíden b schouwd ak een fenomeen binnen de "Zeitgeschichle", in navolging vàn Nietzsches "Entwertung aller Werle" ah een algeheel v rval Waarbij men dannaarmiddelen teí genezing zoekt. Het nihil l,ordt door Heldegger nret aan een tijdgeest, maar adnde laal beluiíerd. Hoe spreektdan hel wooíd van helheilloze? Enerzijds zodanig, dal hel,,vijst op een wezen d at, Àn de aallspíaak op een heil voorbijgaàt H tis er los van. Van h r nihilis me zegt hij dan:genezing is oflrogelut, nietdoor een lekoí lr]rn middelen, maàr eenvoudigweg om, dat hel vezen van her nihilisme geen zi kre rs Andsrzijds spreekl voor de mens in hel heilloze toch een tekoí. À4aar kennelilk niel aenmiddelen. Hel wezen van het nihil zou dan een lekorl zijn dar niet weggenonen worden kafl Her he Iloze spreekt van een rlwezigheid, die van een heihmogelijkleid af wijst Heideggernoemlhetwoord van hel heilloze een einzigartige VeNeisung i$ Heile". Het is nu de vraag Naamaar en hoe het woord vàn helheilloze!erwijst Het loze spíeektvaneen los zrjn vàn elke binding, mel rvar dan ook. HeL wrjsí naar een nihil De vraag rijst dan ol het nihit - ah leegte ofals!acuiim gedacht- nict elke geleidrngs mogelijk heid mrs Í, een mogeli.ikheid waardoorher lichivan een woord in dil bereik zou kuínen vàuen. Wuarop breekt de lichrsrraal ll]n de "einzigfilige Verwelsung ins Heile"? 146

14 Moelhet bereik zelfnaàromtíent n vaaloreí gesproken wordt nier dooí de sp er?unt lan een 8econcenbeerde bezinnlng ter sprake komen? 0p nieh kannrct g flchtvorden, maaíde taalkínzhh, volsens Heidegger, toch aan de actie van de nihilislische beschrijving ontsteken De speerpunt (Duits: "0Í1") concentree( "der 0Ít versammell" Heideggers toenàdering lot JÍngers Lekst wll iets lateo horen Het denken kan van de voorhaídenheid van de gestàlte nlet ultgarn, omdat deze vàn zich uit geen plek heeft. Een optiekkan de ligging van de g stalte benàderen, op zijn "Lage" kan ge' \\'ezen worden. Maar deze geelrnieldeplek ("0r1') aanvanwaaruit gesproken wordt JÍngers "Làgeb uríeilung" benadeí Heidegger in een "EÍörterung". Mafi, zegt HeideggeÍ, "Lagebeurteilung" en EÍörLerung" horen op de een ol andere Nijze bij el kaar Hoewel Heidegger de beschouwingen van Jiinger zonder oniràal ràr zijn eigen dent\,veg voorhoudt, laat hij zich toch door Jijngers voorstellende denken insluiten: "lhre LrgebeuÍteiluog un' ter dem Namen trans lineam und meineeröíeíung unieí dem Nalnen de linea gehörenzummmen. Jene schlrcllt óese ein Diese bleihl aufjene engewiesen",16 Heidegger laat zrjn aanduiding van de plek insluiten door een veíre die de metàfysiche werkings sleer van de voorstelling volledi g heelt ingenomen Hetrs de vene vanhei overalen steeds vaststelbaíe. hetvoorhanden zrjnvmde dingen, àh voonaad, als energie. Het h de lerte die geen ormienkent, om datzijzichop haar laalstepost, hel zrjnde als willol machl he ft teruggerokken om nooit andeff dan drnmàr looíuit te zien. zorls door Nietache be noemd en door Heidegger geduid in de sameíhang van \lil tot macht en eeuwige terugkeer Het is deze vene, Naar Jijngers schijtwijze op aangewezen blijfl en waar Heidegser zich door laat "insluiten" Hethoeen waajomvan HeideggeÍs toenadering LoL Iiingers sclrijfwijze heeft in tilosotrscheen weten schappelijke