Spel en spelbegeleiding

Transcriptie

1 Spel en spelbegeleiding

2

3 Spel en spelbegeleiding

4 Verantwoording 2005 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteurs: Eindredactie: Met bijdragen van: In samenwerking met: M.Ameling (Mariëndael) M.Cordang (SLO) L.Damen (SLO) M.Cordang (SLO) L. van Boxtel (Klimopschool, 's-hertogenbosch) F. Burger (De Wingerd, Nunspeet) G. van Kilsdonk (Herman Broerenschool, Rosmalen) L. Reussink (De Ark, Gouda) B. Schultz (Korte Vlietschool, Leiden) Ede, Kon. Emmaschool Enschede, De Huifkar Groningen, W.A. van Lieflandschool Gouda, De Ark Hengelo, 't Iemenschoer Leiden, Korte Vlietschool Rosmalen, Herman Broerenschool Rotterdam, De Regenboog Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: ISBN: AN:

5 Voorwoord Spel in zml De Landelijke Vereniging zml heeft SLO gevraagd een theoretisch kader te ontwikkelen op het gebied van Spel en Spelbegeleiding. Het spel biedt vele mogelijkheden voor de leerlingen om zich te ontwikkelen. Het spel is immers van invloed op alle ontwikkelingsgebieden. Door allerlei redenen die wel of niet samenhangen met de mogelijkheden van zeer moeilijk lerenden, loopt het spel vast, wanneer er te weinig aandacht aan wordt besteed. In het theoretische kader wordt hier uitgebreid op ingegaan. Om de leerkrachten, de interne begeleiders en de spelbegeleiders een handreiking te geven om spelproblemen vast te stellen en de oorzaken in kaart te brengen, zijn observatiewijzers ontwikkeld. Tevens is een spelbegeleidingsplan opgesteld, dat de mogelijkheid biedt om aan te geven in welke spelfase een leerling speelt en welke begeleiding ingezet wordt. Dit plan kan individueel of voor een groep opgesteld worden, zodat inzichtelijk wordt dat spelbegeleiding georganiseerd kan worden voor meerdere leerlingen. Daarnaast is SLO gevraagd een spelkalender te ontwikkelen, die in het SO een ondersteuning kan bieden aan de leerkrachten, om in de kring, op allerlei momenten van de dag een spel te kunnen spelen met de groep. Om aan te sluiten bij de leermiddelen die inmiddels voor het zml zijn ontwikkeld, hebben wij de bekende figuurtjes Thijs en Toetsie en de 12 thema's uit de activiteitenboeken gebruikt als uitgangspunt voor de spelkalender. In de leeswijzer bieden we u een totaaloverzicht aan en geven informatie en suggesties voor het gebruik van deze producten. We bieden de spelkalender in combinatie met het boekje 'Spel en spelbegeleiding' aan, omdat zij in samenhang gebruikt dienen te worden. Alle scholen voor zml ontvangen beide producten eenmalig gratis. Meerdere kalenders én boekjes kunnen besteld worden bij de SLO. We wensen de leerlingen en de leerkrachten veel plezier toe met het gebruik van de Spelkalender en we hopen dat deze producten een waardevolle bijdrage leveren aan het Spel in zml. 3

