ING Economisch Bureau April Infrasector. Risicomanagement: urgenter dan ooit

Transcriptie

1 ING Economisch Bureau April 2009 Infrasector Risicomanagement: urgenter dan ooit

2 Colofon Auteur drs. M.G.P.W. van Sante Redactie mr. J.E.A.M. van der Doelen drs. J.J.N. Dieleman drs. E.M. Froon drs. ing. G. Hieminga mr. B. Olthof drs. M.J.P.M. Peek Referent Ir. B.D. Gieskens Bouwend Nederland Branchemanager mr. J.E.A.M. van der Doelen Opmaak en druk Papyrus Diemen ISBN e druk Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

3 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusies 4 Voorwoord 6 1 Inleiding 7 2 Branchetypering Marktomvang Infrabedrijven Prijs & productieontwikkeling Opdrachtgevers Centrale overheid Lagere overheden Bedrijven Trends & ontwikkelingen Nieuwe organisatievormen Kredietcrisis Hoge grondstofprijzen Onvoldoende orders Klimaatverandering & duurzaam bouwen Fijnstofproblematiek Resumé 20 3 Proces van risicomanagement Grote voordelen te behalen door risicomanagement Definitie en doelstelling Project risicomanagement Cruciale factoren Risicoanalyse Vaststellen relevante risico s Risico s indelen en wegen Opstellen beheersmaatregelen Beslissing Go / No go Risicobeheersing Evaluatie Resumé 34 4 Implementatie risicomanagement Stel een standaard werkproces op Creëer draagvlak in de eigen organisatie Maak risico s bespreekbaar Analyseer risicomanagementplan van partners Stuur op rendement Resumé 39 Bijlage 1: Literatuurlijst 40 Bijlage 2: Interviews met deskundigen 41 Bijlage 3: Enquête 42 Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

4 Samenvatting en conclusies Door het huidige slechte economische klimaat zal de Nederlandse bouwproductie in de jaren 2009 en 2010 flink inkrimpen. Ook in de infrasector neemt het aantal opdrachten af en veel bouwbedrijven kunnen daardoor voor lastige dilemma s komen te staan. Moeten zij hun bedrijf afslanken met als gevolg ontslag voor een deel van het personeel? Moeten zij risicovolle of niet rendabele projecten binnenhalen waardoor afslanken nu niet nodig is? Bij te hoge risico s kunnen de tegenslagen uiteindelijk dusdanig oplopen waardoor het voortbestaan van de gehele onderneming op het spel kan komen te staan. Zeer zware afwegingen die vragen om goed onderbouwde beslissingen waarbij professioneel risicomanagement hulp kan bieden. Infrasector wordt beperkt getroffen door kredietcrisis In 2009 en 2010 zal de productie in de infrasector naar verwachting met jaarlijks 1% dalen. De infrasector heeft hiermee veel minder last van de kredietcrisis dan de B&U sector waar de productie in 2009 en 2010 met meer dan 5% per jaar zal krimpen. Dit komt doordat de infrasector voornamelijk afhankelijk is van een stabiele opdrachtenstroom van de overheid. Enerzijds stijgen de overheidsuitgaven aan nieuwe wegen anderzijds dalen de investeringen van gemeenten aan infrastructuur in nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen. Verschillende ontwikkelingen in de sector zorgen voor een toenemend aantal risico s De winstmarges staan onder druk door verschillende ontwikkelingen in de sector. Steeds vaker wordt door opdrachtgevers gewerkt met nieuwe organisatievormen. Hierdoor worden risico s die voorheen bij de opdrachtgever lagen, overgedragen aan het bouwbedrijf. De sterk fluctuerende inkoopprijzen van materialen in 2008 leidden daarbij vaak tot lagere marges op projecten. Veel bouwbedrijven verkrijgen daarnaast steeds moeilijker kapitaal doordat hun kredietwaardigheid moeilijk is in te schatten. Risicomanagement wordt steeds belangrijker en is ook een kans Het beheersen van al deze onzekerheden door risicomanagement wordt steeds belangrijker. 81% van de bedrijven vindt risicomanagement dan ook cruciaal voor een gezonde winstgevendheid. Bijna de helft van de bedrijven heeft daarnaast meer dan 1% kosten van de omzet door onvoorziene schades. 30% van de bedrijven kan de winstmarge minimaal verdubbelen door het aantal schades van onzekere oorzaken te halveren. Bedrijven die hun risicomanagement goed op orde hebben zullen enerzijds minder onverwachte kosten maken. Anderzijds zullen zij bij aanbestedingen voordeel hebben doordat zij een betere inschatting kunnen maken van de risico s. Standaardwerkproces benodigd voor risicomanagement Bijna de helft van de bedrijven heeft geen standaard werkproces voor risicomanagement. Binnen de bouw worden risico/rendements afwegingen daardoor nog te vaak op gevoel genomen. Voor effectief risicomanagement is een risicoanalyse van een project echter cruciaal. Op basis van deze analyse kan een objectieve beslissing worden genomen om wel of niet op een project in te schrijven. Deze beslissing moet zoveel mogelijk genomen worden door niet direct betrokkenen die de zaken objectiever kunnen bekijken. Aanbevelingen voor implementatie van risicomanagement: Stel een standaard werkproces. Een dergelijk proces zorgt ervoor dat alle relevante stappen in het proces worden doorlopen en de juiste mensen erbij worden betrokken. Creëer draagvlak in de eigen organisatie. Risicomanagement moet een onderdeel zijn van het reguliere bedrijfsproces en niet iets dat ernaast gebeurt. Voor een goede implementatie is het opleiden van personeel en een evaluatie van het risicomanagement bij projecten belangrijk. Het is noodzakelijk dat het management hier een duidelijke voortrekkersrol bij neemt (top-down). Dit is geen eenvoudig proces omdat vaak oude gewoontes moeten worden doorbroken en er vaak een cultuuromslag gemaakt moet worden. Indien nodig kan het management externe deskundigen bij de implementatie betrekken om risicomanagement te implementeren in het bedrijfsproces. Maak risico s bespreekbaar. Stel andere partijen zo snel mogelijk op de hoogte (pro-actief) van mogelijke risico s (zowel intern als extern). Risico s kunnen het best beheerst worden als ze zo vroeg mogelijke erkend worden. Daarnaast kunnen risico s op deze manier eenvoudiger belegd worden bij de partij die ze het beste kan dragen. Analyseer het risicomanagementplan van partners. Controleer of andere partijen de risico s wel kunnen dragen die aan hen overgedragen worden. Het zomaar over de schutting gooien van risico s moet worden voorkomen. Het niet nakomen van verplichtingen van partners leidt onherroepelijk tot kosten bij andere betrokkenen in het bouwproces. Stuur op rendement. Maak een zorgvuldige afweging tussen risico en rendement. Bedrijven moeten zich niet laten leiden door omzethonger. Het gevaar bestaat anders dat (te grote) projecten worden binnengehaald met teveel risico s waar de eigen organisatie onvoldoende op is ingesteld. Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

5 Risicomanagement is meer dan ooit noodzakelijk Risicomanagement moet een vast onderdeel worden van het reguliere bedrijfsproces. In het huidige slechte economische klimaat is het cruciaal dat risico/rendementsafwegingen zorgvuldig worden genomen. Ondanks dat de risico s toenemen, besteden veel infrabedrijven hier nog te weinig aandacht aan. Voor het optimaal beheersen van risico s is doorvertalen naar en inbedden in de organisatie van risicomanagement essentieel om vooral in tijden van economische recessie het hoofd boven water te kunnen houden. Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

