Speurwerkprogramma Thema Energie Uitwerking 2015

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Speurwerkprogramma 2015-2018 Thema Energie Uitwerking 2015"

Transcriptie

1 TNO-rapport TNO 2014 R11291 Speurwerkprogramma Thema Energie Uitwerking 2015 Energie Princetonlaan CB Utrecht Postbus TA Utrecht T F Datum 30 september 2014 Auteur(s) Dr. J.H. Brouwer - Geo Energie Prof. Dr. G.B. Huitema - Duurzame Energie Ir. R.S. Westerga - Systeemintegratie Dr. H.M.E. Miedema - Energie Gebouwde Omgeving Ir. J. de Koning - Algemeen Autorisatie Dr. M.J. van Bracht Managing Director Energie Aantal pagina's 53 Aantal bijlagen Projectnummer /01.02 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2 TNO-rapport TNO 2014 R / 53

3 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Inhoudsopgave 1 Inleiding Vraaggestuurd Programma Geo Energie Inleiding Visie en ambitie Geschiedenis en relatie tot Topsector Energie Programma Hoofdlijnen programma Vraaggestuurd programma Duurzame Energie Inleiding Visie Roadmap Relatie Topsector Energie Hoofdlijnen programma Vraaggestuurd programma Systeemintegratie Inleiding Visie Roadmap Relatie Topsector Energie Hoofdlijnen programma Vraaggestuurd Programma Energie Gebouwde Omgeving Achtergronden Installaties: compacte energieconversie en thermische opslag Gebouw en binnenmilieu Wijk Samenwerking en strategische partnering Ondertekening... 53

4 TNO-rapport TNO 2014 R / 53

5 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 1 Inleiding De TNO-wet geeft aan dat TNO eens in de vier jaar een Strategisch Plan moet opstellen, rekening houdend met het overheidsbeleid ter zake. Dit plan geeft een uitwerking van de algemene doelstelling op (middel)lange termijn en de voorwaarden die daartoe vervuld moeten worden. Eén van die voorwaarden is het uitvoeren van een Meerjarenprogramma. Voor u ligt het MeerJarenProgramma van het thema Energie, één van de thema s waarop TNO impact wil bereiken. Het meerjarenprogramma is gebaseerd op de ambities, keuzes en uitgangspunten van het TNO Strategisch Plan , zoals dit is aangeboden aan de Nederlandse overheid 1. Daarnaast is een meer specifieke uitwerking voor het eerste jaar, 2015, gegeven. Het bouwt voort op de ingeslagen weg van de afgelopen jaren, zoals deze zich in het kader van de vraagsturing door de overheid, de Topsector Energie en in samenspraak met de relevante stakeholders heeft ontwikkeld. Het brengt daarbij ook nieuwe samenhang en een nieuw focus in de kennisontwikkelingen passend bij de problematiek die speelt op het gebied van de energievoorziening. Thema Energie: Van conventionele bronnen naar duurzame energiesystemen De energiesector bevindt zich wereldwijd in een ingrijpende transitiefase: van een gecentraliseerde, vooral op fossiele brandstoffen gebaseerd systeem naar een meer duurzame en meer decentrale energiehuishouding. De energievoorziening van de toekomst zal naar verwachting bestaan uit een complex systeem van lokale energiesystemen met duurzame bronnen van energie zoals zonne-energie, windenergie, geothermie. In de komende decennia zal de energievoorziening nog in belangrijke (afnemende) mate afhankelijk zijn van fossiele bronnen. Vooral aardgas zal een belangrijke rol vervullen als transitiebrandstof, vanwege haar flexibele inzetmogelijkheden en relatief lage CO2 emissies. Genoemde ontwikkeling bepaalt in belangrijke make het energiebeleid van Nederland. Belangrijke aspecten van dat beleid zijn: 1. De implementatie van het nationale energieakkoord, dat als doel heeft de energievoorziening van Nederland verder te verduurzamen (naar 14% duurzaam in 2020 en 16% duurzaam in 2023). Nederland wil deze doelen bereiken door een brede set aan acties, gericht op reductie van het energiegebruik en de introductie van duurzame energiebronnen zoals wind, zon, biomassa, aardwarmte. Afspraken zijn onder meer gemaakt voor de ontwikkeling van windparken op zee, het stimuleren van lokale energieinitiatieven en het sluiten van oude kolencentrales. 2. Het bewaken van de energievoorzieningszekerheid door het tot tenminste 2030 op peil houden van het huidige niveau van aardgasproductie middels het vergroten van de efficiëntie van de winning en het aanboren van nieuwe (conventionele en onconventionele) voorraden. Het thema Energie van TNO kan een bijdrage leveren aan het realiseren van genoemd beleid. Haar kennis, van duurzame bronnen (met name geothermie en 1 Zie Trends, Transities, TNO Strategie ;

6 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 zonne-energie), van lokale duurzame energievoorzieningssystemen (smart grids en smart sustainable energy systemen) én kennis met betrekking tot de volledige CCS keten en energiebesparing, is zeer relevant voor de realisatie van de onder 1) genoemde doelen. De TNO-kennis over de Nederlandse ondergrond in combinatie met kennis op het gebied van exploratie- en exploitatietechnieken, on- en offshore en de gasinfrastructuur, is van belang voor het onder 2) genoemde aspect. Tevens beschikt TNO over een brede portfolio aan economische, gedrags- en sociale wetenschappen, die noodzakelijk zijn voor de niet-technische innovaties die voor de realisatie van het beleid noodzakelijk zijn. Het thema werkt samen met partijen uit het bedrijfsleven, de overheid, universiteiten en kennisinstituten in zowel nationaal als internationaal verband, door het initiëren van samenwerkingsverbanden, het vormen van consortia en het (mede) zorg dragen voor een innovatieve, creatieve werkomgeving voor talentvolle onderzoekers en toepassingsgerichte ontwikkelaars. Vraagsturing/Topsector Het onderwerp Energie is door de overheid aangemerkt als één van de negen Topsectoren. TNO Energie neemt in Nederland actief deel aan de Topsector Energie. Dit door een substantiële bijdrage te leveren aan de realisatie van innovatiecontracten binnen de sector. Hierbij wordt intensief samengewerkt met de NERA partners en het bedrijfsleven. Alle kennisontwikkelingsactiviteiten van het thema passen binnen de topsector 2. De innovatieagenda s van de Gouden Driehoek beschrijven belangrijke onderwerpen voor deze samenwerking. TNO, de overige TO2 partners en NWO faciliteren in het opstellen van deze innovatieagenda s. Met de topsector Energie zijn Vraaggestuurde Programma s afgesproken. De innovatieagenda s van de topsectoren en de strategische kennisagenda s van de departementen zijn het vertrekpunt voor deze vraaggestuurde programma s. Dit zijn (bij voorkeur) publiek-private meerjarige onderzoeksprogramma s waarin de meerwaarde van onze rol tot uiting komt. TNO en Horizon 2020 Op 1 januari 2014 is het nieuwe kaderprogramma voor Europees onderzoek, Horizon 2020 van start gegaan. Het thema Energie zal nauw aansluiten op met name het programma Secure, clean and efficient energy. TNO wil de komende periode haar samenwerking intensiveren met andere Europese kennisinstellingen, met name met de partijen die opereren in EERA (European Energy Research Alliance) verband. Horizon 2020 biedt een uitstekende basis om met de beste Europese kennisinstellingen te werken aan oplossingen voor de uitdagingen van vandaag en morgen. Afstemming en samenwerking met onze Europese collega s in joint programs vergroot de synergie tussen nationale en internationale onderzoeksprogramma s waar het Nederlandse bedrijfsleven van kan profiteren. 2 Uitzondering daarbij is het onderwerp Geothermie dat tot heden niet in de programma s van de Topsector is opgenomen. De (relatief beperkte) kennisontwikkelingsactiviteiten op dit gebied vinden plaats onder directe aansturing van EZ.

7 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Vraaggestuurde Programma s thema Energie De voorgenomen kennisontwikkeling in de periode is vastgelegd in de volgende Vraaggestuurde Programma s (VP s): Geo Energie: Oprekken van de techno-economische grenzen voor de exploratie en productie van koolwaterstoffen op een veilige en duurzame wijze. Duurzame Energie: Het slechten van de technische, economische en sociale belemmeringen voor het realiseren van een adaptief en flexibel duurzaam energiesysteem, met als doel het maximaliseren van de inzet van vernieuwbare energie tegen minimale investeringskosten. Systeemintegratie: Concepten voor inpassing van duurzame energie in het energiesysteem naar een multicommodity systeem (gas, elektriciteit en warmte in de combinatie fossiel en duurzaam) vanuit het perspectief van producenten, gebruikers en netbeheerders. Energie Gebouwde Omgeving: Technologieën voor installaties en gebouwen met als doel de energieconsumptie in de gebouwde omgeving drastisch te verlagen. Programmering is het eerste jaar van de strategieperiode De gewenste invulling van het programma 2015 is door de EZ-regievoerder van het thema Energie op hoofdlijnen vastgelegd in bijlage 3 van de brief Programma 2015 van EZ aan TNO dd. 24 juli j.l.kenmerk DGBI-I&K Hierbij wordt de vraagsturing vanuit de Topsector Energie centraal gesteld. Dit geldt voor alle onderdelen van het TNO thema exclusief het onderwerp geothermie. Referentie VP-programma s 2015 VP Referentie* Geo Energie (excl. Geothermie) Geo Energie onderdeel geothermie Duurzame Energie Energie Gebouwde Omgeving Systeemintegratie TKI Gas Separaat overleg EZ-TNO TKI Switch2SmartGrids (+ TKI Solar Energy) TKI EnerGO TKI overstijgend: Gas/S2SG/EnerGO * Voor nadere info zie de tekst van de VP-programma s ** Zie bijlage 1 in dit rapport De inhoud van de VP-programma s 2015 zijn dan ook tot stand gekomen in overleg met de betreffende TKI s en passen derhalve dan ook binnen de genoemde TKI innovatiecontracten (excl. Geothermie, zie boven). Daarnaast is intensief contact geweest met de regievoerder EZ, met name over de specifieke invulling van het VP Geo Energie. Bij de selectie van de projecten is tevens rekening gehouden met reeds lopende projecten en aangegane verplichtingen.