tnngeí iauwehjk rol geen toegang gehegen. Bljlt zich in de taal vàn Heidegger, on danks eenreusachlige vreemdtaligeheideggerbiblio$aíle, iels aan de blik van de weíeld ont' tíel-ken? Om in een looílopig beeld te spreker: de voor m nsenogen onzlchtbaíe binnemee van een ringíif, dat niet het schip mààr wel de oceaan toe gangveíleenl? lijngeí g bruikt in I /rer,ril het rvooíd "ioclusum", dat hrj omsckijft als een onderd l binnen een gebeurcn, dàt de histoírcus nauweljks ofmet de baas kdn Zoah de Íiddeleeuwse heksenveívolgingen voor ons een duist r zijn, waarbinnen vellicht toch ie wordr doorgegev n HeLnietver' schijnen van iets sluit iflxners het verborgen aan wezig zijn ervan nler uit EÍ kan nog altijd eer concreet type aan dit gebeuren beantwoorden, waaíin men allijd gelooide en alíijd geloven zal: de heks. Ah rype komt de heks vooí, maar loch blijftsreeds een rest ààn niet tebemiddelen lennis Lud, ig Mrtgenstein brengt in ziin P hílaraphirche UrlerurcÍ n8rn de beheksing met de taal in vef band: "Die Philosophie ist ein Kampl g gen die veftexrng urseres VersLandes durch die MitÍel unsereísprache" (pàr109) ook als metafoor geeít het voord hekr iels door. WÀnneer de filosofie inde strijd er op aàngewezen is zich van tàal te bedienen, dan voerr zij eer slag niet tegen, maar binnenln de laal Waar ligt dan hier het "inclusum" van de beheksing? Anders gozegd, omvat hel licht van de ÍilosoÍ]e de verduistering van de taalmlddelen? 0f omgekeerd: st jdtzij van binnenuit? t41

15 Doorgaans wordt, zegl Jijnger, de nachl voor het "inclusum" vm dedag gehouden. Volgens enlelen is de omkeringechter eveneens mogelrjk, zoàh bij Fechner en NovalÈ: "zeitlos ist der Nacht HerÍschà t", 27 Wij noemen het "indusum" hier ]n verbrnd mel Heidegge$ woord van een "einzigartige VeÍwei sung", een veíwrjzing die in het wooíd van hel heilloze zou beruslen. Wannerr het woord van het heiiloze deze lerwljzing in zich zou bers n, is her voorlopig de uaàg of deze velwijzing niet ingeslolen is b nnen een "inclusum" Hoekanhel loze. dat van elte mogelijkh id onldaan is, aanilinken, zodànig drt het zegbaar woídl? Is dil binnenste vooí de laalyàn de wercld velroegan-kelijk? In het gevàl van literatuur en gedichten rs de ge dachte SeaccepteeÍd dat de overdíacht van een berekenisinhoud in een andere taal een betekenis verlies mel zich nee breígt Menborustcrindatbij elk literair vertaalweík een nieurve zin en betekenisíichlingin het geding is Bij wetenschappelilke tekíen speelt dit veíaalprobleem minder, aange' zien de wetenschap haar strengste toets zonder meerin de symbolische orde vande Íurthenathche logica heelt veílegd. Een leíàling van de taàlvan Heidegger moet eí echter impliciet vànuit ga]rn dat met her woord van het h illoze expliciete veruif zrngen veíbonden kunnen worden zodanig dal deze met woorden in andere klen vervlochlen kunnen raken en binnen ander dentwijzen werkzaaír worden Daarbij sluit men op hèt probleèm drt Herdeggers begrippen formeel aanwijzend spreken vànuit een "Selb ges,' Hier ga,rt het niel om we- Lenschappelijke begrippen maar om "Grund\,/oíe wie Gestalt, Henschafr, RepÍesenlrtion, Màchl, \vrlle, Wert, Sicherheii, um dle PÍaesenz (Anve sen)und das Nichb (.) In d n genànntcí Crund, noíen wàllet ein andercs Sagen als drs wissen schaftliche Aussagen". 