6 Voorwoord Onder de subtitel Risicomanagement: urgenter dan ooit brengen we u een themastudie die nu nog actueler is dan we vorig jaar konden bevroeden toen gekozen werd voor dit thema. Inmiddels is het economische klimaat danig verslechterd en maken we de zwaarste recessie van de afgelopen decennia mee. Ook voor Infra heeft dit uiteraard gevolgen zij het dat wij aannemen dat de krimp minder groot zal zijn dan in andere delen van de bouwketen. In de studie meer over de gevolgen van de (krediet)crisis op de sector. Deze studie brengt een sector in beeld die een belangrijke bijdrage levert aan de mobiliteit en het BBP in Nederland. Infrastructurele werken houden Nederland bezig zijn vaak politiek en maatschappelijk relevant. Aan de basis van deze studie ligt een enquête die is verstuurd aan ruim Infrabedrijven. De respons hierop was aanzienlijk zodat we met deze respons konden concluderen. Over het belang van een goed risicomanagement voor de bedrijfsvoering bestond geen verschil van inzicht nl. groot. Echter: de toepassing hiervan in de dagelijkse bedrijfsvoering laat hier en daar te wensen over, zo oordeelt de sector over zichzelf. Wij zijn er van overtuigd met deze studie een compleet en actueel inzicht te hebben verschaft in de beschreven markt met de belangrijkste trends en thema s. Met deze studie willen wij u graag van dienst zijn bij het maken van de voor u noodzakelijke keuzes. Mede namens Bouwend Nederland wensen wij u veel leesplezier en zijn wij uiteraard graag bereid tot commentaar en/ of nadere toelichting. ING Business Banking Sectormanagement Bouw Mr. J.E.A.M. (Jan) van der Doelen jan.van.der.doelen@ing.nl Bouwend Nederland Infra Ir. B. (Bob) Gieskens b.gieskens@bouwendnederland.nl ING Economisch Bureau Sectoreconoom Drs. M.G.P. W. (Maurice) van Sante In opdracht van Sectormanagement Bouw van ING Business Bank en in nauwe samenwerking met de vereniging voor bouw- en infrabedrijven Bouwend Nederland heeft ING Economisch Bureau deze studie geschreven. Een goede samenwerking tussen partijen die het belang van de trends en ontwikkelingen binnen de beschreven branche uitermate serieus nemen. Zowel ING, met haar stevig doorgevoerde sectorgerichte aanpak en een professionele organisatie als Bouwend Nederland wil de markt en de partijen die hierin opereren steeds beter leren begrijpen. Dit om de rol als sparringpartner voor klanten en leden nog beter te kunnen vervullen. De redactieraad van deze sectorstudie bestaat uit leden vanuit diverse ING staven. Ter voorbereiding hebben Ronde Tafel- en individuele gesprekken plaatsgehad om tot verdere (praktijk) kennis en inzichten te komen. Ook mag de uitgebreide enquête niet onvermeld blijven. Wij willen al deze leveranciers van input hartelijk danken voor hun inspanning. Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

7 1 Inleiding In deze publicatie staan de bouwers van de Nederlandse infra structuur centraal. De infrasector neemt een belangrijke plaats in binnen de Nederlandse economie. Zij is verantwoordelijk voor de bouw en onderhoud van de Nederlandse wegen, spoorverbindingen en waterwerken. In de sector zijn werknemers actief en de jaarlijkse productie is circa 13 miljard. Hoofdstuk 2 geeft eerst een beschrijving van de sector. De structuur van verschillende deelsectoren wordt uiteen gezet, zodat een duidelijk beeld van de gehele sector ontstaat. Daarna passeren de belangrijkste trends en ontwikkelingen en de gevolgen van de kredietcrisis op de sector de revue. Hieruit zal blijken dat infrabedrijven aan steeds meer risico s bloot staan. Om hun continuïteit zeker te stellen wordt risicomanagement daarom steeds belangrijker. Hoofdstuk 3 gaat in op de vraag hoe het toenemend aantal risico s in de infrasector beheerst kan worden door risicomanagement en welke voordelen er behaald kunnen worden. Projectrisicomanagement staat hierbij centraal. Ten slotte geeft hoofdstuk 4 aanbevelingen om risicomanagement te implementeren in het bedrijfsproces. Naast deskresearch en interviews met deskundigen is deze publicatie gebaseerd op een enquête die begin november 2008 in samenwerking met Bouwend Nederland is uitgevoerd. De enquête is door circa 296 respondenten uit de sector geheel of gedeeltelijk ingevuld. Dit geeft weliswaar geen representatief maar wel een indicatief beeld van de huidige stand van zaken van risicomanagement bij infrabedrijven. Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

8 2 Branchetypering Dit hoofdstuk gaat over de huidige stand van zaken in de infrasector. In 2.1 wordt de marktomvang besproken en in 2.2 komen alle verschillende deelsectoren aan bod. 2.3 gaat in op de prijs- & productieontwikkeling. In 2.4 passeren de belangrijkste opdrachtgevers voor infrastructurele bouwwerken de revue. 2.5 gaat ten slotte in op de belangrijkste trends in de sector. 2.1 Marktomvang Infrasector is kleinste sector in de bouw De totale bouwproductie besloeg in 2007 ruim 54 miljard 1. Bijna 13 miljard hiervan is voor rekening van de infrasector waarvan 7,8 miljard voor nieuwbouw en groot onderhoud en 5,2 miljard voor herstel en verbouw. De infrasector is hiermee de kleinste sector binnen de bouwnijverheid (figuur 2.1). Figuur 2.1 De bouwproductie per sector, 2007 (x 1 miljard) 30 De Nederlandse infrastructuur is van vitaal belang voor de economie Uitbreiding en onderhoud van het wegennet en spoorverbindingen zijn van groot belang voor economische groei. De grootste opdrachtgevers voor infrastructurele bouwwerken zijn de rijksoverheid en decentrale overheden (zie 2.4). Bouwbedrijven in de infrasector zorgen voor de uiteindelijke aanleg van de infrastructuur. In de sector zijn circa werknemers actief. Schaalgrootte hoog in infrasector Figuur 2.3 geeft een uitsplitsing van deze ondernemingen naar subsector en werkzame personen. Grote bedrijven zijn uiteraard vaak actief in verschillende subsectoren maar worden hier geregistreerd naar hoofdactiviteit. In de infrasector is de schaalgrootte beduidend hoger dan in de gehele bouwnijverheid. In de gehele bouwnijverheid heeft slechts 1,1% van de bouwbedrijven meer dan 50 werknemers in de dienst. In de infrasector ligt de schaalgrootte met 2,0% veel hoger. Een reden hiervoor is dat infraprojecten ook gemiddeld groter zijn dan in de B&U sector. Hieronder zullen de verschillende subsectoren van de infrasector besproken worden Infrasector kleinste sector in de bouw Veel zelfstandige stratenmakers De subsector stratenmakers kent met het grootste aantal bedrijven. Activiteiten binnen deze subbranche zijn de bestrating van trottoirs, fietspaden, rijbanen Klein onderhoud en pleinen met behulp van straatstenen, tegels, betonplaten of sierbestrating. Opdrachtgevers zijn vaak gemeenten. Groot onderhoud Het hoge aantal bedrijven in deze subsector komt vooral door het grote aantal zzp ers van bijna in Nieuwbouw Bijna de helft van alle 0 Woningbouw Utiliteitsbouw Infra Figuur 2.2 Aantal bedrijven, totaal aantal werknemers en gemiddeld aantal werknemers per bedrijf, 2008 Nieuwbouw Groot onderhoud Klein onderhoud Stratenmakers; 1,9 Bron: CBS Onder groot onderhoud vallen investeringen die tot doel hebben om de levensduur van een gebouw te verlengen. Onder klein onderhoud vallen consumptieve uitgaven om het bouwwerk geschikt te houden voor de huidige functie. Voor de infrasector wordt geen onderscheid gemaakt tussen nieuwbouw en groot onderhoud. Aantal bedrijven Bouwen van bruggen en tunnels; 24,7 Grondverzet; 3,6 Leggen van kabels en buizen; 22,4 Aanleggen van (spoor)wegen en luchthavens; 26,7 linkerzijde grafiek (zowel 1 als 10 mm inspringing grafiek (1 e 1 Exclusief interne leveringen, externe onderaanneming, machines, overige investeringen, saldo uitvoer van diensten en handelsmarges. Inclusief deze bedragen bedroeg de totale productie 78 miljard in Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 k rechterzijde grafiek (1 kolom b 0 Natte waterbouw; 37, Totaal aantal werknemers 10 mm inspringing grafiek (2 k De grootte van de bollen en het bijgenoemde getal geeft het gemiddelde aantal werknemers per bedrijf aan in de verschillende subsectoren. Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau rechterzijde grafiek (2 kolom b

