Het paradijs als hel Dystopische ervaringen in literaire utopische ruimtes van de 20 ste eeuw

Transcriptie

1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Nick Beerens Het paradijs als hel Dystopische ervaringen in literaire utopische ruimtes van de 20 ste eeuw Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de vergelijkende moderne literatuur 2013 Promotor Prof. Dr. Bart Keunen Vakgroep Letterkunde

2 Dankwoord Ik zou graag enkele mensen willen bedanken die, elk op hun eigen manier, hebben bijgedragen tot deze masterproef. Als eerste wil ik mijn promotor, Prof. Bart Keunen, bedanken. Hij stond steeds klaar om gedetailleerde feedback te geven en heeft me meer dan eens aan een nieuw inzicht geholpen. Zowel op inhoudelijk vlak als op stilistisch vlak heb ik, met vallen en opstaan, veel van hem geleerd tijdens het schrijven van de masterproef. Bovendien hebben zijn lessen me de moed gegeven om het literaire met het maatschappelijke aspect met elkaar te verbinden, en op die manier aan mijn omgeving de relevantie van literatuur duidelijk te maken. Ook Prof. Hilde Staels wil ik bedanken. Zij heeft me, op een zeer dankbaar moment, kennis laten maken met een van de werken die besproken zullen worden: The Handmaid s Tale. Prof. Staels is daarmee een van de enige professoren uit mijn opleiding die een werk behorend tot de utopische traditie op de literatuurlijst plaatste. Mijn ouders verdienen eveneens een plaats in dit dankwoord. Zij hebben me altijd gesteund wanneer ik het even niet zag zitten. Bovendien hebben ze ook bijgedragen tot mijn passie voor literatuur. Hun leesplezier en hun uitgebreide boekenverzameling hebben mij altijd aangezet om veel en graag te lezen. Ik wil ook enkele vrienden bedanken die oprecht interesse toonden in het onderwerp van mijn thesis. Robin Bert toonde meermaals zijn belangstelling voor utopische literatuur en verzekerde me dat mijn onderzoek er wel degelijk toe doet. Pablo Vertongen bracht me niet alleen in contact met een werk dat ik zal bespreken (We), maar speelde ook een rol in de politieke achtergrond van de masterproef. Nick Claus, die op hetzelfde moment als mij aan zijn masterproef gewerkt heeft, heeft me altijd met tips en raadgevingen bijgestaan. Als laatste wil ik mijn vriendin, Margot Schoonbaert, dankzeggen voor haar aanmoedigende woorden en niet aflatende steun. Nick Beerens 1

3 Inhoudstafel Inleiding 4 1. Theoretische omschrijvingen 1.1. De heterotopische ruimte De utopische ruimte A. Utopie vs. Heterotopie B. De utopie en de evenwichtschronotoop C. De utopie en de capsule De dystopische ruimte A. Brave New World: een dystopische utopie Praktijkonderzoek: analyse van de romans 2.1. Het dystopische verhaal A. The Handmaid s Tale B. Blokken C. Het Reservaat D. We Maatschappijconcept in de gemythologiseerde heterotopie A. The Handmaid s Tale: maatschappijconcept B. Blokken: maatschappijconcept C. Het Reservaat: maatschappijconcept D. We: maatschappijconcept Gemythologiseerd subjectconcept in de heterotopie A. The Handmaid s Tale: subjectconcept B. Blokken: subjectconcept C. Het Reservaat: subjectconcept D. We: subjectconcept De natuur als subversieve kracht tegenover de cultuur A. The Handmaid s Tale: natuur vs. cultuur B. Blokken: natuur vs. cultuur C. We: natuur vs. cultuur Taalcodes versterken dystopisch karakter van heterotopie A. The Handmaid s Tale: taalcodes 57 2

4 2.5.B. Blokken: taalcodes C. Het Reservaat: taalcodes D. We: taalcodes De ruimte van het verzet A. The Handmaid s Tale: ruimte van het verzet B. Blokken: ruimte van het verzet C. Het Reservaat: ruimte van het verzet D. We: ruimte van het verzet Conclusie Bibliografie 74 3