8 TNO-rapport TNO 2014 R / 53

9 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 2 Vraaggestuurd Programma Geo Energie Dr. J.H. Brouwer 2.1 Inleiding De doelstellingen van TNO zijn om innovatie en technologieontwikkeling te versnellen. Enerzijds door het beschikbaar stellen van onderzoeks- en ontwikkelingsmiddelen, anderzijds door het assisteren van onze stakeholders bij de implementatie van de ontwikkelde technologieën Binnen het vraaggestuurd programma Geo Energie (VP-GE) worden oplossingsrichtingen en nieuwe technologieën ontwikkeld om de transitie naar een energievoorziening uit hernieuwbare energiebronnen met gas als transitiebrandstof op een zo duurzaam en efficiënt mogelijke manier vorm te geven. Anders gezegd: Hoe kan ook in de toekomst aan de groeiende energievraag worden voldaan en op welke manieren kan, tijdens de transitieperiode naar 100% hernieuwbare energiebronnen, de huidige energievoorziening op meest effectieve wijze en zo mogelijk milieuvriendelijke manier worden gewonnen en geconsumeerd. Het vraaggestuurd programma Geo Energie richt zich op twee hoofdonderwerpen (deelprogramma s) te weten Leveringszekerheid Gasproductie en Duurzame geoenergie ten behoeve van CO2 reductie. Het deelprogramma Leveringszekerheid Gasproductie is ondergebracht in de deelinnovatiecontracten Upstream Gas en small scale LNG en voor een klein deel in de deelcontracten Gas Acceptatie Samenleving (G.A.S.) en Groen Gas van van het TKI Gas van de topsector Energie. De activiteiten van dit deelprogramma betreffen met name de optimale uitputting van gasvelden (conventioneel en niet conventioneel) en de verdere ontwikkeling van LNG als brandstof. Het deelprogramma Duurzame geo-energie ten behoeve van CO2 reductie betreft het realiseren van CO2-reductie door (grootschalige) toepassingen van CO2 opslag en geothermie en is sinds 2014 wat betreft de activiteiten ten aanzien van afvang, transport, gebruik en opslag van CO2 ondergebracht in het deelinnovatiecontract CCUS van de topsector Energie. Het aan publieke perceptie gerelateerde werk in dit deelprogramma zal in nauwe afstemming binnen het deelcontract G.A.S. worden uitgevoerd. Het onderwerp Geothermie is op dit moment niet opgenomen in een van de deelinnovatiecontracten. Hier voert het ministerie van EZ rechtstreeks de regie 3. Het VP-GE sluit aan op de Roadmap Oil and Gas van TNO. Deze Roadmap richt zich op een verantwoorde productie en verantwoord gebruik van fossiele brandstoffen en behelst: - Het vergroten van de efficiëntie van de opsporing en winning van fossiele brandstoffen middels verbeterde productie- en exploratietechnieken; 3 Voor de richtlijnen m.b.t. Geothermie, zie bijlage 3 van het schrijven van EZ aan TNO Programma 2015, dd 24juli 2014, kenmerk DGBI-I&K/

10 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 - Het vergroten van de veiligheid en betrouwbaarheid van productie, transport en gebruik van fossiele brandstoffen; - Het vergroten van de duurzaamheid van cruciale delen van de (fossiele) energieketen. 2.2 Visie en ambitie Klimaatverandering en energievoorzieningszekerheid (en onafhankelijkheid) maken een verschuiving naar een groter gebruik van duurzame energiebronnen noodzakelijk. In de komende decennia zullen fossiele brandstoffen echter een belangrijke rol blijven spelen in onze energievoorziening en als grondstof voor onze industrie. De Nederlandse reserves nemen echter af. Naast een grotere afhankelijkheid van buitenlandse energiebronnen heeft dit een aanzienlijke impact op de staatsinkomsten uit royalties ( momenteel ca. 12 miljard per jaar) en in bredere zin op de economische bijdrage van de energie-intensieve industrie (inclusief belasting inkomsten ca. 36 miljard per jaar). In het kader van de energievoorzieningszekerheid hebben partijen betrokken bij de olie- en gasproductie, de ambitie uitgesproken de productie uit kleine nationale velden tot het jaar 2030 op het huidige niveau van 30 bcm per jaar te houden ( doelstelling ). Voor het realiseren van deze doelstelling is verlenging van de levensduur van conventionele olie- en gasvelden van cruciaal belang. Politieke en economische ontwikkelingen hebben daarnaast geleid tot een toegenomen interesse in de productie van onconventionele koolwaterstoffen, zoals schalie gas, schalie olie, zware olie en coalbed methaan. Klimaatverandering vereist dat, naast de verdere ontwikkeling van duurzame energiebronnen, de fossiele energiebronnen op zo duurzaam mogelijke wijze worden gewonnen en benut. Met name gas is gedurende de overgang naar duurzame energie een essentiële transitiebrandstof. Het is de ambitie van TNO om aan de noodzakelijke innovaties op het gebied van fossiele energie bij te dragen door het uitvoeren van het VP-GE Hierbij is een aantal doelen geformuleerd: 1. Doelen ten aanzien van de leveringszekerheid: - De ontwikkeling van innovatieve exploratie en productie technieken; - Het adresseren van issues aangaande gaskwaliteit en gassamenstelling; - De ontwikkeling van small-scale LNG; - Het adresseren van publieke onrust ten aanzien van de winning van gas; 2. Doelen ten aanzien van een duurzame ontwikkeling: - Het adresseren van mogelijkheden voor hergebruik van CO2; - Het adresseren van mogelijkheden voor CO2 afvang, transport en opslag; - De ontwikkeling van geothermie. Door de ontwikkeling en uitrol van technieken met betrekking tot de leveringszekerheid ondersteunt TNO de overheid in het realiseren van de doelstelling. Dit vergt zowel technologische vernieuwing als aanpassingen in de werkmethodes en moet bijvoorbeeld leiden tot concrete mogelijkheden voor de

11 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 exploitatie van moeilijk winbare reserves. Daarnaast zal er in de samenwerking met spelers in de energiesector worden gestreefd naar een meer gedeelde (precompetitieve) kennisopbouw. Een gezamenlijke verantwoordelijkheid van partners ten aanzien van de ambitie en de daarvoor benodigde kennisopbouw geeft Nederlandse spelers in de olie- en gassector een internationaal leidende positie met betrekking tot zowel de winning van onze conventionele reserves als de winning van onconventionele reserves. Met betrekking tot de duurzame ontwikkeling van ons energiesysteem is, naast energie-efficiency en inzet van duurzame energiebronnen, afvang en opslag van CO 2 een belangrijke klimaat mitigatie optie: Energie scenario s zoals bijvoorbeeld ontwikkeld door IEA zien CCS als een vereiste om aan de klimaatdoelen tijdens de energietransitieperiode te voldoen. Ook in verband met de energievoorzieningszekerheid worden schone kolen- en gasgestookte energiecentrales voorzien van afvangtechnologie - gezien als noodzakelijk voor het opvangen van de schommelingen in vraag en aanbod van duurzame energiebronnen. In het verlengde van de ontwikkeling van CO2 afvang- en opslagtechnologie is ook het onderzoek naar nuttig gebruik van CO 2 sterk in ontwikkeling zoals bijvoorbeeld in de glastuinbouw, de olie- en gasproductie en voor de productie van solar fuels. Naast de ontwikkeling van CCUS is de inzet van geothermische energie een optie voor een klimaat-neutraal gebruik van de ondergrond. Zowel ondiepe als diepe geothermische toepassing hebben bewezen reële opties voor duurzame energie te zijn. HSE ( Health, Safety, Environment)-kwesties zijn op elk punt in de waardeketen belangrijk: (1) tijdens de productie van conventionele reserves, vooral aan het einde van de levensduur van mature fields, (2) tijdens de productie van onconventionele reserves, in het bijzonder als chemicaliën worden toegepast, en (3) gedurende het transport, b.v. om de hoeveelheid uitlaatgassen van schepen te verminderen door toepassing van LNG als transportbrandstof. De verantwoorde productie van winbare reserves overeenkomstig de hierboven genoemde doelstellingen zullen de overheid in staat stellen om een essentiële bron van inkomsten veilig te stellen; om energiezekerheid voor Nederland te garanderen en om aan haar klimaatdoelen te voldoen. 2.3 Geschiedenis en relatie tot Topsector Energie Het vraaggestuurd programma Geo Energie is de voortzetting van het VP-Energiebronnen in Transitie De uitvoering van laatstgenoemd VP is van groot belang geweest voor onze stakeholders b.v. door het wegnemen van knelpunten bij het onderzoek naar de productie van schaliegas, door het vergroten van kennis op het gebied van de aan de gasproductie gerelateerde seismiciteit en bodemdaling, door het oplossen van veiligheidskwesties gerelateerd aan het in gebruik nemen van small scale LNG en door de ontwikkeling nieuwe generatie CO2 afvangtechnologie.