9 Figuur 2.3 Aantal bedrijven bouwnijverheid ( 1 werknemer) en infrasector naar subsectoren naar grootte van aantal werknemers, 2008 Stratenmakers Aanleg van (spoor)wegen en luchthavens Bouw van bruggen en tunnels Leggen van kabels en buizen Natte waterbouw Grondverzet Totale infrasector Totale bouwnijverheid 0% 20% 40% 60% 80% 100% > 50 linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) Bron: CBS Straten- Aanleg Bouw van Leggen Natte Grond- Totale Totale makers van (spoor) bruggen van water- verzet infra- bouwwegen en en kabels bouw sector nijverheid lucht- tunnels en buizen havens n n n n > mm inspringing grafiek (1 kolom breed) rechterzijde grafiek (1 kolom breed) zzp ers in de infrasector is dan ook actief als stratenmaker. toren zijn zowel gemeenten, de rijksoverheid als bedrijven Door de relatief kleinere opdrachten is de schaalgrootte van (bijvoorbeeld Schiphol). stratenmakers bedrijven is dan ook relatief klein ten opzichte van de rest van de infrasector. Stratenmakers (spoor) bruggen en kabels en waterbouw verzet infrasector bouw- Aanleg van Bouw Aanleggen van Leggen van kabels Natten buizen Grond- Totale Totale 615 bedrijven hebben als hoofdactiviteit het aanleggen van wegen en tunnels buizen nijverheid Meeste bedrijven bij de aanleg van wegen, luchthavens spoorwegen en luchthavens werknemers in dienst. Het gaat hierbij om zowel de aanleg kabels en buizen. Deze bedrijven hebben gemiddeld 22,4 De subsector aanleg van (spoor)wegen en luchthavens 840 heeft 60 als renovatie 490en reparatie 110 van rioleringen, ondergrondse gemiddeld 27 werknemers per 10 bedrijf - 19 (figuur ). Totaal 110 kabels - en pijpleidingen Ook de 130 aanleg van 410 bovengrondse zijn in deze subsector werknemers actief. Bijna 1157% 10 hoogspanningskabels en bovengrondse 85 pijpleidingen voor van deze bedrijven heeft meer dan 50 werknemers. Het gaat transport en afvoer van vloeistoffen en (afval)water vallen in > hierbij om bedrijven die zich bezig houden met de aanleg, deze subklasse. onderhoud en herprofilering van (fiets)paden, wegen en start- en landingsbanen met asfalt, bitumen en beton. Ook Baggeraars zijn het meest internationaal de aanleg van spoorwegen behoort tot deze subklasse. georiënteerd De subsector bouw van bruggen en tunnels telt slechts 75 De natte waterbouw omvat werkzaamheden als de aanleg bedrijven. Hiermee heeft het het minste aantal bedrijven van dijken, waterwegen en haven- en rivierwerken. Ook binnen de infrasector. Opdrachtgevers voor beide subsec baggerwerkzaamheden, het uitdiepen en op diepte houden 10 mm inspringing grafiek (2 kolom breed) rechterzijde grafiek (2 kolom breed) Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

10 Figuur 2.4 Aantal maanden werk in portefeuille van Infra- & B&U bedrijven aan het einde van het jaar, ,8 6 6,7 7,3 6,9 6,2 Beperkte daling orderportefeuilles infrasector 6,3 6,9 6,4 7,1 4 4,0 5,4 4,7 5,1 5,3 4,1 4,0 5,6 4,2 5,4 4,4 5,5 4, Infrabedrijven B&U bedrijven Bron: EIB van vaargeulen en het opspuiten van zand ter versterking van stranden valt in deze subsector. Met gemiddeld 37,2 werknemer per bedrijf heeft deze subsector de grootste schaalgrootte. De 2 grootste baggeraars zijn Koninklijke Boskalis Westminster NV en Van Oord NV. In tegenstelling tot de andere Nederlandse bouwsectoren is de baggersector erg internationaal gericht. 30% à 40% van de opdrachten komt uit het Midden Oosten. Opdrachtgevers zijn vaak overheden, havenbedrijven en olie- en gasbedrijven. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) Grondverzetbedrijven worden vaak ingezet als onderaannemer De subsector grondverzet bestaat uit bedrijven met als hoofdactiviteiten: verplaatsen, egaliseren, ophogen en afgraven van grond; opruimen, bouwrijp maken van bouwterreinen na sloop; grondwerk voor bouwrijp maken van terreinen, ruilverkaveling, ontginning, landaanwinning en -inrichting; aanleg van drainage; grondwerk voor aanleg van bossen, sportvelden, recreatieterreinen en groenvoorzieningen. De bedrijven uit deze sector worden vaak ingezet door andere hoofdaannemers in de bouw om de grond bouwrijp te maken. In deze subsector zijn bedrijven actief met een Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 kolom breed) rechterzijde grafiek (1 kolom breed) gemiddeld aantal werknemers van 3,6. Op de stratenmakers bedrijven na heeft de subsector grondverzet hiermee de kleinste bedrijvengrootte van de infrasector. 2.2 Infrabedrijven Orderportefeuilles nog goed gevuld De orderportefeuilles zijn bij infrabedrijven nog steeds goed gevuld. In december 2008 hadden zij gemiddeld 6,4 maanden aan werkvoorraad (figuur 2.4). Ten opzichte van eind 2007 is dit een beperkte afname van slechts 0,5 maanden. In deze periode namen orderportefeuilles van B&U bedrijven met 1,7 maanden af van 8,8 naar 7,1 maanden. Doordat infrabedrijven vooral afhankelijk zijn van overheidsopdrachten zijn zij minder gevoelig voor de huidige economische neergang. 10 mm inspringing grafiek (2 kolom breed) Tijdens de bouwrecessie in 2002 en 2003 (zie 2.3) bereikten de portefeuilles een dieptepunt. In mei 2007 werd een record bereikt van 7,5 maand. Infrabedrijven hebben gemiddeld een orderportefeuille die 1,5 maand minder gevuld is dan B&U bedrijven. rechterzijde grafiek (2 kolom breed)

11 re 1 1 li Tabel 2.1 De 6 grootste bedrijven in de infrasector, 2007 Omzet Netto Netto omzet Omzet uit infrasector Aantal winst marge (inc. buitenland) infrasector % totale mede- % van de (x 1 mln) (x 1 mln) netto omzet werkers omzet Koninklijke BAM Groep NV % ,9% Koninklijke VolkerWessels Stevin NV* % ,0% Heijmans NV % ,5% TBI Holdings BV** % ,8% Strukton BV % ,3% Ballast Nedam NV % ,0% Bron: Jaarverslagen, bewerkt door ING Economisch Bureau * De omzet uit infrastructuur bestaat uit de bedrijfsonderdelen: civiel, wegen en spoor Europa, Infratechniek en telecom, infrastructuur en gebiedsontwikkeling USA/Canada. ** Bij TBI beslaat de omzet uit infrastructuur alle bouwactiviteiten. VolkerWessels grootste bouwbedrijf in infrastructuur Het grootste bouwbedrijf in Nederland is de Koninklijke BAM Groep NV. Met een omzet van bijna 9 miljard en werknemers is zij qua omzet groter dan het tweede en derde bouwbedrijf Koninklijke VolkerWessels Stevin NV en Heijmans NV samen (tabel 2.1). In de infrasector is VolkerWessels met een omzet van 3,1 miljard echter de grootste waarvan overigens een groot gedeelte buiten Nederland wordt gerealiseerd. VolkerWessels behaalt 65% van haar omzet uit de infrasector 2. 5 grootste bouwbedrijven hebben gezamenlijk 30% van de markt De marktaandelen van de 5 grootste bouwbedrijven zijn in de infrasector de afgelopen jaren toegenomen. Vanaf 2000 steeg het marktaandeel van VolkerWessels van 5,7% naar 10,6% in 2007 (figuur 2.5). Het marktaandeel van de 5 grootste bouwbedrijven gezamenlijk steeg vooral in het begin van deze eeuw aanzienlijk van 16% in 2000 naar bijna 30% in Vooral het marktaandeel van BAM steeg hard van 3,2% in 2000 naar meer dan 10% Deze groei werd vooral bereikt door verschillende acquisities. De omvangrijkste overnames van BAM in deze periode betroffen de verwerving van de U-bouw-, beton- en waterbouwonderdelen van NBM-Amstelland in november 2000 en de acquisitie van HBG in november Strukton behoort met een omzet van 1,1 miljard in 2007 niet tot de 5 grootste bouwbedrijven maar door het grote aandeel in de infrasector (65% van de omzet = 744 miljoen) wel tot de grootste 5 bedrijven in deze sector. 2.3 Prijs & productieontwikkeling Dalende productie in In de jaren ging de infrasector door een diepe recessie. In 2004 daalde de productie met 10,6% (figuur 2.6). Dat kwam vooral op het conto van de afronding van megaprojecten als de Betuwelijn en de HSL. Daarnaast kunnen Figuur 2.5 Marktaandeel 5 grootste bouwbedrijven in de infrasector, % 10% 8% 6% 4% 2% 0% Marktaandeel BAM stijgt sterk door overnames 1999 Heijmans Ballast Nedam BAM TBI Volker Wessels Bron: Euroconstruct en jaarverslagen, bewerkt door ING Corporate Finance Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