5 Inleiding Een masterproef kan door studenten aangewend worden om zich helemaal op een bepaald onderwerp te storten. Een student kan zich dan opsluiten met zijn boeken en de rest van de wereld negeren wat is er leuker voor een bachelor in de literatuur. Immers, literature is the pleasantest way of ignoring life (Pessoa 2010: 254). Het onderwerp van mijn masterproef, utopische literatuur, laat echter niet toe dat je je afsluit van de rest van de wereld. Deze vorm van literatuur is immers altijd, direct of indirect, verbonden met de samenleving waarin hij ontstaat en dwingt de lezer als het ware om na te denken over zijn of haar eigen omgeving: het is een literatuur van respons. Utopische en dystopische verhalen raken met andere woorden nooit gedateerd. Dat verklaart waarom zeker nu, in tijden van crisis (denk maar aan het Prism-spionageschandaal en de internationale bankencrisis), deze verhalen opnieuw aan populariteit winnen. Krantenartikels, tijdschriften en literaire katernen staan de laatste jaren bol van de verwijzingen naar Big Brotheriaanse inbreuken op de privacy, Huxleyaanse brainwashing en Zamyatiniaans totalitarisme. Ik ben dan ook al sinds mijn bachelorpaper bezig met utopische literatuur, omdat het een onderwerp is dat, mijns inziens, altijd relevant en interessant zal blijven. Ik wil onderzoeken wat een goede definitie zou zijn voor het concept utopische literatuur. Om tot een goede definitie te komen, kan het volgens mij uiterst interessant zijn om niet enkel het ideologische aspect in acht te nemen zoals de meeste theoretici doen, maar vooral de ruimtewerking in deze vorm van literatuur nader te onderzoeken. Daarmee wordt aangesloten bij wat er aan de Vergelijkende Literatuurwetenschappen van de UGent reeds voor andere vormen van literatuur rond ruimte gebeurd is. Er zal rekening gehouden worden met de concepten die volgens mij een leidraad kunnen vormen bij de studie van utopischdystopische ruimtes, namelijk de heterotopie en de mythe. Door met deze concepten te werken, vindt mijn masterproef aansluiting met de onderzoekstraditie van professor Bart Keunen, Sofie Verraest en het Ghent Urban Studies Team. De hypothese waarrond gewerkt zal worden is dat utopische en dystopische teksten allebei een mythisch ruimteconcept en een binnen buiten contrast vertonen, maar dat de affectieve lading die daarmee gepaard gaat voor een onderscheid tussen de twee kan zorgen. Om na te gaan of deze stelling stand houdt, zal ze toegepast worden op vier romans die behoren tot de utopische literatuur, namelijk The Handmaid s Tale, Blokken, Het Reservaat en We. 4

