Abstract: Not available.

Transcriptie

1 Artikel: De Kansel. Verzuiling was poldermodel in beste zin Auteur: Bas Kromhout Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 22.4, Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op Ook kunt u een sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer VB Amsterdam info@skript-ht.nl

2 Bas Kromhout De Kansel Verzuiling was poldermodel in beste zin 'Verzuiling' is een vies woord in het iiuidige Nederland. Het staat voor vrijen met het licht uit en niet fietsen op zondag. Het modewoord is 'poldermodel'. Maar overlegcultuur en verzuiling hebben historisch alles met elkaar te maken. 'Verzuiling' wordt tegenwoordig negatief geassocieerd met 'religie'. Zo beschrijft politicoloog Uwe Becker in Folia van 10 november het Nederland van de verzuiling als een 'christelijk-conservatief, zo niet politiek-cultureel bekrompen landje', gekenmerkt door een 'sociale en politieke dominantie van katholieken en orthodoxen', Becker schrijft verder: 'Vaders, elites, de 'overheid' en 'de Here' hadden het voor het zeggen'. Verzuiling betekende volgens hem dat 'de orthodoxe, zo niet fundamentalistische reactie triomfeerde'. Becker snapt daar niets van. Want, zo schrijft hij, Nederland was van oorsprong samen met Engeland de 'bakermat van het liberalisme'. Hier verraadt Becker zijn politieke kleur. De afkeer van verzuiling is altijd het grootst geweest in liberale kring. De liberalen vonden tijdens de 'lange negentiende eeuw' dat zij boven de zuilen stonden. Hun scholen heetten 'openbaar' en hun omroep 'algemeen'. Intussen vormden zij zelf een zuil. De fout die liberalen tot op de dag van vandaag maken, is dat zij denken onpartijdig, zonder religie en zonder ideologie te zijn. Daarbij vergeten zij dat het liberalisme zelf een geloof en een ideologie is, en soms tamelijk agressieve vormen aanneemt. De roep om een liberale doorbraak van het verzuilde systeem verschilde niet van de christelijke zen- Rooms-kat o,e va - gilde in Utrecht, 1899.

3 dingsijver of het socialistische streven naar wereldrevolutie. Het is karikaturaal de Nederlandse verzuiling te schilderen als een christelijk systeem. Natuurlijk, de rooms-katholieken en protestanten hebben van alle gezindten het langst vastgehouden aan hun 'soevereiniteit in eigen kring'. Evengoed richtten sociaal-democraten, joden, communisten en ook liberalen hun eigen zuilen op. Ook zij verrichten - naar de definitie van Hans Blom - hun sociaal-culturele en politieke activiteiten grotendeels bewust binnen eigen levensbeschouwelijke kring en stichtten daartoe eigen organisaties. Modern Nederland was in de tijd van de verzuiling lang niet zo traditionalistisch als Becker beweert. Zuilen waren moderne organisatiecomplexen. Met het oprichten van kranten, radiozenders en sportclubs speelden ze in op de laatste trends op het gebied van media en vrijetijdsbesteding. Ook deden alle gezindten vol overgave mee aan het democratische spel. Zo maakten de zuilen het mensen uit verschillende minderheden mogelijk sociaal en politiek mee te tellen. De loyaliteit aan de eigen zuil was dan ook tot diep in de twintigste eeuw groot. Deels was dat een gevolg van een cultuur van gezagsgetrouwheid. Maar de zuilen onstonden als reactie op de groeiende macht van de staat en hadden dus ook een revolutionaire kant. Ze waren moderne verschijnselen. Ook de strengheid waarmee binnen de zuilen de zuiverheid van de leer werd bewaakt, was vrij nieuw. Veel stromingen werden orthodoxer dan ooit tevoren. Dat de verzuiling uiteindelijk weer verdween, was een gevolg van het systeem zelf. De verzuilde scholen, universiteiten en media hadden het blikveld van de mensen verbreed. Zij hadden hun plek veroverd in de moderne Nederlandse maatschappij en waren zelfbewuster dan ooit. Uiteindelijk hadden ze ook de zuilen niet meer Liberalezendingsijver , Nil" i Ai'AKi MAAR /\AMi,I DE OPENBARE SCHOOL