12 de afnemende investeringen in ICT infrastructuur genoemd worden die aan het begin van de eeuw een belangrijke motor voor groei in de sector waren. Ook de lage economische conjunctuur zorgde voor afnemende investeringen in infrastructuur. Hoewel de infrasector minder conjunctuur gevoelig is dan bijvoorbeeld de utiliteitsbouw heeft de stand van de economie toch indirect gevolgen. Een hogere bouwproductie in de B&U sector leidt namelijk ook tot een hogere vraag naar nieuwe lokale infrastructuur. Figuur 2.6 Productieontwikkeling bouwnijverheid en infrasector een BBP groei, % 8% 4% 0% -4% Beperkte produktiekrimp in infrasector nemen de komende jaren toe terwijl de productie van lagere overheden en bedrijven beperkt zullen dalen (figuur 2.7). De infrasector heeft hiermee veel minder last van de kredietcrisis dan de B&U sector waar de productie in 2009 en 2010 met meer dan 5% per jaar zal dalen. Dit komt doordat de infrasector vooral afhankelijk is van een stabiele opdrachtenstroom van de overheid. Extra overheidsinvesteringen om economie te stimuleren In de huidige tijden van economische crisis probeert de overheid de economische groei te stimuleren door infrastructurele projecten zoveel mogelijk naar voren te halen. Voor de infrasector zou dit extra werkzaamheden opleveren waardoor de productiedaling ingeperkt wordt. Van belang is dat projecten die naar voren gehaald worden ook in 2009 of uiterlijk 2010 nog tot uitvoering komen zodat het ook daadwerkelijk op korte termijn BBP stimulerend werkt. Dit kan vooral gerealiseerd worden door het eerder uitvoeren van projecten die al door de besluitvormingstrajecten Infrasector heen zijn. In 2.4 zullen de verwachte uitgaven van verschillende opdrachtgevers aan infrastructuur Totale verder bouwproductie worden besproken. -8% -12% Totale bouwproductie Infrasector BBP Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau, maart * 2009* 2010* Figuur 2.7 Productiegroei infrasector opgedeeld naar opdrachtgever (in % joj), % 6% 4% 2% Uitgaven centrale overheid aan infrastructuur blijven toenemen Infrasector na hoogste groei in 2006 in rustigervaarwater Na enkele jaren van dalende productiecijfers liet de gwwsector in 2006 en 2007 weer groei zien. Vooral in 2006 was deze explosief met 10,4% en werd vooral veroorzaakt door onderhoudswerkzaamheden aan wegen. Daarnaast stuwde een verhoogde productie van de nieuwbouw van woningen en andere gebouwen de vraag naar lokale nieuwe infrastructuur. In 2007 was de groei gematigder met 4,3% door vooral een afname van de onderhoudswerkzaamheden aan de wegen. De productiegroei daalde hiermee in 2007 en 2008 onder die van de totale bouwnijverheid en bedroeg in deze jaren respectievelijk 4,3% en 2%. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) Productiedaling in 2009 en 2010 In 2009 en 2010 zal de productie in de infrasector naar verwachting met jaarlijks 1% dalen. De onderhoudsimpulsen van de afgelopen jaren nemen af waardoor deze licht zullen dalen. Productie uit nieuwbouw en herstel zal nog wel verder groeien. De uitgaven van de centrale overheid linkerzijde gra rechterzijde grafiek (1 kolom breed) Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 kolom breed) 0% -2% -4% * 2009* 2010* 10 mm inspringing grafiek (2 kolom breed) 10 mm insprin Stijgende prijzen in de infrasector Stijgingen van de grondstofprijzen en krapte op de arbeidsmarkt hebben de afgelopen jaren gezorgd voor een hoger kostenniveau in de infrasector. Dit heeft druk op de marges gezet van veel bedrijven omdat de afzetprijzen in mindere 10 mm insprin Rijk Lagere overheden Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau, maart 2009 Bedrijven rechterzijde grafiek (2 kolom breed) rechterzijde g

13 mate stegen of al in een eerder stadium waren vastgelegd. Prijsstijgingen konden hierdoor vaak niet (volledig) worden doorberekend (zie ook 2.5). In figuur 2.8 is vooral de enorme prijsstijging in oktober 2008 van wegen met gesloten verharding (asfalt) ten opzichte van dezelfde maand een jaar eerder opvallend (20,3%). Voor de fabricering van asfalt is veel olie benodigd en de enorme prijsstijging van olie in de eerste helft van 2008 leidde dus ook tot een kostenstijging van asfalt. In de tweede helft van 2008 is de olieprijs echter flink gedaald en verwacht mag dan ook worden de dat de prijzen in 2009 van asfalt weer gaan dalen. Figuur 2.9 Productie infrasector opgedeeld naar opdrachtgever (x miljard), 2007 Figuur 2.8 Ontwikkeling prijsindexcijfers in de infrasector*, (2000=100) 160 Het Rijk; 988 Overig overheidsbestuur; 3062 Bedrijven; 3789 Klein onderhoud; Opdrachtgevers De overheid is de grootste opdrachtgever voor infrawerken in Nederland. Van de totale productie van 7,839 miljard (exclusief klein onderhoud) in 2007 werd 52% geleverd aan de overheid (figuur 2.9). De investeringen van bedrijven in infrastructuur komen vooral voor rekening van vervoerbedrijven, nuts- en telecombedrijven en de zee- en luchthavens. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom b Totaal infrasector Wegen met gesloten verharding Bruggen en tunnels Spoorwegen Bron: CBS 2000 oktober 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom 2001 oktober 2002 oktober 2003 oktober 2004 oktober Door hoge olieprijs steeg kostprijs van asfalt 2005 oktober 2006 oktober 2007 oktober 2008 oktober De komende jaren is het beleid bij de overheid gebaseerd op de Nota Mobiliteit uit Hierin is het lange termijn beleid voor verkeer en vervoer in Nederland uiteengezet dat met name bestaat uit meer PPS, rekeningrijden en vrij Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 kolom bree Wegen met gesloten verharding prijsbeleid in het openbaar vervoer. Daarnaast zijn er in september nieuwe visies gepubliceerd die van grote invloed zijn op de infrasector Totaal infrasector de komende jaren. Hieronder worden de visies kort besproken: De deltacommissie presenteerde een plan om Nederland tot ver in de volgende eeuw te beschermen tegen de stijgende zeespiegel en zware regenval. Belangrijkste oplossingen die de commissie aanbeveelt zijn een verhoging van de Noordzeekust, verhoging van het waterpeil in het IJsselmeer, verhoging van de afvoercapaciteit van Rijn en Maas door realisatie werkprogramma Ruimte voor rivieren en afsluitbare open verbindingen in de riviermondingen. Het gehele plan vergt een investering van circa 1 miljard per jaar tot het jaar In de lange termijnvisie van de Randstad geeft het kabinet aan tot woningen te willen bijbouwen in de Randstad. De woningen moeten vooral binnenstedelijk gebouwd worden. Daarbij moet de Randstad betere verbindingen krijgen met het Oosten en Zuiden van Europa via het netwerk van hogesnelheidstreinen. De taskforce mobiliteitsmanagement heeft een filebestrijdingspakket samengesteld waarin maatregelen staan om het aantal gereden autokilometers de komende 4 jaar met 5% te verminderen. De afspraken behelzen onder andere convernanten tussen lokale overheden en 150 grote bedrijven. Lokale overheden zullen voorzien in beter openbaar vervoer, pendelbusjes en fietsverkeer. In het CAOoverleg wordt daarbij aangestuurd op verkeerontlastende regelingen zoals thuiswerken en flexibele werktijden. rechterzijde grafiek (1 kolom breed) Bron: CBS Spoorwegen Voor de infrasector wordt geen onderscheid gemaakt tussen nieuwbouw en groot onderhoud. Voor klein onderhoud wordt geen opdeling gemaakt naar afnemer. Bruggen en tunnels linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) De verschillende opdrachtgevers komen hieronder één voor één aan bod. 10 mm inspringing grafiek (1 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (2 kolom bree rechterzijde grafiek (1 kolom breed) rechterzijde grafiek (2 kolom breed)