12 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Het VP-GE is een integraal deel van de TKI Gas met uitzondering van de activiteiten op het gebied van de Geothermie. Tot 2014 waren de programmalijnen Upstream Gas en LNG richtinggevend. In 2015 is er tevens aansluiting met de programmalijnen Groen Gas, G.A.S. en de in 2014 ingevoerde programmalijn Carbon Capture, Use, and Storage (CCUS) 4. Onderzoeksactiviteiten betreffende de ontwikkeling van Geothermie maken wel deel uit van het VP-GE, maar zijn niet opgenomen onder de topsector Energie. De algemene scope van het VP-GE en de relatie tot de TKI-Gas programmalijnen is weergegeven in Tabel 1. VP-GE 2015, onderdeel Zeker stellen van toekomstige energievoorziening Innovatieve Exploratie- en productietechnieken Gaskwaliteit en gassamenstelling Small Scale LNG Publieke betrokkenheid m.b.t. gas Zeker stellen van duurzame ontwikkeling Hergebruik van CO2 CO2 afvang, transport en opslag Geothermale toepassingen TKI/programmalijn Gas/Upstream Gas/CCUS Gas/Groen Gas Gas/kleinschalig LNG Gas/CCUS Gas/CCUS Gas/CCUS Niet onder TKI Tabel 1. Scope van VP-GE in relatie tot TKI Gas programmalijnen. Financiering van de TNO activiteiten binnen de diverse TKI programmalijnen vindt plaats vanuit de SMO 5 middelen. Daarnaast stelt de TKI extra subsidies beschikbaar aan haar programmalijnen, die door alle onderzoekpartners binnen een programmalijn (inclusief TNO) kunnen worden ingezet. Zo werd in 2014 subsidie toegekend aan de programmalijnen Upstream Gas en Small scale LNG. In afwachting van een beslissing over het ROAD-project werd in 2014 geen financiering anders dan SMO - beschikbaar gesteld voor de CCUS programmalijn. Een beslissing over de toekenning van extra subsidies voor 2015 wordt verwacht in november Projecten die worden uitgevoerd met extra TKI subsidie (zonder SMO) zijn opgenomen in het projectenoverzicht in tabel 4. Een aantal projecten uitgevoerd binnen het VP-GE wordt deels gefinancierd vanuit Europese FP7 en Horizon 2020 programma s. Daarnaast vindt cofinanciering vanuit de industrie plaats. Totale cofinanciering vanuit de industrie en EC-programma s bedroeg in 2014 meer dan 50% van het onderzoeksbudget. Er wordt verwacht, dat private en EC cofinanciering in 2015 op hetzelfde niveau blijven. Jaarlijks wordt een update van het VP-GE ingediend bij de TKI Gas. Goedkeuring van projecten met SMO subsidie vindt plaats door de TKI Gas en vervolgens door 4 Het advies van het Topteam energie over de omvang van het budget dat in 2015 aan het TKI Gas voor CCS beschikbaar wordt gesteld zal afhankelijk zijn van het al of niet doorgaan van het ROAD-project. De omvang en aard van de inzet van TNO op dit onderwerp wordt geacht hierbij aan te sluiten. Een besluit over ROAD wordt in het najaar van 2014 genomen 5 SMO: Samenwerkingsmiddelen Onderzoek: door de overheid aan TNO ter beschikking gestelde kennisinvesteringsmiddelen

13 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 het Topteam Energie. Goedkeuring van projecten met TKI-subsidie vindt na indiening middels een open call for tender plaats door de TKI Gas en RVO. 2.4 Programma In het algemeen onderscheidt de positie van TNO zich van de concurrentie door de grote expertise ten aanzien van specifieke niches binnen het toepassingsgebied. Binnen deze niches komt TNO tot innovatieve oplossingen door deze unieke technologische expertise te combineren met kennis van andere markten waarin TNO actief is. TNO werkt op die gebieden waar standaardoplossingen niet beschikbaar of toereikend zijn en de meeste projecten zijn dan ook unieke, eenmalige opdrachten Aanpassingen ten opzichte van De TNO activiteiten in het VP-GE sluiten aan bij TNO s Roadmap Oil and Gas. Uitgangspunt van deze Roadmap is dat klimaatverandering en energievoorzieningszekerheid (en onafhankelijkheid), een verschuiving naar een groter gebruik van duurzame energiebronnen noodzakelijk maakt. Met name gas is gedurende de overgang naar duurzame energie een essentiële transitiebrandstof. Figuur 1 Energietransitie Tegen deze achtergrond richt de roadmap (zie ook figuur 2) zich op een verantwoorde productie en verantwoord gebruik van fossiele brandstoffen: - Het vergroten van de efficiëntie van de opsporing en winning van fossiele brandstoffen middels verbeterde productie- en exploratietechnieken; - Het vergroten van de veiligheid en betrouwbaarheid van productie, transport en gebruik van fossiele brandstoffen; - Het vergroten van de duurzaamheid van cruciale delen van de (fossiele) energieketen. Het VP-GE is het vervolg op het Programma Energiebronnen in Transitie. Voor een deel keren de projecten die onder het programma in uitvoering waren, terug in het programma Geo Energie Daarnaast is als gevolg van vraagsturing door Topsector en overheid, een algemene verschuiving ingezet resulterend in een afname van gas gerelateerde activiteiten. Het oorspronkelijk beschikbare SMO-budget is met 800 k verminderd 6. Met name het werk met betrekking tot de onzekerheden bij het schatten van de gasreserves wordt afgebouwd. Daarnaast zal meer aandacht worden geschonken aan (1) het nuttig gebruik van CO 2, (2) de ontwikkeling van small scale LNG, (3) 6 Dat budget is ondergebracht in een nieuw te formuleren Vraaggestuurd programma Systeemintegratie. Zie hoofdstuk 4.

14 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 gaskwaliteit en gassamenstelling (in het bijzonder met betrekking tot groen gas ) en (4) de publieke opinie met betrekking tot de productie van gas. Figuur 2 Producten afgebeeld op de drie in de roadmap onderscheiden impact goals Samenwerking Bij de uitvoering van het VP GE betrekt TNO diverse partijen waaronder operators, contractors, leveranciers, vervoerders, downstream industriële partners en de energieopwekkingsindustrie. Ook de overheid (nationaal en EU) behoort tot de belangrijkste TNO partners. De overheid en de EU financieren gezamenlijke onderzoeksprogramma s in TNO s portfolio. Samen met de industrie ondersteunen zij gecombineerde financieringsprogramma s zoals TKI Gas (Upstream, CCUS en LNG). De operators onder de huidige klanten van TNO investeren in conventionele velden, alsmede de winning van onconventionele reserves (b.v. zware olie, schaliegas). Klanten van TNO maken gebruik van onze kennis ten aanzien van b.v. slimme en innovatieve exploratie- en productiemethodes en HSE instrumenten. Dienstverlenende bedrijven investeren in monitoring- en slimme productietechnieken. De leveranciers onder de klanten van TNO zijn voornamelijk betrokken bij onze activiteiten ten aanzien van de veiligheid en betrouwbaarheid (b.v. met betrekking tot compressoren, etc.) en de ontwikkeling van innovatieve industriële processen (b.v. technologie ontwikkeling voor CO 2 afvang). TNO heeft sterke samenwerkingsverbanden opgebouwd met internationale onderzoeksinstituten en universiteiten voor de uitvoering van haar R& D-activiteiten. Onder deze instituten bevinden zich Sintef, IRIS en NTNU in Noorwegen, de Universiteit van Berkely, Texas A&M, MIT en de Stanford Universiteit in de

15 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Verenigde Staten, CSIRO in Australië, GFZ Potsdam in Duitsland, IFPen in Frankrijk en de Universiteit van Turijn in Italië. Partners werken vaak langdurig samen met TNO op technologiegebieden waarin gedurende vele jaren expertise is opgebouwd.tno vult haar unieke technologiepositie aan met de beschikbaarheid van geavanceerde testmogelijkheden zoals bijvoorbeeld op het gebied van blootstelling aan H2S, cryogenic loading, pressure burst testing, en thermisch mechanische belasting. TNO s sterke kennispositie komt tot uiting in de succesvolle participatie in talrijke EC-programma s, waaronder b.v. CO2GeoNet, EC SITECHAR, OCTAVIUS, ECCSEL, CGS-Europe, ECO2 en IMAGE. In een aantal van deze programma s treedt TNO op als programma coördinator. TNO werkt intensief samen met andere TO2 instituten zoals ECN (bijvoorbeeld op het gebied van CCS in CATO2) en Deltares (gezien de gezamenlijke historie vindt hier op veel vlakken samenwerking plaats o.a. ten aanzien van monitoring- en modelleer technieken). 2.5 Hoofdlijnen programma Bouwstenen De TKI-Gas programmalijnen Upstream Gas, Small Scale LNG en CCUS en in mindere mate G.A.S. en Groen Gas zijn de basis voor het VP-GE (met uitzondering van de Geothermie activiteiten). Daarom wordt hier in het kort ingegaan op de algemene scope van deze programmalijnen. Figuur 3 Upstream Gas programmamatrix De TKI Programmalijn Upstream Gas is georganiseerd op basis van drie types olie- en gasvelden en zes thematische categorieën in een programmamatrix (zie Figuur 3).