4 nodig. De interne discipline brokkelde af en de ontzuiling begon. Dat ging niet zomaar. De geforceerdheid waarmee mensen van verschillende gezindten het dagelijks contact vermeden, was een kwade en taaie kant aan de verzuiling. Anderzijds bood het systeem uitgelezen kansen voor dialogen. Dankzij de zuilen werd voldaan aan de eerste voorwaarde voor gesprek, namelijk gelijkwaardigheid. Geen enkele groep vormde een absolute meerderheid. Samenwerken was noodzakelijk. Het leverde een boeiende politieke arena op. Het beroemdste voorbeeld van geslaagde samenwerking tussen vijandige gezindten was de Pacificatie van Christenen en socialisten kwamen elkaar tegemoet in eikaars voornaamste wensen: rijkssubsidie voor bijzondere scholen en algemeen mannenkiesrecht. Dit was een sterk staaltje polderpolitiek. Ook volgens Becker werd de Nederlandse politiek in die tijd gekenmerkt door 'het op vreedzame maatschappelijke integratie bedachte wikken en wegen en het zoeken naar compromissen'. Maar deze praktijken zouden berusten op 'oude tradities', die 'los' stonden van de verzuiling. Dat is wel erg makkelijk. De Nederlandse overlegcultuur kon niet losstaan van de verzuiling, want de een was niet levensvatbaar zonder de ander. De noodzaak tot overleg en het sluiten van compromissen werd juist geboren uit de veelheid van stromingen. Als het alom bejubelde poldermodel al niet vanuit de verzuiling is ontstaan, dan heeft het er in ieder geval een sterke impuls door gekregen. Consensuscultuur De paarse partijen van nu zouden best eens stil mogen staan bij deze erfenis van de verzuiling, voordat ze zich uitroepen tot kampioenen van het poldermodel. VVD en PvdA - de ene partij liberaal, de tweede ooit bedoeld als doorbraakpartij - blijken onder een 'overlegcultuur' steeds meer een 'consensuscultuur' te verstaan. Echt School met ae-5ij/jel.

5 overleg, waarbij serieus wordt geluisterd naar andermans standpunten om vervolgens tot een compromis te komen, is er niet meer bij. Uit puur pragmatisme wordt de 'consensus' van bovenaf opgelegd. Bij CAO-overleg wijst paars eventuele looneisen van vakbonden bij voorbaat verontwaardigd van de hand. Looneisen zijn immers niet van deze tijd. Wanneer kerken zich bekommeren om asielzoekers en illegalen, protesteert deze regering heftig tegen wat zij ervaart als een morele terechtwijzing. Kerken worden er dan van verdacht - in de woorden van Els Borst - 'een staat binnen de staat' te vormen. Uit beide voorbeelden spreekt de arrogantie van de paarse politiek, die denkt te weten wat goed is voor iedereen en daar niet over in debat wenst te gaan. Afwijkende standpunten worden verwezen naar het duistere verleden van de verzuiling. Het 'liberalisme met een sociaal randje' wordt van een van de vele westerse tradities uitvergroot tot een homogene cultuur die heel het Westen omvat. Het meest duidelijk en schadelijk is deze opvatting in het minderhedendebat. Hindoes en moshms die eigen scholen willen oprichten, krijgen vanuit VVD en PvdA het verwijt zich af te wenden van 'de westerse cultuur'. Zij zouden uit zijn op 'verzuiling', een stap terug in de beschaving van Nederland. De Nederlandse geschiedenis leert, dat een milde vorm van verzuiling juist een geschikt model kan zijn waarlangs minderheden in de maatschappij kunnen integreren. Verzuiling moet dan worden gezien als een voorbij gaande fase in een proces van integratie en emancipatie. Bezwaar maken tegen eigen instituties voor religieuze minderheden is miskennen dat juist de unieke pluriformiteit Nederland relatief vreedzaam en tolerant heeft gemaakt. De huidige overlegcultuur is een voortzetting van die traditie van vreedzame coöperatie, maar wordt uitgehold. Wie kiest voor een echt poldermodel, kan historisch gezien niet om de verzuiling heen. Nieuwe ve,zw mg. (Foto: Peter Hilz)