14 2.4.1 Centrale overheid De totale uitgaven van de centrale overheid aan infrastructuur nemen de komende jaren toe. Deze zullen van 7 miljard stijgen naar 8 miljard in 2010 (figuur 2.10) 3. De toename komt vooral voor rekening van het hoofdwegennet. Figuur 2.10 Uitgaven van het rijk in (aanleg en onderhoud van) infrastructuur (x miljoen, prijzen 2008), Hoofdwatersystemen Hoofdwegennet Spoorwegen Regionale infrastructuur Megaprojecten Hoofdvaarwegennet Bron: EIB De overheid is van plan het hoofdwegennet in 10 jaar tijd uit te breiden met 10%. In deze periode zal het aantal gereden kilometers echter met 50% toenemen. De additionele nieuwe wegcapaciteit is dan ook onvoldoende om aan de uitbreidingsvraag te kunnen voldoen. De bovengenoemde maatregelen om de huidige capaciteit beter te benutten moeten er dan ook toe bijdragen dat reistijden niet te veel oplopen. Vaarwegen Over de waterwegen vindt 20% van het binnenlandse goederenvervoer plaats en 60% van het grensoverschrijdende goederenvervoer 4. Rijksuitgaven aan vaarwegen stijgen van 485 miljoen in 2007 naar 766 miljoen in De groei is vooral toe te schrijven aan een toename van het beheer en onderhoud. Groot onderhoud zal de komende jaren Hoofdvaarwegenn onder andere plaatsvinden aan het Noordzeekanaal, Amsterdam- Rijnkanaal en aan de vaarroute Rotterdam-België/Zeeland. Megaprojecten Projecten in de verkenningsfase zijn de Maasroute, de vaarweg Lemmer-Delfzijl en de Zuid-Willemsvaart. Regionale infrastru Waterkering en waterbeheer Spoorwegen Ook de uitgaven aan dijken en waterkeringen zullen de Hoofdwegennet komende jaren toenemen. Eind vorige eeuw had Nederland verschillende keren te maken met extreem hoge waterniveau s van verschillende rivieren. Naar aanleiding hiervan Hoofdwatersystem is gestart met het Deltaplan Grote Rivieren om de dijken versneld te versterken. Daaropvolgend is gestart met het project Ruimte voor de Rivier. In dit project worden uiterwaarden verlaagd en dijken meer inwaarts verlegd zodat er meer ruimte komt voor overtollig rivierwater. Het project is in 2007 gestart en beslaat circa 40 maatregelen langs verschillende rivieren. Door deze maatregelen stijgen de uitgaven van 551 miljoen in 2007 naar 923 miljoen in Lagere overheden Toename investeringen in hoofdwegennet In 2009 nemen de rijksinvesteringen in het hoofdwegennet verder toe tot bijna 2,9 miljard. Daarvan wordt 1,1 miljard besteed aan aanleg van wegen, circa 800 miljoen aan beheer en onderhoud. Het voornaamste wegenproject de komende jaren is de verbreding van de A2. Belangrijke werken in de planfase zijn de A6 en A9 rond Amsterdam en de A15 bij Rotterdam. Naast nieuwe wegenbouw wordt geprobeerd de wegcapaciteit te vergroten. Een belangrijk project hiervoor is het benuttingsprogramma ZSM 2 (Zichtbaar, Sneller en Meetbaar). Het is een vervolg op ZSM 1 dat vooral de aanleg van spits-, wissel-, en plusstroken betrof. ZSM 2 is gericht op belangrijke knooppunten met capaciteitsproblemen. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) 3 Infrastructuurfonds 2009: Ook de rijksbijdragen aan derden zijn hierin opgenomen maar deze behoren niet tot de uitgaven van het Rijk aan infrastructuur. Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 kolom breed) rechterzijde grafiek (1 kolom breed) Gemeenten en provincies In 2007 namen de lagere overheden 39% van de totale infraproductie uit nieuwbouw en groot onderhoud voor hun rekening. Verreweg het grootste gedeelte hiervan komt op het conto van de gemeenten. De investeringsbehoefte is voor een groot deel gerelateerd aan de ontwikkeling van nieuwbouw van woningen en andere gebouwen. Gemeenten zijn hierbij vaak verantwoordelijk voor de aanleg van de straten en het bouwrijp maken van de grond. De nieuwbouw van woningen en bedrijfsgebouwen heeft in 2007 flinke groeicijfers laten zien van respectievelijk 3,9% en 14,9%. De komende jaren wordt echter een veel lagere groei verwacht waardoor ook de uitgaven van gemeenten voor nieuwe infrastructuur zullen dalen. Provincies doen voor infrastructuur vooral uitgaven aan wegen, vaarwegen en bodemsanering maar in vergelijking met de gemeenten zijn de uitgaven beperkt. 4 In tonnen. Bron: EIB 10 mm inspringing grafiek (2 kolom breed) rechterzijde grafiek (2 kolom breed)

15 Waterschappen Waterschappen hebben als belangrijkste taak het kwantitatief waterbeheer. Daarnaast hebben zij de zorg voor waterkwaliteit. Het aantal waterschappen is de afgelopen jaren sterk afgenomen door fusies. In 2000 waren er nog 56 waterschappen en dit is afgenomen tot 26 in De inkomsten van waterschappen bestaan voor een groot deel uit heffingen. De uitgaven aan infrastructuur zijn de laatste jaren toegenomen en bedragen ongeveer 800 miljoen per jaar. De investeringen beslaan voornamelijk uitbreidingen van waterzuiveringsinstallaties Bedrijven de traditionele organisatievorm (figuur 2.12). Overheden en bedrijven geven echter aan in de toekomst meer gebruik te willen gaan maken van nieuwe bouworganisatievormen zoals bouwteam, Design & Construct of Publiek Private Samenwerking (PPS) (box 2.1). Bij de overheid zal vooral een verschuiving plaatsvinden van traditioneel naar Design & Construct. Opdrachtgevende bedrijven voor bouwwerken willen vooral meer in een bouwteam gaan werken. Figuur 2.11 Verdeling omzet infrabedrijven naar verschillende organisatievormen in 2008 Vervoers-, nuts- en telecommunicatiebedrijven, havens en vliegvelden zijn de belangrijkste ondernemingen die investeren in infrastructuur. Zij hebben gezamenlijk een aandeel van 48% in de opdrachtverlening in nieuwe infrastructuur. De vervoerbedrijven De aanleg en het onderhoud van de spoorwegen wordt uitgevoerd door Prorail met financiële inbreng van de rijksoverheid. In 2009 wordt circa 2,8 miljard in spoorwegen geïnvesteerd. Hiervan wordt 1,6 miljard uitgegeven aan onderhoud en vervanging en 669 miljoen aan nieuwe aanleg. De uitgaven aan de Betuweroute en de HSL waren in 2008 nog maar zeer beperkt doordat deze projecten zo goed als afgerond zijn. De Zuiderzeelijn gaat definitief niet door. De gereserveerde middelen zullen gebruikt worden voor andere infrastructurele projecten in de Noordelijke regio s. Voor 2008 en 2009 is circa 800 miljoen per jaar gereserveerd voor nieuwe aanleg. De belangrijkste projecten hierbij zijn de verdubbeling van sporen tussen Vleuten en Geldermalsen en de Hanzelijn tussen Zwolle en Lelystad. Tweede maasvlakte In september 2008 is gestart met de aanleg van de 2de Maasvlakte. Het project behelst een aanleg van hectare aan haventerreinen waardoor de capaciteit van de Rotterdamse haven met 20% wordt uitgebreid. Het totale project is gebudgetteerd op 2,9 miljard en zal naar verwachting in 2013 worden opgeleverd. Opdrachtgever is het Havenbedrijf Rotterdam maar het Rijk draagt 1,4 miljard bij in de investeringen. 2.5 Trends & ontwikkelingen In deze paragraaf komen de relevante trends en ontwikkelingen voor de infrasector aan de orde Nieuwe organisatievormen Verschuiving naar nieuwe organisatievormen Infrabedrijven halen circa 76% van hun omzet uit de traditionele organisatievorm (figuur 2.11). Vooral lagere overheden hebben bij bouwopdrachten nog steeds een voorkeur voor linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) Traditionele organisatievorm; 76% Bouwteam; 12% Design & Build; 7% Turn Key; 3% PPS; 1% Anders; 1% Bron: ING Enquête: Risicomanagement in de infrasector Figuur 2.12 % opdrachtgevers naar voorkeur voor bouworganisatievorm in 2007 en toekomst 100% 80% 60% 40% 20% 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) Voorkeur traditionele org. vorm neemt af 32% 0% 2007 Toekomst Overheid Traditioneel Bouwteam D&C PPS Anders Bron: EIB 2% 4% 23% 7% 64% 9% 7% 36% 16% 8% 8% 29% 55% Voorkeur traditionele org. vorm neemt af 10 mm inspringing grafiek (1 kolom breed) 8% 8% 38% 46% 2007 Toekomst Bedrijven rechterzijde grafiek (1 kolom breed) Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