16 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 De drie types olie- en gasvelden die dienen als basis voor onderzoek betreffen: Mature fields, met aandacht voor het verlengen van de levensduur van olie- en gasvelden en voor de ontwikkeling van alternatieve gebruiksmogelijkheden van lege velden; New Fields, bedoeld voor de ontwikkeling van verbeterde exploratietechnieken en het vinden van nieuwe gasvoorkomens in weinig onderzochte delen van het Nederlands territoir; Tough Gas & Stranded Fields, gericht op de winning van gas uit onconventionele reservoirs, zoals schaliegas en coal-bed methaan, alsmede op de gaswinning uit stranded fields. De thematische categorieën omvatten: Exploration and field development Production and Reservoir Management Infrastructure; HSE and Reliable Operation; Hardware (Sensing, Actuation, and Compression); en Societal Impact and Human Capital. De TKI programmalijn Small Scale LNG zet actief in op de benutting van LNG als transportbrandstof in Nederland. Hiermee creëert Nederland een kennisvoorsprong op dit gebied in Noord West Europa. Nederlandse bedrijven kunnen hun producten, kennis en diensten als het gaat om de LNG-benutting en de LNG-infrastructuur in gaan zetten ter ondersteuning van andere landen die willen overstappen op LNG als transportbrandstof. LNG is makkelijk te transporteren en resulteert in minder uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen dan het gebruik van veel andere fossiele brandstoffen. De transportsector, met name wegtransport en scheepvaart, wordt geconfronteerd met moeilijk haalbare uitstoot-eisen van de EU. LNG gebruikt als brandstof kan in deze gevallen voordelig zijn, aangezien het de uitstoot van broeikasgassen beperkt. Daarnaast resulteert LNG in een stillere motor. De TKI-Gas programmalijn CCUS (CO2 afvang, transport, utilization en opslag) werd in 2014 opgenomen onder de TKI-Gas als vervolg op het Nederlandse Nationale CCS programma CATO-2. De programmalijn omvat Werkpakketten voor: Afvang; Gebruik; Opslag, Monitoring en Veiligheid; Transport en Ketenintegratie; Policy, Wet- en regelgeving; en Publieke Perceptie en Publieke Communicatie. CCUS wordt van vitaal belang geacht om de doelstellingen voor CO 2 emissies in 2030 en daarna te halen. Zonder de wijdverspreide inzet van CCUS zullen kolenen gasgestookte centrales, samen met een reeks industriële processen, de komende tientallen jaren belangrijke bronnen blijven van CO 2 -uitstoot. Om klimaat doelstellingen te halen dient een succesvolle demonstratiefase (mede gefinancierd door nationale overheden en de EU) te worden gevolgd door een succesvolle commerciële uitrol van CCUS vanaf Echter, ondanks prijzenswaardige pogingen om CCUS technologie te ontwikkelen door middel van

17 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 demonstratieprojecten binnen het tijdschema, loopt de inzet van Europa achter op die van andere regio s/landen. Dit is voornamelijk te wijten aan de hoge kosten van CCUS vergeleken met ETS prijzen en de beperkte publieke support voor CCUS. Andere economieën maken belangrijke vorderingen bij de ontwikkeling van CCUS, vooral Australië, Canada, China, Noorwegen en de Verenigde Staten van Amerika. Verwacht wordt dat de Nederlandse regering in de herfst van 2014 een visiedocument over CCUS zal presenteren. De TKI-Gas programma lijn G.A.S (Gas Acceptatie Samenleving) spitst zich toe op de license to operate van de gasvoorziening, en kijkt vooral naar de publieke issues rond gas en de daarmee samenhangende institutionele aspecten van draagvlak. Cruciaal is de factor vertrouwen (trust): kan de samenleving erop vertrouwen dat een ontwikkeling, in dit geval van de gasvoorziening, leidt tot wat nodig en gewenst is? Kan de samenleving die ontwikkeling aan de sector en aanpalende organisaties toevertrouwen? Kan erop worden vertrouwd dat private en overheidsregulering voldoende borgen dat wordt geleverd wat wordt verwacht? En last but not least: biedt gas een propositie die herkend en erkend wordt als antwoord op de wensen, ideeën en behoeften die in de samenleving leven? Of moeten proposities en werkwijzen van de gassector wezenlijk veranderen? De TKI-Gas programma lijn Groen Gas beoogt de ontwikkeling van Groen Gas als een ideale transitiebrandstof. Groen Gas bestaat al 25 jaar en heeft een goed imago. Groen Gas maakt gebruik van het distributienet van aardgas en de opslagcapaciteit helpt om vraag en aanbod van duurzame energie uit te middelen. Geothermale energiesystemen verschaffen een duurzame energievoorziening zonder emissie van CO2. Internationale roadmaps (bijvoorbeeld die van IEA, IPCC, en EERA) identificeren geothermie als een belangrijke duurzame energiebron met het potentieel om in 5% van de mondiale energiebehoefte in 2050 te voorzien. Voor elektriciteitsopwekking betekent dit een toename van ongeveer 12 GW geïnstalleerd vermogen nu tot 300 GW in 2050 In de lente van 2011 werd het actieplan aardwarmte gepresenteerd om bestaande marktinitiatieven met betrekking tot het gebruik van geothermale warmte uit aquifers te stimuleren. Hierbij speelt bijvoorbeeld het adresseren van onderzoeksvragen betreffende de coproductie van koolwaterstoffen en ondersteunen van de praktische ontwikkeling van geothermale toepassingen (kosten, injecteerbaarheid) een belangrijke rol. TNO ondersteunt de industrie bij deze ontwikkeling en verschaft hiervoor het wetenschappelijke framework. Bovendien kijkt TNO naar opties voor diepe geothermale toepassingen (> 4 km) inclusief fraccing kwesties en daaraan verbonden risico s.

18 TNO-rapport TNO 2014 R / Hoofdlijnen VP-GE 2015 Het onderzoek binnen het VP-GE wordt uitgevoerd binnen een 7-tal programmaonderdelen. Deze worden in tabel 2 verder uitgewerkt naar onderwerpen op hoofdlijnen. Invulling van de programmalonderdelen vindt plaats middels de uitvoering van een 12-tal onderzoeksprojecten (zie tabel 3). Deze projecten zijn gericht op de ontwikkeling van specifieke maar hoofdlijn overstijgende - technologie. In de tabel is aangegeven welke projecten specifiek bijdragen aan de diverse programmaonderdelen. Programma-onderdeel Onderwerpen 2015 (hoofdlijnen) Energievoorzieningszekerheid en gas: exploratie en productie Deze hoofdlijn sluit aan bij de deelinnovatiecontracten Upstream Gas en CCUS onder de TKI-Gas met bijdragen uit de projecten: Innovative Production Techniques Innovative Exploration Techniques Geomechanica Offshore Production Systems Gas Transport & Storage Monitoring Game Changer Instrumentation Well Integrity Energievoorzieningszekerheid en gas: gassamenstelling Deze hoofdlijn sluit aan bij het deelinnovatiecontract Groen Gas onder de TKI- Gas met bijdragen uit de projecten: Gas Transport & Storage (GTS) Offshore Production Systems Game Changer Gas/Small Scale LNG Deze hoofdlijn sluit aan bij het deelinnovatiecontracten Small Scale LNG onder de TKI-Gas met bijdragen uit de projecten: Gas Transport & Storage (GTS) Game Changer Offshore Production Systems Ontwikkeling van technologie ter verlenging van de levensduur van bestaande kleine velden, leidend tot een hoger percentage geproduceerd gas Verbetering van exploratie- en productie technieken voor niet conventioneel gas. Fundamenteel onderzoek mbt gasproductie uit zgn Tight Sands Ontwikkeling van monitoring technologie (ten aanzien van bijvoorbeeld seismiciteit en leakage) voor veilige productie van gas Gasbehandeling: gericht op upgradingsen verwijderingstechnieken (CO2 en H2S) Gaskwaliteit en veranderende gassamenstelling o Invoering biogas in gasnetwerken o modelleren veranderende gassamenstelling in complexe gas netwerken o online meting van gassamenstelling o Slimme aansturing voor maximale flexibiliteit in het gassysteem ten gevolge van meerdere invoerpunten met verschillende gassamenstelling o strategie toekomstige switch naar hoogcalorisch gas Ontwikkeling van technologie en adresseren van economische issues (zoals verbeterde business modellen) en specifieke zaken in de regelgeving (lopende projecten i.o.m. RVO) Reductie van methaan slip en GHG emissies bij gebruik van gas in transport Gastransport en -opslag Risicomanagement en veiligheid van Small scale LNG Public engagement

19 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Programma-onderdeel Onderwerpen 2015 (hoofdlijnen) Gas/Acceptatie samenleving Deze hoofdlijn sluit aan bij het deelinnovatiecontract G.A.S. onder de TKI-Gas met bijdragen uit de projecten: Gas Transport & Storage (GTS) CO2 Opslag het adresseren van de maatschappelijke onrust met betrekking tot de exploratie en productie van gas. Ontwikkeling van kennis ten aanzien van communicatie, perceptie en acceptatie aangaande CCS en Schaliegas. CCUS/ hergebruik Deze hoofdlijn sluit aan bij het deelinnovatiecontract CCUS onder de TKI-Gas met bijdragen uit de projecten: CO2 Opslag CO2 Afvang Ontwikkeling van gebruikstoepassingen (inclusief tijdelijke opslag) van CO2 binnen bijvoorbeeld de chemie, glastuinbouw en winning van koolwaterstoffen CCUS/ Opvang, transport en opslag Deze hoofdlijn sluit aan bij het deelinnovatiecontract CCUS onder de TKI-Gas met bijdragen uit de projecten: CO2 Opslag CO2 Afvang Monitoring Game Changer Instrumentation Well Integrity Verlaging van de kosten van CO2 afvang door ontwikkeling van 2e en 3e generatie capture technologie voor toepassing in industrie en powersector Ontwikkeling van opties voor ondergrondse opslag van CO2 met een nadruk op Monitoring, Verificatie en Veiligheid. Inclusief: Ontwikkeling van kennis met betrekking tot CCUS keten integratie- en opschalings-issues met specifieke aandacht voor CO2 transport systemen. Geothermie Deze hoofdlijn sluit niet aan bij een deelinnovatiecontract onder de TKI en wordt in direct overleg met het ministerie van EZA gedefinieerd. Invulling vindt plaats middels het project: Geothermie Stimuleren van bestaande marktinitiatieven m.b.t. het gebruik van geothermische warmte uit aquifers. Ontwikkelen van opties voor diepe geothermie met name gericht op het opwekken van elektriciteit Tabel 2 Programma onderdelen VP-GE De 12 onder het VP-GE uit te voeren projecten zijn in tabel 3 weergegeven. Daarbij is naast de startdatum van de projecten en de respectievelijke TNO programmalijn waaronder deze projecten vallen (leveringszekerheid dan wel verduurzaming) aangegeven waar in deze projecten sprake is van cofinanciering vanuit de EU en vanuit de industrie. Hieronder volgt een korte beschrijving van deze projecten.