28 HierÀan moet de werenschappe jke wereld wel ÀÀnsLool nemen De toehbàre uitspraak is de klinketrde munl waarin zlch de b middeling van kennis moel omzetten "WÀlten" duidt op heerser en bevaren HeL "Nalren eines andeíen Sagem", rs he1 be*aren van een andere wijze van zeggen Dit andere zeggen, dat een zeggingskachr voor een rndere rijd zou kunnen h rb rgen, zou ook de verwijzing naaí hel werkellke kunnefl bevaren. Be waren duidl ook op rrr'aanneík n Het andere zeggen verrvijst nàar een huiten Een ruimte lnj vàn academisme waar, vooíop g onder het waarmeík van de lileratuunnarkten, de arbeidstalen pseudo In de "Selbigkeit"!Àn de metaíysiche grondb grippen echteí schemert het "inclusum" van de srondwoordei van h t denlei. ' Die etaphtsischen Be\rifÍen sinl in lvesen undem Art, intuíern dit, wds [ie begrciíen, thd dds BegreiÍen selbí in eine urrpriinglichen Sin. nen dosselbe bleiben D1ru i es in Bereich der Crundworte de! Denkens noch wetl$er gleichgiil tig,0b nun sie rergilt oder oh nan sie une twegt ungettiiít fleitergebro cht " le Jijnger vía Àgt zich in Eru erlr,/ af, ofeeninclusum zich ook uitbreidcn kanl Wijkunnennu nog dwlngender vràgen:is het omkeerbaar, zodanig dathet,,yoord inclusum kan lerwijzen naar iers dat zich niel veóergt n de mythe, de magie, het andere zeggen, maar juist in het idee van een alom toe, ganlelijk "universe oldiscouíse"7 Is het schrjnbare lerraalprobleem "tussen"(?) de tàlen in verkellkheid een onveroenbaíe tàrlslrijd? Hoe kin dàn in deze stdjd worden bemiddeld? word! dezeí jd gevoed vànulr de "barre" die de woorden"làngueet parole", "lrnguage and speech", raal en spraàk scheidt, maríin hel Duise woord "Sprache" blijlt opseslolen? 148

16 Aan hetinstand houden \,Àn een afgíe0deling lijkt Heidegger hoe dan ook zelfsterk te hebben bijgedràgen door bij meerdere gelegenheden legen de verlaalbaarherd van zijn weík Le spíeken en op die manier ook aanstoot te geven Het verwondert dan ook niel dat de receptie van zr.jn rverken, nog sterker dan brj andere denters het gevàl is, leidl Íot schoolvormrng en H ideggelinismen. NieL in de laalste plaats vànvege de onoverbrxgbare beteke nisverschuivingen die b,j vítaling vdn zrjn be grippen de weg lerug ]n de oorspronlelijke denlgang bemoejlijken, zo niel onmogelijk maken. Een onbevangen iníap ii de tendenrie van Heideggers denkende spraak ko$t voortdurend voor her di lemma dàt, rvameer deze lukl, een nerkwaardjge ring van onvertàalbaarheid zich sluit De vrarg naar Heideggers werking splijt in de píaklijk eerder een nieurv ftonr dan cen de, weg open Dal kan voortkornen uit de storende alwezigheidvrneenopenbnre hebíeen, die alteen ligtin dalgene wat binnen het denten yanheideg ger als openheid zegbaar wordl Dalmenbij Heide gger een afgíendelins ervaart, daarvoor zijn aanwijzingen. Vanuit hel legen honr hnceerr men woorden als Heideggerianisme, Heideggeriane0 en zells het werkwoord Heideggeren is in zwang ge rààkt Daarbij gaat her nier Àlleen om Heideggers laal, maar sons ook in een breder lerbrnd om de Duiise lràl als zodanig. HeideSgers wooíd, "als de Fransen zouden Íllosolercn dan z0uden ze Duits preken', is beruchr Bij de journatrsricke prcfilering van het elgenzinnige karakter