16 Box 2.1 Bouw organisatievormen Traditionele organisatievorm Een traditioneel bouwproces kenmerkt zich door een sterke scheiding van opdracht geven, ontwerpen en uitvoering van de bouw. In dit verband wordt ook wel gesproken van de klassieke driehoek (figuur 2.13). In het verlengde hiervan is sprake van een chronologische inschakeling van de partijen en contractuele relaties. Eerst wordt door de opdrachtgever een ontwerper gekozen. Aan de hand van de projectdefinitie, ook wel het programma van eisen (pve) genoemd, wordt daarna door de ontwerper het bestek en tekeningen gemaakt. Als het ontwerp vastgelegd is wordt een aannemer gezocht die de bouwwerkzaamheden wil uitvoeren. De aannemer gaat alleen een uitvoeringsverplichting aan en heeft geen invloed op het ontwerp. Figuur 2.13 Klassieke driehoek bij traditionele organisatievorm Turn key & Design en Build Terwijl bij het bouwteam sprake is van een gezamenlijke teamverantwoordelijkheid voor zowel ontwerp als uitvoering, is bij het turn key proces en Design en Build de opdrachtnemer verantwoordelijk voor het gehele proces (figuur 2.15). Hij verzorgt op basis van functionele eisen en wensen het ontwerp en de uitvoering. De opdrachtgever heeft hierdoor niet met twee maar met slechts één partij te maken. In dit verband wordt daarom niet gesproken over aannemer maar over opdrachtnemer. De opdrachtnemer heeft of neemt zelf een ontwerper in dienst. Van belang bij turn key is dat eisen en wensen van de opdrachtgever goed bekend zijn en nauwkeurig omschreven omdat bijsturing gedurende het bouwproces nauwelijks mogelijk is doordat de opdrachtgever niet in het bouwproces betrokken is. Bij Design & Build is dit (in beperkte mate) nog wel mogelijk. Figuur 2.15 Functionele driedeling bij turn-key proces Opdracht voor ontwerp Opdrachtgever Opdracht voor uitvoering bouw Opdrachtgever Opdrachtgever stelt eisen en wensen op waarna de opdrachtnemer verantwoordelijk is voor het hele proces Ontwerper Architect, ingenieur en/of constructeur Informatie verstrekken Bouwer (hoofd)aannemer en onderaannemers Ontwerper Opdrachtnemer Bron: ING Economisch Bureau Bouwteam Het bouwteam wijkt af van de traditionele organisatievorm doordat de scheiding tussen opdracht geven, ontwerp en uitvoering van de bouw veel minder strikt is. Het is een tijdelijk samenwerkingsverband binnen de functionele driedeling (figuur 2.14). De opdrachtgever betrekt de aannemer al in de ontwerpfase in het project waardoor deze advies kan geven als uitvoeringsdeskundige aan de ontwerper en opdrachtgever. Hierdoor haalt vooral de aannemer als adviseur op het gebied van kostentechnische- en uitvoeringsaspecten extra risico s in huis. Figuur 2.14 Functionele driedeling bij bouwteam Opdrachtgever Bron: ING Economisch Bureau Eventuele inschakeling van ontwerper door opdrachtnemer PPS & DBFM Publiek Private Samenwerking (PPS) is een samenwerkingsvorm tussen overheid en één of meerdere private ondernemingen. De marktpartij wordt voor een langere periode gecontracteerd om niet alleen te ontwerpen, te bouwen en te beheren maar ook om te financieren. In Nederland is de meeste gangbare vorm hiervan het Design, Build, Finance & Maintenance contract. DBFM contracten zijn Design & Build contracten waarbij de opdrachtnemer ook (deels) de financiering en het onderhoud (Maintenance) op zich neemt. De opdrachtnemer is vaak een consortium van verschillende private partijen. Het consortium verhuurt het gebouwde object of exploiteert het zelf. linkerzijde grafiek (zowel 1 a 10 mm inspringing grafiek (1 Ontwerper Bron: ING Economisch Bureau Gezamenlijke verantwoording voor ontwerp en uitvoering Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 Bouwer rechterzijde grafiek (1 kolom 10 mm inspringing grafiek (2 rechterzijde grafiek (2 kolom