20 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Geothermie Dit project is gericht op de volgende specifieke onderzoeksgebieden: Duurzame warmte: Energie uit warm water uit de diepe ondergrond. Duurzame elektriciteit: Energie door warmte uit de ultra-diepe ondergrond. Opslag: Schoon Fossiel Onderzoek naar het ondergrondse gebruik van CO2 (bijvoorbeeld CO2-EGR en CO2-EOR) en de ondergrondse opslag van CO2, met name (1) ondergrondse opslagcapaciteit en veiligheid op langere termijn, (2) monitoring t.b.v. risicobeheersing van opslag. Het onderzoek naar maatschappelijke onrust met betrekking tot de opslag van CO2 zal in nauw overleg met de TKI hoofdlijn Gas/acceptatie samenleving worden ingevuld. CO2 Afvang Dit project betreft met name de reductie van de kostprijs van CO2 afvang en aspecten ten aanzien van de veiligheid. Daarnaast wordt gekeken naar het gebruik van CO2 (bijvoorbeeld in combinatie met algen). Well integrity Onderzoek naar de integriteit van putten met toepassing voor zowel de olie- en gaswinning, de geothermie en de CO2 opslag. Activiteiten op het vlak van bijvoorbeeld put monitoring, materialen en mitigatie. Monitoring Ontwikkeling van monitoring technologie zowel vanuit putten als vanaf het oppervlak. Toepassingen worden gevonden binnen de productieoptimalisatie, CCUS, en geothermie. Instrumentation Dit project is sterk gekoppeld aan het monitoring project en betreft met name de ontwikkeling van slimme en goedkope sensoren (bijvoorbeeld gebaseerd op fibreoptics). Game Changer Een klein deel van het onderzoeksgeld wordt ingezet voor het ontwikkelen van ideeën (op basis van een proof of principle) die moeten leiden tot de bijstelling van het meerjarenprogramma. In het verleden heeft dit bijvoorbeeld geleid tot voorstellen voor onderzoek op het gebied van instrumentatie en CO2 afvang. Innovative Production Techniques Dit project betreft de ontwikkeling van technieken ten behoeve van de optimale uitputting van gas- en oliereserves. Dit project zal in nauwe samenwerking met bestaande academische partners (zoals bijvoorbeeld TU-Delft) worden uitgevoerd en betreft met name fundamentele problemen ten aanzien van meerfasestroming in zowel putten als reservoirs. Innovative Exploration Techniques Ontwikkeling van geïntegreerde kennis ten aanzien van de exploratie van nieuwe petroleumsystemen met toepassing voor zowel conventioneel als onconventioneel

21 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 gas. Geomechanica Dit onderzoek betreft de geomechanische aspecten van ondergrondse activiteiten zoals bijvoorbeeld geïnduceerde seismiciteit bij gaswinning en gasopslag of risico s van fraccing bij winning van schaliegas. Offshore Production Systems Dit project betreft met name de veiligheidsaspecten rondom conventionele en ultradiepe winning van olie en gas met toepassingen voor bijvoorbeeld LNG installaties en subsea systems. Gas Transport & Storage Dit project betreft de technologische ondersteuning van de transitie van Nederland als gasproducer naar een positie als Noord West Europese gas trading hub, evenals de uitrol van Small Scale LNG. Daarnaast zal in nauwe samenhang met het VP systeemintegratie en de hoofdlijnen Groen Gas en Systeemfunctie van Gas onder de TKI-Gas worden gekeken naar Gaskwaliteit en veranderende gassamenstelling en de koppeling Gas-en Elektriciteitsmarkt. De voorgenomen deelname aan het Horizon2020 programma large scale storage zal naar verwachting ook binnen het VP Systeemintegratie worden vormgegeven. Het onderzoek naar maatschappelijke onrust met betrekking tot de exploratie en productie van gas zal in nauw overleg met de TKI hoofdlijn Gas/acceptatie samenleving worden ingevuld.

22 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 NR Project Title Start 2013 Start 2014 Start 2015 Supply Security Sustainable Cofund Cofund EU Ind. 01 Geothermie (waar onder) _ EU IMAGE (FP7) _ LCE 02 Reservoir Modelling (H2020) _ LCE 02 Radial Drilling (H2020) _ LCE 02 Scaling & Corrosion (H2020) _ LCE 02 Drilling (ADMIT) (H2020) _ LCE 02 Middle-deep Drilling (H2020) _ LCE 02 EGS (H2020) 02 CCUS: CO2 Opslag: Schoon Fossiel (waar onder) _ EU MIRECOL (FP7) _ EERA CCS netwerk _ EU Ultimate (FP7) _ IMPACTS (FP7) _ EU CCS Network (FP7) _ EC ECO2 (FP7) _ LCE 15: FACTOR S (H2020) _ LCE 15: ENOS (H2020) 03 CCUS: CO2 Afvang (waar onder) _ EU HIPERCAP (FP7) _ EU Octavius (FP7) _ EU ICAP (FP7) _ EC Eccsel (FP7) _ LCE 15: CO2 afvang (H2020) _ LCE 15: AFVANG (H2020) 04 CCS/UPSTREAM: Well integrity 05 CCS/UPSTREAM: Monitoring 06 CCS/UPSTREAM: Instrumentation 07 CCS/LNG/UPSTREAM: Game Changer 08 UPSTREAM: Innovative Production Techniques 09 UPSTREAM: Innovative Exploration Techniques 10 UPSTREAM: Geomechanica (waar onder) _ EERA Shale gas network (FP7) _ LCE 16: M4ShaleGas (H2020) 11 UPSTREAM: Offshore Production Systems (OPS) 12 LNG/UPSTREAM: Gas Transport & Storage (GTS) Tabel 3 Onderzoeksprojecten VP-GE met daarin opgenomen de (naar verwachting) onder deze projecten uit te voeren FP7 en H2020 programma s. Alle in tabel 3 genoemde projecten vallen onder de TKI-Gas met bijdragen aan de hoofdlijnen CCUS, LNG, Upstream Gas, GAS en groen gas. In tabel 4 zijn voor de volledigheid de overige door TNO in 2015 onder de TKI-Gas uit te voeren projecten weergegeven.

23 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 NR Project Title Start 2013 Start 2014 Start 2015 Supply Security Sustainable Cofund Cofund EU Ind. CCUS: TKI-toeslag programma Upstream: Salt precipitation Upstream: Experimental foam Upstream: New petroleum systems Upstream: Coatings for deliquifying gas wells Upstream: EGR technical and economic feasibility Upstream: Geochemical composition and origin of natural gas Upstream: Salt precipitation validation Upstream: Improved sweet spot identification and smart development Upstream: Focus on Upper Jurassic Sandstones Upstream: Produced Water Treatment Phase 2 Upstream: Sustainable Water Treatment Phase 2 LNG: composites in LNG equipment LNG: betrouwbaaarheid van cryogene slangen Tabel 4. Onderzoeksprojecten die naast het VP-GE door TNO onder de TKI-Gas worden uitgevoerd

24 TNO-rapport TNO 2014 R / 53

25 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 3 Vraaggestuurd programma Duurzame Energie 3.1 Inleiding Prof. Dr. G.B. Huitema De Europese (en Nederlandse) doelstellingen voor 2020 (en 2050) voor de duurzaamheid, betaalbaarheid en betrouwbaarheid van ons energiesysteem hebben het energiesysteem veranderd. Onderdeel van het nieuwe systeem zijn initiatieven voor Smart Energy en Smart Grid toepassingen. Als gevolg van ontwikkelingen in de samenleving en geldende regelgeving worden verschillende oplossingen gekozen, variërend van centrale aansturing tot volledig lokaal. Verschillende soorten energiecomponenten zijn in bijna elke mogelijke samenstelling (bijv opwekkers, PV (PhotoVoltaic), (micro)chp (CombinedHeatPower), brandstofcellen, elektrische voertuigen) beproefd, getest en gedemonstreerd. Echter de meeste benaderingen en combinaties zijn ontworpen om specifieke knelpunten op te lossen en niet om het gehele systeem te veranderen. Daarmee is geen enkele van deze oplossingen of aanpakken direct geschikt voor de gestelde globale EU-doelstellingen. 3.2 Visie Om bovengenoemde complexe situatie het hoofd te bieden heeft TNO een uitdagende visie op de toekomstige energievoorziening ontwikkeld met als hoofdlijn: een hechte samenwerking van Smart Energy Systems ondersteunt een optimale inzet en gebruik van energiebronnen. In 2050 moet een samenhangend systeem niet alleen energieconversie, opslag, transport en distributie integreren, maar ook de tot nu toe onderliggende afzonderlijk opererende energie-infrastructuren van elektriciteit, gas en warmte tot een geheel maken. Hierbij geldt het adagium energie is energie, onafhankelijk van de commodity of het transportsysteem, dat ervoor zorgt dat aanbod en vraag bij elkaar komen. Dit samenwerkende energiesysteem, in combinatie met een hybride energie infrastructuur, stimuleert het gebruik van duurzame energie zoals zonne-, wind- en geothermische energie en alternatieve gasproductie. Het is met name tevens een stimulans voor het grootschalig gebruik van elektrische voertuigen en warmtepompen. Figuur 1. TNO visie op Sustainable Energy: integratie van alle soorten en technologieën energieopwekking dat sterk gerelateerd is aan Smart Energy System