6 4

7 Leeswijzer De spelkalender en het boekje 'Spel en spelbegeleiding' worden in combinatie aangeboden, omdat spel in het onderwijs veel meer is dan het spelen van spelletjes tussendoor. Spel moet ook in figuurlijke zin, op de kalender, dat is belangrijk omdat spel lijkt verbonden met het leren in zml. Een groot deel van de motivatie lijkt extrinsiek te zijn. Het welbevinden van leerlingen en het plezier hebben in een activiteit zijn van grote invloed op de houding en de aandacht tijdens het leren. Dat geldt voor alle ontwikkelingsgebieden waaronder ook de spelontwikkeling. Om de leerkrachten handvatten te bieden om de spelontwikkeling van hun leerlingen te kunnen volgen, te begrijpen, te stimuleren en te bevorderen, hebben we dit boekje geschreven. Het spel komt vaak niet vanzelf op gang of het stagneert plotseling. Er zijn allerlei oorzaken te noemen die de spelontwikkeling kunnen bedreigen. Het spel kan dusdanig vastlopen en de oorzaken kunnen zo ondoorzichtig zijn, dat zelfs extra spelbegeleiding nodig is. Dit blijkt binnen zml geen overbodige luxe te zijn. Met behulp van dit boekje wordt inzicht geboden in diverse handelingen en opvattingen met betrekking tot observatie en begeleiding. Aan de hand van de indeling van het boekje zullen we de opzet van dit project verduidelijken, zodat de producten inzichtelijker en optimaal bruikbaar zijn. Deel 1: Theoretische uitgangspunten Doel van dit deel is een theoretisch kader te bieden voor de praktische zaken die we in het kader van 'Spel en spelbegeleiding' ontwikkeld hebben. We beginnen met een abstract kader dat gaande weg steeds concreter wordt. Omdat spel een integraal onderdeel vormt van het onderwijs aan zml, zijn we bij de uitwerking uitgegaan van recent ontwikkelde producten voor het onderwijs aan zml. In het bijzonder betreft dat: de SLO publicaties Het leren van zml: leerstijlen en Pedagogisch didactische uitgangspunten voor zml. Daarmee wordt aangesloten bij de door de SLO ontwikkelde onderwijsleermiddelen voor zml; het onderdeel spel van de Vijf Wijzer zoals dat uitgegeven is door SOPO/KDC's- Cluster 3. Dit deel bestaat uit zeven hoofdstukken. Deze hoofdstukken zijn: 1. Het leren van zml; 2. Ontwikkelingsgericht onderwijs; 3. Spelen en leren; 4. Spelactiviteiten; 5. Spelbegeleiding; 6. Achtergronden bij de observatiewijzers; 7. Leerlijnen spel. 5

8 In hoofdstuk 1 'Het leren van zml' wordt zoals de titel al aangeeft in het kort ingegaan op het leren van zml. Achtereen volgens komen aan de orde: de grote verschillen, nieuwe opvattingen over leren ( het kennisconstructie model), kennis en ontwikkeling en de didactische consequenties die daaraan verbonden zijn. Hoofdstuk 2 'Ontwikkelingsgericht onderwijs' is daarvan een eerste uitwerking. Aan bod komen de opvattingen van Vygotsky over onderwijs en ontwikkeling. Meer concreet wordt uitgewerkt in het begrip basisontwikkeling. Spel is binnen de basisontwikkeling een kernactiviteit. Reden om in hoofdstuk 3 'Spelen en leren' uitvoerig in te gaan op de karakteristieken van spel en het spelen van zml. Hoofdstuk 4 gaat over spelactiviteiten. In dat hoofdstuk wordt de spelontwikkeling die een kind doormaakt in het kort beschreven. Het spelgedrag is daarbij gekoppeld aan de leeftijd van een normale ontwikkeling. Het leren van zml gaat vaak niet vanzelf. Dat geldt ook voor spel en spelontwikkeling. Hiervoor is al opgemerkt dat spelbegeleiding geen overbodige luxe is. Het hoofdstuk5 over spelbegeleiding mag in dit theoretisch kader dan ook niet ontbreken. Om spelbegeleiding systematisch aan te kunnen pakken zijn goede observatie-instrumenten nodig. Deze worden gegeven in het deel 2 van deze publicatie. In hoofdstuk 6 zijn de achtergronden daarvan beschreven. Voor het onderwijs aan zml zijn er voorstellen voor kerndoelen. Daarbij is een onderscheid gemaakt in leergebied specifieke en leergebied overstijgende kerndoelen. Spel behoort tot de leergebied overstijgende kerndoelen. In hoofdstuk 7 is het kerndoel spel uitgewerkt in een aantal leerlijnen voor spel. Achtereenvolgens komen aan de orde: exploratie, functioneel en/of relationeel spel, symbolisch spel, rollen -en fantasiespel, constructief spel en regelspel. Dit theoretische deel wordt afgesloten met een uitvoerige literatuurlijst. Deel 2: Observatie en begeleiding Dit deel bestaat uit 4 hoofdstukken met concrete materialen voor observatie en begeleiding. Hoofdstuk 1 bevat een algemene inleiding. Hoofdstuk 2 beschrijft een algemene observatiewijzer voor spel, die u, als leerkracht, kunt invullen. Het is een document van één pagina, dat snel een beeld verschaft over het spel van een individuele leerling. U kunt deze observatiewijzer voor alle leerlingen invullen, maar als u een uitgebreid leerlingvolgsysteem hebt, is dat misschien overbodig. Dit document is handig, wanneer u de spelkwaliteit in beeld wil krijgen, het spelen extra wil stimuleren of als het leerlingvolgsysteem niet genoeg steun kan bieden. Hoe vaak u het wilt invullen, is een eigen keuze of schoolkeuze. Na invulling, m.b.v. kleuren of andere symbolen, krijgt u een overzicht van de sterke en zwakke kanten binnen het spel van uw leerling. Het ingevulde formulier is zo nodig een start voor een nader onderzoek of een observatie. Naast een korte inleiding, is in dit hoofdstuk de 'algemene observatiewijzer' afgedrukt, het document dat u kunt kopiëren voor uw groep of individuele leerling. 6