6 Dit corpus van thematisch verwante literaire werken bestaat echter niet uit verhalen waarin utopieën voorkomen, maar uit werken die dystopieën beschrijven. Binnen de utopische literatuur vaak wordt het bestempeld als een literair genre worden deze twee vormen vaak gezien als tegenpolen die elkaar uitsluiten. De vraag is echter of beide vormen wel degelijk zo veel van elkaar verschillen, en of het utopische/dystopische karakter niet eerder in the eyes of the beholder ligt. Het is immers zo dat some texts intended (and internally marked) as utopian or dystopian (or perhaps not written within a utopian/dystopian strategy at all) can be received by readers as utopian or dystopian according to their own aesthetic and political judgments (Moylan 2000: 155). De focus van mijn analyse ligt op de ruimtelijke aspecten in de werken die behoren tot de utopische literatuur. Een ruimte draagt altijd een zekere geladenheid met zich mee; de ruimtewerking in de door mij gekozen verhalen zal dan ook mee bepalend zijn voor de affectieve reactie van zowel protagonist als lezer. Het is die affectieve reactie, dat gevoel, dat ervoor kan zorgen dat bepaalde samenlevingen binnen het utopische genre eerder dystopisch aanvoelen, terwijl de eigenlijke opbouw van de maatschappij in wezen niet erg verschilt van de manier waarop een utopie in elkaar zou zitten. Bij het onderzoeken van de werking en het effect van ruimtes zijn bepaalde constructieprincipes onontbeerlijk. De binnen buiten tegenstelling en de affectieve lading die daaraan gekoppeld is, is hierbij veruit het belangrijkste aspect. Normaal gezien zou het binnen een veilige plaats moeten zijn, een sacral place, dominated by good forces. Het buiten daarentegen zou inhospitable en profane zijn; bovendien zouden er gevaarlijke, duistere krachten aan het werk zijn. Vandaar dat het uitermate belangrijk is voor de binnenruimte dat ze radically sealed off is van de buitenruimte. (Keunen 2011: 14) De sacrale binnenruimte of besloten ruimte gelijkt dan op een heterotopische ruimte, gezien deze een effectively realized utopia is volgens Foucault (1997: 3). Voor Michel Foucault, de filosoof die ik als leidraad zal kiezen, is ruimte een belangrijk gegeven in het 20 ste eeuwse denken. Hij ontwikkelde een innovatief concept de heterotopie; dit concept bezit kenmerken die nauw aansluiten bij wat ik als basiskenmerk zal beschouwen van de bestudeerde ruimtes, onder andere de binnen buiten tegenstelling. Ik wil echter beargumenteren dat in de verhalen uit mijn corpus de heterotopische ruimte, of gesloten binnenruimte, dystopisch wordt voorgesteld in al haar utopische charme. Het zal met andere woorden over effectively realized dystopias gaan. De affectieve lading die de heterotopische ruimte oproept, zal gekoppeld worden aan de manier waarop een mythe werkt: een mythe heeft een affectieve logica, een zekere irrationele systematiek. Dergelijke aspecten van de maatschappij zijn dermate interessant voor moderne 5

7 auteurs dat ze er graag gebruik van maken om hun verhaalwereld vorm te geven. De mensheid in de moderne samenleving vertoont immers nog steeds kenmerken van oudere, meer mythisch ingestelde culturen. De gekozen auteurs gebruiken deze mythische geladenheid vooral om de binnenruimtes in hun verhalen op te bouwen. Er zal beargumenteerd worden dat de mythologisering van deze ruimtes en van de tijdsbeleving in die ruimtes voortdurend aanwezig is in utopische literatuur. Uit de mythisch beladen binnenruimtes vloeien heel wat dystopische aspecten voort. De schrijvers van de door mij gekozen verhalen gebruiken dan ook tal van argumenten om de dystopische lees negatief geladen kant van de binnenruimtes extra in de verf te zetten. Zo gaat er steevast heel wat aandacht uit naar het verzet tegen de gevestigde, autoritaire orde in de binnenruimte. Uit mijn onderzoek zal blijken dat de verzetsbeweging haar eigen inside space of binnenruimte tracht te creëren, om van daaruit de totalitaire binnenruimte te bestoken met verzetsacties. Ook het taalfascisme van de machtshebbers in de binnenruimte, die aan een mythiserend dogmatisme lijdt, wijst op de dystopische kant ervan. Deze argumenten zijn nodig om het dystopische karakter te versterken, aangezien enkel het maatschappijconcept (binnen buiten tegenstelling) en het daarmee gepaard gaande subjectconcept (afstaan van de individualiteit in de binnenruimte) an sich niet altijd voldoende zijn om een samenleving dystopisch te maken. Het moet gezegd worden dat de auteurs in dit corpus er zeer goed in geslaagd zijn om aan het gemythologiseerde maatschappij- en subjectconcept een negatieve geladenheid, en dus een dystopische affectiviteit, te verbinden. Mijn masterproef bestaat uit twee grote delen. In het eerste deel probeer ik de drie voornaamste begrippen (heterotopie, utopie en dystopie) zo duidelijk mogelijk te omschrijven door middel van voorbeelden en door ze zowel met elkaar als met andere theoretische associaties te vergelijken. Nadien volgt het onderzoek van de vier romans die behoren tot de utopische literatuur. De aandacht gaat in dit deel voornamelijk uit naar het effect van de ruimtewerking (vooral van de binnen buiten tegenstelling) op maatschappijniveau en op subjectniveau. Er zal ook aangetoond worden dat de heterotopische ruimtes mythisch beladen zijn. Hoewel het binnen buiten contrast en de mythologisering van de binnenruimte niet exclusief voor dystopieën geldt, gaat het hier volgens mij toch om werken die voornamelijk een dystopische affectiviteit oproepen dit wordt bevestigd en versterkt door het dogmatische taalgebruik dat de poëtische taal verdringt en door de aandacht voor de inside space van het verzet. 6