26 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 Als drijvende kracht voor de levering van betaalbare, duurzame energie zal een open en competitieve markt van energiediensten gerealiseerd moeten worden. Hiervoor is een socio-economische en levensvatbare regelgeving noodzakelijk. In het onderzoeksprogramma van TNO op het gebied van Smart Energy Systems grijpen technische en sociale innovatie in elkaar. Onder technische innovatie vallen (1) ICT-architecturen en de interfaces met de fysieke installaties, (2) (koppelvlakken naar) duurzame en/of decentrale opwek, (3) buffering en opslag ten behoeve van balancering en (4) het bevorderen van de efficiëntie over de energiedragers heen. Sociale innovatie is gericht op de veranderingen in (a) regulering en beleid, (b) de veranderingen in de waardeketens en business modellen en (c) de veranderingen in het gedrag gericht op vraagsturing. De kracht van TNO komt specifiek tot uiting in de integratie van zowel sociale als technische innovatierichtingen. TNO vormt een brug tussen onderzoek bij universiteiten en toepassing door het bedrijfsleven en de overheid. Het onderzoek van TNO is in het algemeen méér innovatiegericht (het werkelijk toepasbaar maken) dan dat van universiteiten. Bovendien is het steeds multidisciplinair, omdat TNO zo is georganiseerd dat onderzoekers van verschillende disciplines met elkaar samenwerken aan onderwerpen binnen thema s. De groeiende maatschappelijke vraag naar een sterk samenhangend systeem van soorten en technologieën energieopwekking leidt bij TNO voor de komende strategieperiode tot de definitie van een nieuw vraaggestuurd programma Systeemintegratie. De bestaande programma s voor de Nederlandse gas infrastructuur (VP Geo Energy) en de ontwikkelingen met betrekking tot de integratie van duurzame energie (VP Duurzame Energie) worden nu uitgebreid met een programma dat deze VP s met elkaar verbindt en uitbreidt. Vanuit het VP Geo Energie zullen onderdelen die gericht zijn op de verduurzaming van de gas infrastructuur, ontwikkeling en inpassing van biogas en groen gas in het nieuwe VP ondergebracht worden. Het VP Duurzame Energie heeft een primaire focus op elektrische infrastructuren. Onderwerpen die juist de infrastructuren integreren en uitbreiden zullen de kern vormen van het nieuwe VP Systeemintegratie. 3.3 Roadmap Programma hoofdlijnen Het VP Sustainable Energy richt zich op bovengenoemde visie met tegelijkertijd de drive om pilots en proeftuinen naar grootschalige toepassingen te tillen. Om het onderzoeksprogramma concreter te maken heeft TNO voor de periode een roadmap Smart Energy System gedefinieerd. Voor een gerichte en effectieve innovatie volgt TNO een zogenaamde Tick-Tock -strategie 7. Hierbij bestaat een Tick uit een volgende stap in grootschalige uitrol en kosten efficiëntie, en is een Tock een opvolgende stap naar een Smart Energy System als een geheel (met een toenemende systeemintegratie en complexiteit), zie figuur 2. TNO focust hierbij op 7 Tick-Tock is een model dat sinds 2007 geadopteerd is door de chipsleverancier Intel Corporation om daarmee de ontwikkeling van elke microarchitectuur te volgen. Een "tick" staat voor een krimp van de procestechnologie van de vorige microarchitectuur en een "tock" voor de nieuwe microarchitectuur.

27 TNO-rapport TNO 2014 R / 53 onderwerpen van de productlijnen Energie planning en Energiemarkten/gebruikers en anderzijds de productlijnen Smart Energy Systems Componenten en Back Office (ICT). De TNO roadmap bouwt voort op het innovatiecontract TKI Switch2SmartGrids (Addendum juni 2014), TKI Solar, Roadmap Smart Grids Netbeheer en de internationale roadmaps van EEGI (European Electricity Grid Initiative) en SET (Strategic Energy Technology Plan). Figure 2. TNO s Tick-Tock Smart Energy Innovatie strategie Deze innovatiestrategie werd ook al gedurende de vorige strategieperiode gevolgd. In 2013 (Tock) is een groot deel van het TNO-onderzoek uitgevoerd naar het ontwikkelen van nieuwe algoritmen en naar de semantiek van energieflexibiliteit voor elektriciteit, gas en warmte. De focus voor de 2014 (Tick) onderzoeksprojecten ligt hoofdzakelijk op grootschalige uitrol van strategieën en het ondersteunen van ICT-architecturen/oplossingen voor Smart Electricity Systems. De TNO roadmap volgens deze Tick-Tock -strategie (startend met een Tock ), ziet er als volgt uit: 1) Eind Tock: Een gevalideerd marktconcept : Voor een flexibele en open transitie-georiënteerde energiemarkt in 2025 is een vermindering van onzekerheid met betrekking tot die markt noodzakelijk. De eerste stap is de demonstratie van de validiteit van flexibele elektriciteitsmarkten door het uitvoeren en analyseren van studies van grote pilots. Doelstelling: Deze grootschalige pilots bouwen verder op de ervaringen in kleinere pilots (2013 en 2014) waarin: a) TNO s Flexpower Suite software en open standaarden zijn geïmplementeerd; b). modellen voor het balanceren van vraag en aanbod van (duurzame) energie zijn ontwikkeld waarin technologie, regelgeving en socio-economische aspecten zijn opgenomen ; en c) participatie eindgebruikers in relatie met dienstontwikkeling is geïnitieerd. 2) Eind Tick: Smart Energy System Componenenten in ontwikkeling : Na meer duidelijkheid over de werking van een flexibele en open transitiegeoriënteerde markt, zien we dat IT- en energiecomponenten in lijn met bekende Smart Energy System standaarden in ontwikkeling zijn. Doelstelling: TNO heeft een actieve bijdrage geleverd aan het onderzoek naar de technische haalbaarheid van een samenwerkend system van Smart Energy

Dr. J.H. Brouwer Prof. Dr. G.B. Huitema Ir. R.S. Westerga Ir. H.L.J. Keizers Ir. J. de Koning. Managing Director Energie

Dr. J.H. Brouwer Prof. Dr. G.B. Huitema Ir. R.S. Westerga Ir. H.L.J. Keizers Ir. J. de Koning. Managing Director Energie TNO-rapport TNO 2015R11211 CONCEPT Meerjarenprogramma 2015-2018 O Rxxx Thema Energie Bijstelling 2016 Energie Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl T +31 88 866 42 56

Nadere informatie

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0) Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:

Nadere informatie

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

ECN TNO activiteiten systeemintegratie

ECN TNO activiteiten systeemintegratie ECN TNO activiteiten systeemintegratie Rob Kreiter Den Haag 22-05-2015 www.ecn.nl Aanleiding: meer duurzaam - minder zekerheid - meer complexiteit Uitdaging voor de (verre) toekomst Elektriciteitsbalans

Nadere informatie

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 Korte uitleg over de bijeenkomsten KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 (1) Organisatie: KIVI

Nadere informatie

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken

Nadere informatie

Waterstof. Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie

Waterstof. Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie Waterstof Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie Jörg Gigler & Marcel Weeda TKI Nieuw Gas Waterstofbijeenkomst

Nadere informatie

Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014

Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014 1 Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014 Inhoud 2 1. Innovatietafel aanloop naar TKI Switch2SmartGrids 2. Actieplan Duurzame Energievoorziening link naar E-akkoord 3. Toekomstbeelden

Nadere informatie

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014 TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid Programmalijnen en speerpunten 2014 Programmalijnen en aandachtspunten 1. Energiemanagement voor fleibiliteit van energiesysteem 2. Informatie en control

Nadere informatie

De ontwikkeling van Smart grids. Our common future. Prof.dr.ir. Han Slootweg. 30 september 2016

De ontwikkeling van Smart grids. Our common future. Prof.dr.ir. Han Slootweg. 30 september 2016 De ontwikkeling van Smart grids Our common future Prof.dr.ir. Han Slootweg 30 september 2016 Agenda Het energiesysteem Verduurzaming van het energiesysteem De energietransitie Smart Grids 2 Energievoorziening

Nadere informatie

Het TKI SOLAR ENERGY in het Nederlandse Energie- / Topsectorenbeleid

Het TKI SOLAR ENERGY in het Nederlandse Energie- / Topsectorenbeleid Het TKI SOLAR ENERGY in het Nederlandse Energie- / Topsectorenbeleid SundayNL 2014-19 november 2014 - Arnhem Wijnand van Hooff Programmadirecteur TKI Solar Energy Inhoud Het Nederlandse Energiebeleid en

Nadere informatie

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA UPDATE 2016 SAMENVATTING STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Opdrachtnemer Evert

Nadere informatie

TKI - Topconsortium Kennis en Innovatie EnerGO - Energie in de Gebouwde Omgeving

TKI - Topconsortium Kennis en Innovatie EnerGO - Energie in de Gebouwde Omgeving TKI - Topconsortium Kennis en Innovatie EnerGO - Energie in de Gebouwde Omgeving Gezocht: Multifunctionele energie renovatie Multifunctionele energie renovatie kunnen we samen versnellen Programma TKI

Nadere informatie

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder

Nadere informatie

Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning

Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning Ontmanteling & Hergebruik in NL: Een gezamenlijke inspanning New emmergy 17 mei 2017 Berend Scheffers Ons energiesysteem 2 Energiesysteem Nederland 2015. Bron: NEV 2016, ECN, PBL, CBS, RVO Rol van gas

Nadere informatie

Op weg naar een duurzame energievoorziening in Mark Dierikx Directeur Generaal Energie, Telecom en Mededinging

Op weg naar een duurzame energievoorziening in Mark Dierikx Directeur Generaal Energie, Telecom en Mededinging Op weg naar een duurzame energievoorziening in 2050 Mark Dierikx Directeur Generaal Energie, Telecom en Mededinging Inhoudsopgave I. Mondiale ontwikkelingen II. Europese kaders III. Nationale inzet 2 I.