9 Hoofdstuk 3 behandelt de vervolgwijzer, die u kunt hanteren voor nadere observatievragen, gekoppeld aan de algemene observatiewijzer. De aandachtsgebieden uit de algemene wijzer zijn uitgangspunt voor de observatievragen, die u vervolgens kunt gaan stellen, als daaraan behoefte is. Als de algemene observatiewijzer een duidelijk beeld geeft van het spel van uw leerling, hoeft u natuurlijk niet verder te onderzoeken. De vervolgwijzer biedt ondersteuning, bij het formuleren van de observatievragen, om oorzaken van spelproblemen te achterhalen. Hoofdstuk 4 is bedoeld voor de spelbegeleiding, gegeven door de spelbegeleider, de interne begeleider of de leerkracht. Deze 'spelbegeleidingswijzer' lijkt gecompliceerd wanneer de achtergronden hiervan onbekend zijn. In de inleiding vindt u daarom uitgebreide aanwijzingen. Het document bestaat uit de leerlijnen van 'Vijfwijzer', een curriculum, voor leerlingen met een gering ontwikkelingsperspectief, aangevuld met items voor een algeheel curriculum voor spel in zml. Dit deel in de wijzer geeft aan in welke fase van ontwikkeling een leerling staat. In het rechterdeel van de matrix geeft u aan, welke spelbegeleiding wordt ingezet. Door het formulier voor de hele groep in te vullen, worden eventuele overeenkomstige spelbehoeftes en ontwikkelingen in kaart gebracht. Op deze manier kunnen er groepjes voor spelbegeleiding worden geformeerd, naast de individuele spelbegeleiding. Niet iedere school kan individuele spelbegeleiding organiseren. Op deze manier willen wij mogelijkheden schetsen voor groepsbegeleiding. De Vijfwijzer, die men kan downloaden, via www. wegbereiders.nl, is in dit project, op spelgebied uitgebreid voor het zml. Bij de nieuwe leerlijnen voor spel hebben we activiteitenkaarten gemaakt. Deze worden pas later gepubliceerd, omdat ze eerst in de praktijk getoetst en aangevuld worden. Zodra ze gereed zijn voor publicatie, zullen we u via de nieuwsbrief van de SLO hiervan op de hoogte stellen. Deel 3: De spelkalender De spelkalender wordt in samenhang met dit boekje geleverd. De spelkalender bestaat uit 12 bladen op A2 formaat en omvat 135 spelletjes. Een uitgebreide handleiding en suggesties voor spel in de klas vormen dit deel van het boekje. Deel 4: Spelbegeleiding in de praktijk Voor dit laatste deel hebben we de scholen, waarmee we samengewerkt hebben aan dit project, gevraagd of zij in het kort wilden vertellen over de spelbegeleiding in de praktijk, op hun eigen school. Een aantal leerkrachten, interne begeleiders, spelbegeleiders en speltherapeuten hebben hieraan gehoor gegeven. 7

10

11