van het Duirs hralt geen filosoof zo frequent de media als Hei degger De vraag is echter ol de ontdekking van een inctu, sunin Heideggers taalnierjuisr op ists klemmends wijí, nametijk:dat het uitgan8spunr van een aton toegantelijke begíipsuilwisreling enelzijas nier zonder de verwrlzing naareen eigenieid in de taat kan, deze andeízijds nietroe kan laten. Dat roepl een vràgeffeeks op. Is er dan een an! woordopdevmag op welke wijre de begíipp n lan universele uirwisselbaarheid en ei8edleid in de spradkelkaarw derzij kunnenof moerenuirsluiten? h met her ultíelyan ef,n Ànlrvoord, hel spre kenvanhet wooíd zelfinhergedrng? En ten koste vàn war vindr de uitsluiling plaats? Is her eigene niet hel histoíhch inclusum brj uirstek, in zoleíe dat een hiíorische gebeurtenis pas eel) "Ereignis" is, in zoveríe daàrin hetelgene àànvijsbàar wordtl Een aanwijzing die pas verwijst dooíalom toegankelijk te zijn tegen de pnjs yan een oní isening? Een onteigening die zo nier alleen verbergl, maar Moet dan her gebeuren dat zich op grond van dit eigene mel gerveld doonet, niel hel ren hoogsp aansloorgevende zijn? En welke algrond opent zich wanneer een zicht op het eigene op doeml? Kornt hieí de nood van een yerberglng in zhht, wanneer men b denttdat de werking van bijvoorbeeld een boek als de Pr,rcrpia MdthenaticI \^1 Russell eenbijdràge aan niets minder dan Turings onlvikkeling van de computer heefl geley rd, springl in hetooghoe anders de taalvan Heidegger verkt Birmen het dorneln van Heideggers taal lomt zijn gesprek net EmsL Jiinger een van de me stduislerc plekken Zoals gezegd: de L kstvàn "Zur Seinslrage' is nagenoeg ongerecipieeíd ge- Het zondeílinge van de eigen overwe8r0geí sp elt in Heideggers briefgesprek met Jijnger ook in de gedachtengdng De víagea die in de b efgesteld worden, zegr hij, blijyen "absonderliche Liberle, gungen. Sie sollen nienandem aufgedràngr ver Lle0, zurnrl si( selbeí \rch no(h rm Vorldufigen 14S

17 Hier is nog iets anders te hoíen dan een lof deí afzondering, een zegsvilze waarmee een zich van de publicileit disrantièrend denlen lerugtreedl in zijn "inner circle". mee in de gedachtengang. ongezegd blilfr hoe de aandringende nachrsprààk yande "Gestall', pal jn en vànuil hel"gelichtet" van hei woord "Cestell" ler sprake komen kan, ln het b stek van dir arrltelkon het gesprek tussen Heidegger en J ngerniet uitpurtend vorden!ieeígegeven Hier grng het er om een aanwijzing te vindenvooíde wijze waarop inde taalvan respe., tieyelijk Heidegger en Jiing r, op onderscheiden wijze, een woord speelt dat niei wordi ultgesloten maar ' als het omvangend,omvangene blijlt weer spreken Dir is het woord "dhil" dat als een werkingssfeer en een domein wordl e.varen De wer kingssfeer duidt op de actieradius, welke de werkelijkheid als een totalireit onspant Domeinduidr opditzeltde, maar in dit woord klinttdemogehjk heidvan een woonachiigheid door. Hetnihilis een woord vailraan niet te ontkomen yalt. maar dà1 alleen het gesproken woord Gubj en obj) om vangt Heidegger noemt dir in zi)n Beitrdge zur PrilrrozriÉ een "Unf ingnis" De àdnwijrngvan een "Umfingnis" h nier re vef klaren door Ie spreken van de belà.gstelling van endenleren een aureur, maaíkan rlieen begrepen woíden dààrin, dat beiden in de