8 1. Theoretische omschrijvingen 1.1. De heterotopische ruimte Eind jaren 60 bedacht Michel Foucault een term om over bepaalde ruimtes te kunnen reflecteren. Het ging hem om ruimtes that can make the difference (Keunen 2011: 15). Deze ruimtes noemde hij heterotopieën of effectively realized utopia[s] (1997: 3). Heterotopieën zijn afgescheiden en dus besloten ruimtes. Deze geslotenheid van de binnenruimte produceert een affectieve lading die fundamenteel anders is dan die in de uitgesloten buitenwereld. De term heterotopie is een complexe term die later door verschillende theoretici op verschillende manier is ingevuld. De complexiteit van het begrip heterotopische ruimte zal ik trachten te duiden aan de hand van het volgende citaat: There are no mirrors in a washing-chest; rude jokes do not enter it, nor pointing fingers. The rage of fathers is muffled by used sheets and discarded brassieres. A washing-chest is a hole in the world, a place which civilization has put outside of itself, beyond the pale; this makes it the finest of hiding places. In the washing-chest, I was like Nadir Khan in his underworld, safe from all pressures, concealed from the demands of parents and history (Rushdie 2006: 177) In dit fragment is de plaats die het verschil kan maken een wasmand, niet bepaald een ruimte die we zouden omschrijven als een heterotopie en het spreekt voor zich dat Rushdie een komisch effect beoogt. Maar als enkele van de principes of kenmerken die Foucault poneerde erop toegepast worden, wordt duidelijk dat wel degelijk kan gesproken worden over een heterotopische ruimte: - The heterotopia has the power of juxtaposing in a single real place different spaces and locations that are incompatible with each other (Foucault 1997: 5). Dit is een heterotopia of contestation (Owen 2008: 22). De wereld binnen de wasmand is anders dan die buiten de wasmand, zo worden zelfs de eigenschappen van de persoon die zich begeeft in de heterotopie anders. Zo wordt gezegd: A disability in the World outside the washing-chests can be a positive advantage once you re in. But only for the duration of your stay. (Rushdie 2006: 176) - The heterotopia enters fully into function when men find themselves in a sort of total breach of their traditional time (Foucault 1997: 5). Dit principe wordt gedefinieerd als een heterochronie. Saleem s levensloop is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van India (beiden zijn immers op exact hetzelfde moment geboren ). In de wasmand zondert hij zich niet enkel af op het vlak van ruimte, maar ook op 7