17 Prorail en Rijkswaterstaat koplopers voor nieuwe organisatievormen Grote opdrachtgevers als Prorail en Rijkswaterstaat kiezen al steeds meer voor nieuwe organisatievormen. Bij gemeenten, waterschappen en provincies komt dit nog veel minder voor. Deze lagere overheden werken over het algemeen met de traditionele organisatievorm. Nieuwe organisatievormen geven bouwbedrijven de mogelijkheid te innoveren. Een voorbeeld van de voordelen is de aanleg van de N31 die Box 2.2 Meerwaarde dbfm-project 30% Minister Eurlings opende maandag 14 januari 2008 het dbfm-project Wâldwei-N31. Ondanks de bewezen meerwaarde, blijven nieuwe opdrachten uit. Onbegrijpelijk en de doodsteek voor de contractvorm. De waarschuwing komt van Jan Willem Bruining, plaatsvervangend projectdirecteur van de bouwcombinatie. Dura Vermeer, Ballast Nedam en BAM hebben de wegverbreding tussen Leeuwarden en Drachten 1 november al opgeleverd, vier maanden eerder dan gepland. Daarnaast hadden de marktpartijen met een slim ontwerp al een jaar bespaard op de oorspronkelijke bouwtijd. Met dit eerste dbfm-contract van Rijkswaterstaat is 80 miljoen euro gemoeid. Rijkswaterstaat heeft daarvan 40 miljoen eenmalig uitgekeerd en betaalt de komende vijftien jaar een beschikbaarheidsvergoeding per kwartaal. Zodra een rijstrook dichtgaat, krijgen we minder uitgekeerd. Dus daar let je op. Het ontwerp gaat uit van maximaal twee keer overlagen in de komende onderhoudsperiode. In 2023 draagt de combinatie de weg in goede conditie over aan Rijkswaterstaat. Uit de evaluatie van het contract zal blijken dat op de directe kosten 10 tot 20 % is bespaard. Daarnaast schat Bruining de efficiency-voordelen en tijdwinst ook nog eens op 20%. Bij elkaar een meerwaarde van 30 tot 40 %. Het is echt een fantastische contractvorm met veel meer vrijheid voor de markt. Het was voor penvoerder Dura Vermeer de eerste ervaring met dbfm, maar de resultaten smaken naar meer. Ook al moest iedereen wel even wennen aan de nieuwe manier van werken. Tot grote ergernis van de marktpartijen is Rijkswaterstaat niet van plan meer dan één dbfm-project per jaar op de markt te brengen. Tot 2012 gaat het bij een totaal van 580 projecten om de A4 Midden-Delfland, A12 Utrecht-Veenendaal en A15 Maasvlakte-Vaanplein. Terwijl ook Rijkswaterstaat positief is over deze aanpak. We begrijpen niets van die terughoudendheid en zullen dat aankaarten bij de minister. Om echt ervaring op te doen en kennis niet weg te laten vloeien, zijn minimaal drie projecten per jaar nodig. verliep via DBFM-concept. De aanleg viel goedkoper uit dan begroot en was ook nog enkele maanden eerder klaar (box 2.2). Gevolg van de nieuwe organisatievormen is dat meer risico s bij bouwbedrijven belegd worden. Risicomanagement bij bouwbedrijven wordt hierdoor steeds belangrijker. In hoofdstuk 3 wordt hier verder op ingegaan. Aanleg 10% goedkoper door PPS Volgens een in juni 2008 verschenen rapport van de commissie Ruding kan door private financiering de aanleg van wegen minstens 10% goedkoper. De overheid zou de komende jaren zo 1,5 miljard besparen en het versnelt de aanleg. Door publiek private samenwerking is volgens het rapport een betere kwaliteit tegen lagere kosten te behalen. Hoge tenderkosten is een extra risico Over het algemeen worden de nieuwe organisatievormen door de meeste bouwbedrijven omarmd. De winstmarges zijn vaak hoger dan bij opdrachten die voortkomen uit de traditionele werkwijze. Veel infrabedrijven kijken bij de aanbesteding echter op tegen de hoge tenderkosten die ze moeten maken. Wordt de opdracht uiteindelijk verkregen dan is dit geen probleem omdat de gemaakte kosten dan ruimschoots gedekt zijn. Het risico zit hem echter in als de opdracht niet verkregen wordt. De ontwerpkosten worden in het algemeen voor slechts een klein deel vergoed waardoor de bouwbedrijven hoge kosten maken die ze als verlies moeten boeken (box 2.3). De overheid zit hierbij in een spagaat. Wordt enerzijds de ontwerpvergoeding verhoogd dan brengt dit hogere kosten met zich mee. Anderzijds kan een (te) lage vergoeding tot effect hebben dat er te weinig inschrijvers voor een project zijn waardoor de concurrentie beperkt is. Box 2.3 Ballast Nedam pleit voor hogere rekenvergoeding Bruijninckx (Ballast Nedam) zegt zich zorgen te maken over de hoge tenderkosten die met pps gemoeid zijn. Voor je het weet ben je een paar miljoen euro kwijt. Dat is op zich niet erg, want de rendementen op pps-projecten liggen veel hoger. Maar dan moet je natuurlijk wel werk binnenhalen. Lukt dat niet, dan heb je een probleem. Ballast Nedam heeft wat dat betreft geen reden tot klagen. Het bedrijf scoorde onlangs met partner Strukton het Rijkskantoor in Groningen én het detentiecentrum in Rotterdam. De Tweede Coentunnel hebben we niet binnengehaald, zegt Bruijninckx. Dat kost een paar miljoen. Je krijgt dan wel een rekenvergoeding, maar die is te laag. Nog geen 20 procent van de gemaakte kosten wordt daarmee gedekt. Het ongedekte deel moet bij volgende projecten worden terugverdiend. Bron: Cobouw, 18 januari 2008 Bron: Cobouw, 18 maart 2008 Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

18 2.5.2 Kredietcrisis 58% ondervindt negatieve gevolgen kredietcrisis De kredietcrisis gaat niet voorbij aan infrabedrijven. 58% geeft aan dat zij concrete gevolgen merken van de kredietcrisis (figuur 2.16) 5. Zoals eerder aangegeven verkrijgen infrabedrijven het grootste aandeel van hun opdrachten van overheden. Deze opdrachtenstroom is daardoor minder afhankelijk van de economische ontwikkeling. Overheden proberen zelfs projecten naar voren te halen om de economische groei juist te stimuleren. De opdrachtverlening is daardoor veel minder conjunctuurgevoelig dan in de B&U sector. Ondanks dit geeft 54% van de bedrijven die last hebben van de kredietcrisis aan dat dit vooral komt doordat opdrachten worden uitgesteld. Dit wordt in verder besproken. Daarnaast heeft 26% meer moeite om kapitaal aan te trekken voor de financiering van de bedrijfsactiviteiten. Figuur 2.16 Gevolgen van de kredietcrisis voor infrabedrijven 60% Box 2.4 Ontoereikend risicomanagement bij Heijmans divisie Bouw Het jaar 2007 heeft vooral in het teken gestaan van zeer fors oplopende verliezen op in 2005 aangenomen werken. Het operationeel resultaat is daardoor uitgekomen op negatief 53 miljoen. Dit negatieve resultaat is grotendeels toe te schrijven aan een vijftigtal in 2005 verworven projecten. Het risico- en projectmanagement is voor een deel van deze projecten ontoereikend gebleken. Daarnaast is bij de inschrijving van de projecten onvoldoende geanticipeerd op de prijsontwikkeling in de markt. Vanaf 2006 is sprake geweest van forse prijsstijgingen van materialen en onderaannemers. Deze prijsstijgingen konden in onvoldoende mate worden doorberekend aan de opdrachtgever. Ook de in 2006/2007 optredende schaarste aan gekwalificeerde projectmanagers en vakspecialisten, zowel van eigen personeel als die van onderaannemers, is een belangrijk knelpunt gebleken. Bron: Heijmans, jaarverslag % 40% 30% 20% 10% 0% Hoge grondstofprijzen Hogere grondstofprijzen gaan ten laste van rendement Bouwbedrijven hebben de afgelopen jaren te maken gekregen met sterk stijgende kosten van bouwmaterialen. De prijzen van zand, grind en klei zijn in de eerste 11 maanden van 2008 met meer dan 13% gestegen (figuur 2.17). Ook de kosten van bouwmaterialen stijgen steeds harder. In 2006 linkerzijde grafiek (zowel 1 als 10 mm inspringing grafiek (1 e 26% Financiering moeilijker 54% Opdrachten worden uitgesteld Uitgestelde opdrachten voornaamste gevolg van kredietcrisis 16% Rentestijgingen kunnen niet worden doorberekend Bron: ING Economisch Bureau, Enquête risicomanagement bij infrabedrijven 4% Anders 5 Bron: ING Economisch Bureau, Enquête risicomanagement bij infrabedrijven Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April mm inspringing grafiek (1 k rechterzijde grafiek (1 kolom b was de prijsstijging nog 2,8% maar in 2007 en de eerste helft van 2008 lagen de prijsstijgingen boven de 5%. Door gestegen grondstof- en energiekosten berekenen veel toeleveranciers hogere prijzen. Infrabedrijven die voor een langere periode verbonden zijn aan een project zien de begrote inkoopkosten toenemen, terwijl de afgesproken aanneemsom gelijk blijft. De extra kosten gaan ten laste van de toch al lage rendementen in de sector. De marges staan hierdoor onder druk en de historisch volle orderboeken (zie 2.2) leiden daardoor niet direct tot hogere rendementen in de bedrijfstak (box 2.4). Kredietcrisis kan leiden tot dalende kosten bouwmaterialen Door de kredietcrisis zijn eind 2008 verschillende grondstofprijzen op de wereldmarkten sterk gedaald. Olie is een belangrijk bestandsdeel van bijvoorbeeld asfalt en de prijs hiervan is eind 2008 flink gedaald. In de maanden oktober en november stegen de afzetprijzen van zand- grind & kleiwinning toch nog resp. 1,7% en 0,7% (ten opzichte van een maand eerder). De afzetprijzen van bouwmaterialen bleven in deze periode nagenoeg gelijk. Bij de metaalindustrie was wel al een duidelijke daling te zien van 1,1% en 1,4% in respectievelijk oktober en november De gedaalde grondstofprijzen kunnen in 2009 wel leiden tot dalende prijzen van bouwmaterialen waardoor de marges van infrabedrijven weer (tijdelijk) (beperkt) kunnen toenemen. 10 mm inspringing grafiek (2 k rechterzijde grafiek (2 kolom b