sprark een radhale uildagrngkondenelvaren,diezutrachtten tedoof staan. Drarbij gaat het eí nier om Heideggers of Jiingers taàl als een nihilistische te onlmantelen, maaí eerder aan te geven hoede taal, inde breuktijn van het gesprek, zich aànher nihilkanonríeken IÍngeÍs LrÀnsparante schdjiwijz vànuil de opriek van de geíalte is voor Heidegger een aanwijzing en heeit, zoals hij in "Zur Seinslrage zegi", ain zijn bezinning op de vrààg naar de lechniek als "Ge, stell" kunnen bijdragen "Die Cestalt des Arbei, te 'is een beginsel waaraan HeideggeÍ ge n aanstootneemt, maar vindt Daarbrj peelt het Inelpunt vin de we*ing, het klenmende verlaalprobleem, Heidegg rs "Begegnung" tot de schrijfvijze in de opliet vnn de "Geslalt" is het filosolisch motief van deze sclrijfwijze zelf. Jiingers schrijfwijze nodigt uil loleen loenadering, màar dan m meer dan een filosofische zlr rlleen. Jijnsers b schnjvingen maken een werkelijkheid zichtbaar Juisr daarop gaat Heidegger in. De allesomvangende "G gnerschafí" van de Iiteraire arbeid kan haar íootief zelf nrei aàn hel lichl breng n; daarloe blijft zij aange*ezen Jiing rs $'ijze van b sclrijven is niet één tussen Ànderen, maar vertegenvooídigt hel hoogtepunt van de sclrijfdiscipline der modemireit Daarin represenieert de taal een veíkelijkl id. Heideggers vragen houden dààr ntegen een 1oe komstlgeplekvoor een (ander) denlenopen, darde binding van de laal met het werkelijke in heí oor houdt. ln zovene aan een gesprek nog iets" beluisrerd kan worden, is het gesprek vrn Heidegger me1 Jihgpr niel een, maar "het" gesprek Hetkillepath0s vm Jijngers schnjtvrijze heefí hem een schemerige roem bezor8dials es$etiek van de verschrikking, als de my6e van de modeme rtd bljven zijn geschrifíen opmden rn herràndschijnsel van de modeme geeíesgeschiedenis, die uit is op ordening. WÀÀr hel de ordenende rede gaat om de beheersing van taalen inzichr in haar srructuur blijfthetspreken, als een gebeuren darzich ren ene male Ààn e n vooràfgegeven ordening onltrekl, vmgeo om een mdere aandachr Voor d entele lezer, bezorgd om de dood van de spraak ]n de totaalwerkelijkleid van de verlalin- 150

18 geí,blijflernst JiingeÍ elementàií In de alledàags taahtnjd mogen de,jberdstàlen de nacht vrn de píaak doen ràllen, Herdegger echter kan lalen h0 Íen hoe Jiingers zichtbaar makende schnjfwrjze zich rn helschrjnsel der modernileitkan handhàven Àls op een verloren post: ah nachlspíààk NOTIN vor\ ete het bítza dqe wr d e hijdtuse tubbeh,e oígdkh vah ur ennliry wr de Dtitv citozt k! d I lrnsr liidger, Blrrk. lnd 5lei.s,LeipziB, l9e, p 6 I Ernst Jijn8er, Der Àrren.r He khol atd A\tatt, LtrlLgdl. 1982, Mrrtin Hcidcsscr, w.rrdrk4, F nktun àm MÀir, 197ó, p ldek,p Cècileerd dooí O loggeler in: He el urd die Attarye /.. N,l,lix,lr-DiitNidr, Min r0d Wond, WeSh&La p 38E 9 EmslJ0nger,'SizlllscherBÍiefandenMunimMond', io' Blà.t lnd Sttit,p 101 t2 ldek,p l/.,, p 84,85 le MaÍí'HeideggÍ, S.i4 ordzdr, Tíbmgm1976,p 6 2l ldek,p ldn, 190 X3 d.n,p lden,p ltl,p dn.rki/, StottgarL 1977, t 26lll. 15i