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Subsidieregelingen Topsector Energie

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Subsidieregelingen Topsector Energie Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Ministerie van Economische Zaken en Klimaat Subsidieregelingen Topsector Energie Martin Otten Energie Innovatie T: 088-042 3185 E: martin.otten@rvo.nl Agri & Food

Nadere informatie

STORAGE & INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY (SIRE)

STORAGE & INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY (SIRE) Concept R&D plan ECN 2018 STORAGE & INTEGRATION OF RENEWABLE ENERGY (SIRE) Context en visie In 2050 is het energiesysteem CO 2 -neutraal; een aanzienlijk deel van de energie zal worden gegenereerd door

Nadere informatie

De rol van biomassa in de energietransitie.

De rol van biomassa in de energietransitie. De rol van biomassa in de energietransitie. Bert de Vries Plaatsvervangend directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging, Ministerie van Economische Zaken Inhoud 1. Energieakkoord 2. Energietransitie

Nadere informatie

Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid

Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid Lieven Van Lieshout Econext 8 april 203 Uitdagingen van het energiebeleid Bron: IEA, WEO 202 2 Uitdagingen van het energiebeleid Bron : EC, Impact

Nadere informatie

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

Wind op zee en India. 11 December, 2013. Ir. Leon Wijshoff

Wind op zee en India. 11 December, 2013. Ir. Leon Wijshoff Wind op zee en India 11 December, 2013 Ir. Leon Wijshoff Programma Energie Internationaal (PEI) - Doelstelling:EZ ondersteunen bij het uitvoeren van internationale energiebeleid, op het gebied van duurzame

Nadere informatie

Power to gas onderdeel van de energietransitie

Power to gas onderdeel van de energietransitie Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken

Mark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Mark Frequin Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Energiebeleid: van context tot acties. Mark Frequin Rijks Universiteit Groningen Inhoud 1. Context 2. Richting

Nadere informatie

SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST

SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST E u r o p e s e Commissie INFORMATIESYSTEEM VOOR STRATEGISCHE ENERGIETECHNOLOGIEËN SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST http://setis.ec.europa.eu Europese Commissie Informatiesysteem voor strategische

Nadere informatie

CONCEPT Onderzoek in relatie tot NWA Route Energietransitie

CONCEPT Onderzoek in relatie tot NWA Route Energietransitie CONCEPT Onderzoek in relatie tot NWA Route Energietransitie 29 november 2017 Presentatie NERA NWA Route Energietransitie Opzet en bevindingen onderzoek uitdagingen NWA Route Energietransitie 2 NERA: een

Nadere informatie

De Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken;

De Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken; INTENTIEVERKLARING CO 2 AFVANG, TRANSPORT en OPSLAG Partijen 1. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, vertegenwoordigd door de heer ir. J. van der Vlist, Secretaris-Generaal

Nadere informatie

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien?

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien? De Kromme Rijnstreek Off Grid in 00. Hoe kan dat eruit zien? De gemeenten Houten, Wijk bij Duurstede en Bunnik op weg naar energieneutraal in 00 Exact bepalen hoe het energiesysteem van de toekomst er uit

Nadere informatie

reating ENERGY PROGRESS

reating ENERGY PROGRESS reating ENERGY PROGRESS 2012 ENERGIE EN MILIEU: Opwarming van de aarde: Drastische vermindering CO 2 -uitstoot Energie: De energiekosten fluctueren sterk en zullen alleen maar stijgen Behoud van het milieu

Nadere informatie

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 Er is de komende jaren een fundamentele verandering van onze energievoorziening nodig om het hoofd te bieden aan de mondiale uitdagingen op energiegebied: de

Nadere informatie

Deze perskit bevat informatie over Ecofys, de geschiedenis van het bedrijf, de kenmerken, enkele feiten en cijfers en de belangrijkste activiteiten.

Deze perskit bevat informatie over Ecofys, de geschiedenis van het bedrijf, de kenmerken, enkele feiten en cijfers en de belangrijkste activiteiten. Ecofys Perskit Ecofys Experts in Energy Inleiding Ecofys is al meer dan 25 jaar een toonaangevend internationaal consultancybedrijf in energie en klimaatbeleid. De visie van Ecofys is "sustainable energy

Nadere informatie

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen De toekomst van de energievoorziening Gemeenten, provincies, bedrijven en projectontwikkelaars gaan zich steeds meer richten op duurzame energiedoelstellingen,

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Hernieuwbare Energie na Frans Rooijers - directeur CE Delft

Hernieuwbare Energie na Frans Rooijers - directeur CE Delft Hernieuwbare Energie na 2025 Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige

Nadere informatie

Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne)

Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne) Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne) Gert Jan Kramer Tilburg Science Café, 15 Januari 2019 Haalbaarheid en Draagvlak 300 Dutch GHG emissions emissions (Mton CO 2eq ) 200 100-12% -49%

Nadere informatie

De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening

De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening Wilfried Ivens (wilfried.ivens@ou.nl) Herman Eijdems (h.eijdems@mijnwater.com) René Verhoeven (r.verhoeven@mijnwater.com)

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Paul van den Oosterkamp, Jeroen de Joode Schaliegas Congres - IIR Amersfoort, 30-31 Oktober 2013 www.ecn.nl Visie ECN Rol gas in NL energiesysteem nu en straks

Nadere informatie

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE BELGISCHE ENERGIE- UITDAGING 2 De doelstellingen van het interfederale

Nadere informatie

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas

Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl

Nadere informatie

Nederland: de Maritieme Wereldtop

Nederland: de Maritieme Wereldtop 1 Nederland: de Maritieme Wereldtop Veilig, duurzaam en economisch sterk Maritiem Cluster in de Topsector Water: Innovatiecontract en Topconsortium Kennis en Innovatie V2.0, Samenvatting, 23 december 2011

Nadere informatie

Energievoorziening Rotterdam 2025

Energievoorziening Rotterdam 2025 Energievoorziening Rotterdam 2025 Trends Issues Uitdagingen 9/14/2011 www.bollwerk.nl 1 Trends (1) Wereld energiemarkt: onzeker Toenemende druk op steeds schaarsere fossiele bronnen Energieprijzen onvoorspelbaar,

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoudsopgave Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 1 Inleiding en werkwijze

Nadere informatie

H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program

H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program H-vision Blauwe waterstof voor een groene toekomst Alice Krekt, programmadirecteur Deltalinqs Cimate Program 13-12-2018 Steven Lak voorzitter Om 2030 ambitie van broeikasgas emissiereductie te behalen

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Ministerie van Economische Zaken

Ministerie van Economische Zaken DOORBRAAKPROJECT ICT EN ENERGIE Routekaart doorbraakproject ICT en Energie Ministerie van Economische Zaken Rapport nr.: 14-2884 Datum: 2014-10-15 SAMENVATTING ROADMAP Het kabinet wil dat de uitstoot van

Nadere informatie

CELSIUS* *Combined Efficient Large Scale Integrated Urban Systems. Roland van Rooyen Oubbol Oung Astrid Madsen 25-06-2015

CELSIUS* *Combined Efficient Large Scale Integrated Urban Systems. Roland van Rooyen Oubbol Oung Astrid Madsen 25-06-2015 CELSIUS* *Combined Efficient Large Scale Integrated Urban Systems Roland van Rooyen Oubbol Oung Astrid Madsen 25-06-2015 This project has received funding from the European Union s Seventh Framework Programme

Nadere informatie

Waterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft

Waterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft Waterstof, het nieuwe gas Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

Geothermie. traditioneel energiebedrijf?