19 Figuur 2.17 Ontwikkeling afzetprijzen van zand-, grind- en kleiwinning, bouwmaterialenindustrie en de metaalindustrie, (% j.o.j.) 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% Forse prijsstijgingen bouwmaterialen Figuur 2.18 Belangrijkste knelpunten infrabedrijven van 10 werknemers, december 2007 & % 16% 12% 8% 4% 0% Onvoldoende orders December 2007 December 2008 Onvoldoende orders belangrijkste knelpunt voortgang van werkzaamheden Personeelsvoorziening Metaalindustrie Bouwmaterialeni Zand-, gind- en k Financiële problemen -4% * Bron: EIB Onvoldoende orders Onvoldoende orders verdringt personeelstekort als belangrijkste knelpunt In december 2008 gaven infrabedrijven aan dat onvoldoende orders de grootste bottleneck was voor de voortgang van werkzaamheden 6. Dit knelpunt steeg van 2% vorig jaar naar 19% (figuur 2.18). Het tekort aan personeel lijkt mede hierdoor te dalen. Nog maar 1% van de bedrijven gaf in december 2008 aan dat zij door personeelgebrek stagnatie hebben van werkzaamheden 7. Zodra de economie weer aantrekt is het wel te verwachten dat de vraag naar personeel weer snel toeneemt. Door de vergrijzing en de afnemende instroom van studenten aan technische opleidingen zullen personeelstekorten de komende jaren daarom een structureel probleem blijven vormen voor infrabedrijven. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) Zand-, grind- en kleiwinning Bouwmaterialenindustrie Metaalindustrie Bron: CBS, Bewerkt door ING Economisch Bureau * t/m november mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 kolom breed) 6 28% van de bedrijven gaf aan dat er stagnatie was door weersomstandigheden in december Door het extreme weer in deze specifieke maand is dit knelpunt hier buiten beschouwing gelaten. 7 In de zomermaand juni 2008 was het personeelgebrek nog 7% Klimaatverandering & duurzaam bouwen Klimaatverandering uitdaging voor infrabedrijven De effecten van de klimaatverandering zijn een stijging van de zeespiegel, hogere waterniveau s in binnenwateren warmere zomers en nattere winters. De luchtverontreiniging van verkeer, scheepvaart en de industrie is hier voor een groot gedeelte voor verantwoordelijk. De infrasector kan met haar kennis voor veel van deze problemen een oplossing bieden. Zo kunnen uiterwaarden verbreed worden, efficiënte wegen worden aangelegd waarmee verkeersstromen worden geoptimaliseerd en energiezuinige openbare verlichting, verkeersregelinstallaties en gemalen worden gerealiseerd. linkerzijde grafiek (zowel 1 als 2 kolom breed) rechterzijde grafiek (1 kolom breed) 10 mm inspringing grafiek (1 en 2 kolom breed) 10 mm inspringing 10 grafiek mm inspringing (1 kolom breed) grafiek (2 kolom breed) Meer vraag naar duurzaam bouwen Naast meewerken aan de bouw voor oplossingen voor het klimaatprobleem wordt duurzaam bouwen ook steeds belangrijker voor infrabedrijven. Zo vragen opdrachtgevers (met name overheden) hier steeds meer om 8. Duurzaam bouwen gaat verder dan alleen werken met duurzame materialen. Bij duurzaam bouwen wordt stilgestaan bij economische, ecologische en sociale aspecten van de werkzaamheden. De aannemer levert daarbij niet alleen capaciteit voor de te bouwen infrastructuur maar denkt ook mee met de opdrachtgever hoe bijvoorbeeld de bereikbaarheid 8 Zowel bij grote als bij kleine overheden nam het belang van duurzaamheid in 2007 ten opzichte van 2006 toe. In 2006 gaf 39% van de grote overheden en 40% van de kleine overheden aan rekening te houden met duurzaamheid bij aanbestedingen. In 2007 was dit voor beide gestegen tot 44% (bron: EIB). rechterzijde grafiek rechterzijde (1 kolom breed) grafiek (2 kolom breed) Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April

20 daadwerkelijk verhoogd kan worden. Dit alles zegt niet dat bedrijven daarbij geen winst meer kunnen maken. Duurzaamheid betekent niet dat het bedrijfsleven wordt teruggefloten. Het doel is veeleer om een sterk groeiende economie überhaupt mogelijk te maken aldus Ruud Lubbers. Box 2.5 geeft een voorbeeld van duurzame techniek voor rioolreiniging ontwikkeld door bouwbedrijf GMB. Box 2.5 Duurzaam rioolbeheer Het reinigen van riolen is een steeds terugkerende activiteit. Bouwbedrijf GMB heeft een techniek ontwikkeld die het mogelijk maakt om zand en slib definitief uit het riool te verwijderen met extra aandacht voor milieu. Het resultaat: een mobiele installatie met de naam TRC (Tankloos Reinigen Concept). Andere voordelen van TRC zijn: geen heen en weer rijdende tankwagens; minder overlast voor omwonenden; minder energieverbruik en CO2-uitstoot. Bron: Fijnstofproblematiek Maatregelen voor de luchtkwaliteit De normen voor de luchtkwaliteit blijven de gemoederen bezighouden. In Nederland wordt de overschrijding van milieunormen gekoppeld aan besluitvorming voor bouwprojecten. Er moet bij een project worden aangetoond dat de normen niet worden overschreden of dat de uitstoot in ieder geval niet toeneemt. Om de luchtkwaliteit te verbeteren heeft het kabinet voor de volgende maatregelen gekozen: Beperken van de uitstoot van vervuilde lucht. De regering trekt hiervoor 1,1 miljard uit voor onder andere stimulering van inbouw van roetfilters in auto s en biobrandstoffen. Eind 2007 is de nieuwe wet milieubeheer ingevoerd waarin een programma-aanpak is geïntroduceerd. Hierbij kunnen alle projecten binnen een programmagebied doorgang vinden mits de Nederlandse overheden voldoende maatregelen nemen om overal in het gebied aan de grenswaarden te voldoen. De wet vervangt het Besluit Luchtkwaliteit Nederland wil strengere EU-normen voor de uitstoot van auto s, vrachtwagens en vaartuigen. De EU komt hieraan tegemoet en daarbij wordt de termijn verlengd waarbinnen aan de luchtkwaliteitseisen moet worden voldaan. 90% van de bouwprojecten kan doorgang kan vinden Naar verwachting zullen de ingevoerde beleidsmaatregelen de luchtkwaliteit verbeteren waardoor VROM verwacht dat 90% van de bouwprojecten doorgang kunnen vinden 9. Naast beleidsmaatregelen worden ook technische oplossingen bedacht. Zo zijn er proeven gedaan met een luchtwasinstallatie langs de A20 door middel van waternevel. Een andere mogelijkheid die onderzocht wordt is een poreus geluidsscherm dat tevens de uitstoot van stikstofdioxiden en fijnstof aanpakt. 2.6 Resumé Na enkele jaren van dalende productie heeft de infrasector in 2007 en 2008 weer groeicijfers laten zien. Dit was vooral het gevolg van stijgende rijksuitgaven aan het onderhoud aan wegen. In 2009 en 2010 zal de productie beperkt dalen. Enerzijds stijgen de overheidsuitgaven aan nieuwe wegen wel maar anderzijds dalen de investeringen van gemeenten aan infrastructuur in nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen. De belangrijkste trends binnen de infrasector zijn: 1. opdrachtgevers kiezen vaker voor nieuwe organisatievormen; 2. infrabedrijven geven aan dat de kredietcrisis leidt tot uitstel van opdrachten en het moeilijker verkrijgen van financiering van de bedrijfsactiviteiten; 3. door gestegen grondstofkosten stonden winstmarges onder druk; 4. opdrachtgevers eisen steeds vaker dat bouwbedrijven duurzaamheid hoog in het vaandel hebben; 5. door de slechte luchtkwaliteit kunnen niet alle bouwprojecten doorgang vinden. Veel van bovenstaande trends leiden tot extra risico s voor infrabedrijven. Zo worden bij nieuwe organisatievormen risico s die voorheen bij de opdrachtgever lagen, overgedragen aan het bouwbedrijf. Onvoorziene stijgende inkoopkosten leiden tot lagere marges op projecten. Het moeilijker verkrijgen van kapitaal kan leiden tot financieringsproblemen. Het managen van al deze onzekerheden wordt daarom steeds belangrijker. Hoofdstuk 3 gaat verder in op risicomanagement bij infrabedrijven. 9 EIB, Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2008 Sectorstudie Risicomanagement in de infrasector April