19 schnjfwijze DaarbU wordt, Àlle legenspraak len spijt, iets hoorbàar van een wedeízijds op elkaar aangewezen zijn van denler en auleur Iets van deze in de nood vrn d venijzing geboren ncbij heid krn vorden algeluislerd aan het wooídje "ge gen" Iihgers houdlng wordt aangeduid als een weenland, "gegnerisch", HeideggeÍ echteí gaat het om de wijze waaíop hij de scluijfwlze van D r Arb iíer moer benaderen, in herduirs, "b gegnen". Heidegger en Jiinger chten beidende aàndàchtop hetzelfde:deappelzoalshijverkelijk ij'.màarde benaderingsuijz van her werkelijk verschilt WÀàr de scllr{ver zich gebannen veer in de wil rot reflen,laaídeden-kerzichlerdendoordargenevar uitde onverhulde wil tol treflen hoorbaarwordr De ontnoelingsruimte is de bezinning op hel wezen vàn hel nihi[sme. Hoe de ontmoelng plaarsvindr, n welke rolhernihilisme hieíbt speelt, blijft voof lopignogopen Daarvooris nu wel een ÀÀnrvijzing gegeven De onhoeling is: "dns Gegnedsche begegnend" Heidegger moet in JÍngers beschijvingen een Í1- losoíische poíée gevonden h bben Wehoudende Ààndacht gericht op het stfljdige in de onrmoeting yandenkenenbesclxijven, sprekendindetormule "das CegneÍische begegnend", bij de bezinning op hetnlhilisme lijngers wijze van besch jyen wordt door Heid gger van meet af arn in het licht vlln her nihilisme geplaatst Brj het opdíingen van het nihilisme, waaíaan de beschrijvingen van Det Arbeiter Ínèe werken, neemt volgens Heidegger her vennogen van her d nlen als heilmiddel vooí de culruur af Wanneer hel denken het domein vi]n hel wezen van hel nihrlisme \vil benaderen. "dann wird es nor wendig vorliiufigerund dadurch anders" 8 De auleur daaíentegen feedt het domein van het denken bimen als een kachtveld waaíbinnen hel zaak is om hetarbeidstaírktervanal her p*kelrt. bloor Íe leggen. Zowel dooí Heidegger ah d -i Jijnger vordt hel denlen ak een vemogen aar!-. sproken Door de schnjver ah een krachrreld d-i hem víuchtbare weersland opl veí, door de de.iii als een vermogen dal zwakl(er wordr, naannarè C. oprukkende b sctuijving succes heett D0or beid.í vordthet terugtreden van het denken als vennogii aan d orde gesield: door Jijnger beoogd dmr Heidegger betoogd De schrijlwuze vin rdr.4rbeir.r tesl de weersranj van gedachlen door zeop hun werkel{kleidskaiak, leíuir tedagen. De benaderingswijze rs lrontaalen kan op die manier de metafysisch,welenschappeluke naam vooí het Ie ervmen ding, m een Iaalsre slag, len gehore brengen Her werketijke ding r! "Gegenstand' Duidelijker wordr nu waar Jönger de weerstand id de bescluijving vrndt: her denken $ordr door de schnjver in zijn werkelijkleidskaratter uirgè daagd De beschrijving Bordr aangíjpend, *anneer zrj aanvàlt, Duits: "aigr ift". In liingers beschrijvingen heerst een wil ror het concrere, die hel denlen vil ovenreíïen & br schrijving heefr alln de voorstellirg van de aè pel niel genoeg, het wil aan de àppel kunnen n Dit zou lukken rvrnneer de aclie van het treften vouedig samenvàlt met de wijze vaàrop de aptsl veíschijnt Het richten op de appelwordisuccesvol wanneerdil doeltett. Dan h dc beschnjving doet, trcffend. De synthese van gedachle en weíteljjk heid kijgtde sch jverzellin de hand rvànneer dir yerschijnen volledig van hemzellaíhangl Dat wil zeggen Narureer elk sponraan fersdrfren be$epen wordt,ls een dre, yerr.rr,en Jijnger ziet, in de schaduw van Nierzsches ontwep van de wil lot machl dat ditreeds sinds Descarres gebeurt jn de ÀcLvrnhetlooÍsrclhndedenlen Inetkeafzonder r36