Geothermie. traditioneel energiebedrijf? 31 maart 2010 T&A Survey Congres Geothermie Duurzame bron voor een traditioneel energiebedrijf? Hugo Buis Agenda Duurzame visie & ambities Waarom kiest Eneco voor Geothermie? Stand van zaken Markten Pro

Nadere informatie

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015 Technisch-economische scenario s voor Nederland Ton van Dril 20 mei 2015 Overzicht Energieplaatje in historisch perspectief Hoeveel en hoe gebruiken we energie? Wat gebeurt er met verbruik en uitstoot

Nadere informatie

WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018

WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018 WELKOM BIJ PORT OF ROTTERDAM! Remco Neumann en Ankie Janssen 19 April 2018 Inleiding Wat doet het Havenbedrijf Rotterdam? Hoe bouwen wij aan een duurzame haven? Wat doen wij aan waterstof? 2 Wat doet het

Nadere informatie

Subsidies. Energie en Industrie Maurits Clement

Subsidies. Energie en Industrie Maurits Clement Subsidies Energie en Industrie 2016 Maurits Clement Regelingen in de Topsector Energie Topsector en TKI s bepalen prioriteiten en Bugetten RVO voert tenders uit om budgetten toe te kennen aan projecten

Nadere informatie

NeVER/VMR 18 juni Klimaatakkoord en omgevingsrecht vanuit energierechtelijk perspectief

NeVER/VMR 18 juni Klimaatakkoord en omgevingsrecht vanuit energierechtelijk perspectief NeVER/VMR 18 juni 2019 Klimaatakkoord en omgevingsrecht vanuit energierechtelijk perspectief Waar energie- en omgevingsrecht elkaar ontmoeten Ollongren ziet ruimte voor gemeenten om stoppen met aardgas

Nadere informatie

Toekomstschetsen en organisatievraagstukken

Toekomstschetsen en organisatievraagstukken Toekomstschetsen en organisatievraagstukken Samenvatting en bevindingen in #Energiedialoog Verschillen en gemene delers in energiescenario s Besparing oftewel isolatie zorgt voor grote verminderingen in

Nadere informatie

WKO in duurzame gebiedsontwikkeling case Westland Ir. Marion Bakker SenterNovem 030 2393677 m.m.c.bakker@senternovem.nl

WKO in duurzame gebiedsontwikkeling case Westland Ir. Marion Bakker SenterNovem 030 2393677 m.m.c.bakker@senternovem.nl WKO in duurzame gebiedsontwikkeling case Westland Ir. Marion Bakker SenterNovem 030 2393677 m.m.c.bakker@senternovem.nl 12-11-2007Sheet nummer 1 Ontwikkelingen wereldwijd Heeft de Al Gore film impact?

Nadere informatie

Caro De Brouwer 27/11/2013

Caro De Brouwer 27/11/2013 Caro De Brouwer 27/11/2013 Caro De Brouwer 2e Master Irw Energie, KUL Erasmus Imperial College London Thesis: Solvent storage for postcombustion CCS in coal fired plants Voorzitter YERA Young Energy Reviewers

Nadere informatie

Energieneutraal keten sluisdeur Goese Sas

Energieneutraal keten sluisdeur Goese Sas Energieneutraal keten sluisdeur Goese Sas Door de vastgestelde energie- en klimaatdoelstelling binnen Europa om in 2050 energieneutraal te zijn, is het voor de hele samenleving maar met name voor bedrijven

Nadere informatie

Kansen voor ondiepe geothermie

Kansen voor ondiepe geothermie Kansen voor ondiepe geothermie Ondiepe Geothermie Onttrekken van aardwarmte uit ondiepe formaties Diepte tot circa 1.250 meter Temperatuur 15 tot 45 C Technologie Dieptes (m) Gebruikelijke toepassing WKO

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013 Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT RvT maart 2013 Het topsectorenbeleid Overheid, Rijksdient voor ondernemend Nederland Tenders voor Demo, pilot en Early adapter projecten Topcluster voor

Nadere informatie

Wat vraagt de energietransitie in Nederland?

Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen

Nadere informatie

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en

Nadere informatie

Smart Grids proeftuinen. Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN)

Smart Grids proeftuinen. Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) Smart Grids proeftuinen Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) Smart Grids proeftuinen Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) Smart Grids proeftuinen Innovatieprogramma Intelligente Netten

Nadere informatie

en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018

en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen

Nadere informatie

Klimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE

Klimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE Klimaatakkoord Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus 20401 2500 EK 'S-GRAVENHAGE BETREFT Procesbrief Klimaatakkoord DEN HAAG ONS KENMERK 5 oktober 2018 18.34838

Nadere informatie

Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen

Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen 28/09/2015 Kees van der Leun Klimaat raakt al ontwricht bron: John Mason, skepticalscience.com bron: Guardian 2 100% duurzaam? Energie-efficiëntie

Nadere informatie

Startnotitie Energietransitie. November 2018

Startnotitie Energietransitie. November 2018 Startnotitie Energietransitie November 2018 Startnotitie Energietransitie Een klimaatneutrale stad. Dat is wat Rotterdam wil zijn. Een groene en gezonde stad met schone lucht voor iedereen. Met een economie

Nadere informatie

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Beleid dat warmte uitstraalt Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Doelen rijksoverheid voor 2020 Tempo energiebesparing 2 % per jaar Aandeel duurzaam in totale

Nadere informatie

ideego programma 2015

ideego programma 2015 ideego programma 2015 Wijnand van Hooff Programmadirecteur TKI Solar Energy TKI Solar Energy zonnestroomtechnologieën 1. Zonnestroom 2 TKI EnerGO energie in de gebouwde omgeving 2. Warmte en koude 3 TKI

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

Zonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013

Zonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Zonder Energieopslag geen Energietransitie Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Duurzame Energie Koepel 6 brancheorganisaties (wind, zon, bodemenergie, bio, warmtepompen,

Nadere informatie

KLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018

KLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018 KLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018 DE OPDRACHT. Meer dan 100 partijen verlagen CO 2 -uitstoot van Nederland met 49% ten opzichte van 1990 via het klimaatakkoord. Maatschappelijke organisaties,

Nadere informatie

De toekomst van energie

De toekomst van energie De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

Duurzame energie in balans

Duurzame energie in balans Duurzame energie in balans Duurzame energie produceren en leveren binnen Colruyt Group I. Globale energievraag staat onder druk II. Bewuste keuze van Colruyt Group III. Wat doet WE- Power? I. Globale energievraag

Nadere informatie

HOGE TEMPERATUUR OPSLAG VAN WARMTE IN DE ONDERGROND ONDERZOEK EN DEMONSTRATIE

HOGE TEMPERATUUR OPSLAG VAN WARMTE IN DE ONDERGROND ONDERZOEK EN DEMONSTRATIE HOGE TEMPERATUUR OPSLAG VAN WARMTE IN DE ONDERGROND ONDERZOEK EN DEMONSTRATIE JORIS KOORNNEEF DERDE NATIONAAL CONGRES BODEMENERGIE UTRECHT 29 JUNI 2018 GEOTHERMIE FAMILIE Ondiepe geothermische systemen

Nadere informatie

Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren?

Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren? Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren? Brigit Gijsbers - Directeur Maritieme Zaken, Ministerie van Infrastructuur en Milieu De Nederlandse Maritieme Strategie 2015-2025

Nadere informatie

Smart Grids. Ernst ten Heuvelhof 10-1-2011. Challenge the future. Delft University of Technology

Smart Grids. Ernst ten Heuvelhof 10-1-2011. Challenge the future. Delft University of Technology Smart Grids Ernst ten Heuvelhof Smart Grids Twee-richtingsverkeer stroom in laagspanningsnet Real time prijzen stroom zichtbaar voor afnemers Taskforce Smart Grids Ingesteld door Minister van EZ Secretariaat

Nadere informatie

Biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het Klimaatakkoord (VHKA)

Biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het Klimaatakkoord (VHKA) Biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het Klimaatakkoord (VHKA) Marit van Hout, PBL 10 oktober 2018, Den Bosch TKI BBE overleg Wat staat er over biomassa in het Voorstel voor Hoofdlijnen van het

Nadere informatie

Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken

Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Publiek gefinancierd energieonderzoek In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Inleiding Jaarlijks brengt de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) in opdracht van het ministerie van

Nadere informatie

Jaarplan Energie Verantwoorde Glastuinbouw: morgen groeit vandaag

Jaarplan Energie Verantwoorde Glastuinbouw: morgen groeit vandaag Jaarplan 2019 - Energie Verantwoorde Glastuinbouw: morgen groeit vandaag Nederlandse glastuinbouwbedrijven dragen in grote mate bij aan het verminderen van de CO2-uitstoot. Het komende decennium wordt

Nadere informatie

Waterstof: de energiedrager van de toekomst. Frank de Bruijn. Waterstof. Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar

Waterstof: de energiedrager van de toekomst. Frank de Bruijn. Waterstof. Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar Waterstof: de energiedrager van de toekomst Frank de Bruijn www.ecn.nl Waterstof Een Gas Kleurloos;Geurloos;Niet Giftig; Brandbaar Hoge energie dichtheid op gewichtsbasis Lage energiedichtheid op volumebasis

Nadere informatie

Smart Grids proeftuinen. Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN)

Smart Grids proeftuinen. Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) Smart Grids proeftuinen Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN) Innovatieprogramma Intelligente Netten - IPIN Presentatie geleerde lessen: 1. Vanuit proeftuinen en IPIN programma 2. Voor het innovatiesysteem

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Slimme Aanpak Energiebesparing voor de industrie

Slimme Aanpak Energiebesparing voor de industrie Slimme Aanpak Energiebesparing voor de industrie Mei 2014 www.ecn.nl Nederlands industrieel energiegebruik Feedstock M 3792 Elektrisch M 1736 Een economische waarde van ca. 6 miljard euro per jaar Jaarlijks

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Advisory Klankbordgroep -onderzoek:visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Agenda Pagina 1 Introductie 1 2 Aanpak en proces 5 3 Ontwikkelingen in de energiesector 12 4 Onderzoeksvragen

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011 Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Energietransitie en schaalvoordelen

Energietransitie en schaalvoordelen Energietransitie en schaalvoordelen Samenvatting McKinsey-onderzoek Oktober 2013 CONTEXT Recent is door McKinsey, in opdracht van Alliander, een onderzoek uitgevoerd naar de vraag: Wat zijn de voordelen

Nadere informatie

Energieverzorging Nederland

Energieverzorging Nederland Energieverzorging Nederland Naar een Duurzame Samenleving (VROM) Vanuit een internationaal geaccordeerde basis voor 2050 Standpunt Nederlandse overheid : 100% CO2 -reductie Standpunt van de G8: 80 % CO2

Nadere informatie