9 het vlak van tijd. Hij scheurt zichzelf af van de traditionele tijd, van de tijd van zijn geboorteland. - Heterotopias always presuppose a system of opening and closing that isolates them and makes them penetrable at one and the same time (Foucault 1997: 6). Het is dus met andere woorden een heterotopia of isolation (Owen 2008: 23). Het gaat hier om een wasmand in de badkamer van Saleem Sinai; deze wasmand wordt door hem bewoond en staat volledig los van de badkamer zelf. Zo bevindt zijn moeder zich op een gegeven moment in de badkamer, zonder zich bewust te zijn van Saleem s aanwezigheid. - Eén van de functies is ook forming another space, another real space, as perfect, meticulous, and well-arranged as ours is disordered, ill-conceived, and in a sketchy state (Foucault 1997: 6). Het gaat hier om een heterotopia of compensation (Owen 2008: 23). Voor Saleem is de wasmand een wereld op zich, een wereld, bovendien, waarin geen kwetsende moppen, geen beschuldigende vingers, noch tierende vaders te vinden zijn. Deze wereld staat dus in schril contrast met de wereld daarbuiten. Dergelijke komische voorbeelden van heterotopische ruimtes komen wel vaker voor, vooral in cartoons en tekenfilms. In de aflevering Little Girl in the Big Ten van The Simpsons is Bart Simpson besmet met het Chinese Panda virus verplicht om in een plastic bal rond te lopen. Deze bal fungeert voor Bart als een heterotopie, een wereld op zich, los van de eigenlijke buitenwereld. Hij voelt er zich veilig en zelfs sterker door (zo gaat hij er bijvoorbeeld de gevaarlijke pestkoppen op school mee te lijf). The bubble gelijkt dan ook op een heterotopia of compensation want it makes everything shimmer and glow. Zijn zus, Lisa, is dan ook jaloers op deze private wereld en mijmert I wish I had some place to call my own. Een andere aflevering van The Simpsons, getiteld A totally Fun Thing Bart Will Never Do Again, toont een van de voorbeelden die Foucault zelf aanhaalde in Of Other Spaces: het cruiseschip. Het schip wordt geadverteerd als Royalty Cruises: one week away from the everyday; we built heaven and made it float, of zoals Bart zelf het omschrijft a boat where nothing sucks. Het gaat hier dus over another real space, as perfect, meticulous, and wellarranged as ours is disordered, ill-conceived, and in a sketchy state. Er kan natuurlijk beargumenteerd worden dat heel veel plaatsen of ruimtes als een heterotopie aangeduid kunnen worden, zo zegt Johnson: The illustrations are so wide and diverse that most if not all social sites share some aspects. Hij beargumenteert dus dat Foucault s accounts of heterotopia remain briefly sketched, provisional and at times confusing (2012: 1). Foucault beschouwde de afbakening van een heterotopie dan ook meer als een 8

10 denkoefening dan een afgewerkte stelling (De Cauter 2004: 62). Dat verklaart ook waarom iedereen het concept naar eigen goeddunken invult (De Cauter 2004: 62). Deze vaagheid en openheid heeft ook geleid tot enkele bedenkingen bij Foucault 1. De vrije invulling en vaagheid van dit theoretisch begrip laat dus toe dat auteurs het concept heterotopische ruimte hun eigen invulling kunnen geven. Waar Foucault nog sprak van effectively realised utopias, zal in deze thesis beargumenteerd worden dat de heterotopische ruimtes uit dit corpus als dystopias worden voorgesteld. De mythische geladenheid van de heterotopische ruimtes in de gekozen werken zal daarom een fundamenteel andere uitwerking hebben dan Saleem s wasmand uit het citaat. Het is duidelijk dat deze wasmand (eveneens Bart s bal) een plek is waar het aangenaam vertoeven is, het gaat immers om een ruimte waar het subject zich veilig voelt, omsloten door een cocon van tijdloos isolement uit een chaotische wereld. Er zal echter duidelijk blijken dat de heterotopische ruimtes waarin de subjecten van de te bespreken dystopische romans zich bevinden alles behalve aangenaam zijn. De mythologisering waaraan maatschappij en subject in deze verhalen onderhevig zijn, leidt tot een totalitair en autoritair dogmatisme dat die ruimtes tot een living hell maken voor elk subject dat zichzelf op eender welke manier een persoonlijkheid wil aanmeten. 1 Het onderscheid dat Foucault maakt wordt geproblematiseerd door verschillende critici. Zo schrijft Ahlbäck: In Genocchio s reading of Foucault the heterotopia consequently becomes more an idea about space than any actual place (2001: 157). Ahlbäck zelf gelooft echter dat het gaat om zowel een idee van een plaats als een effectief bestaande plaats. Ze onderbouwt dit door naar de geschiedenis van de term heterotopie, zoals die door Foucault zelf werd gebruikt, te kijken. Hiervoor moeten we volgens haar terug naar In zijn inleiding voor The Order of Things heeft hij het volgens Ahlbäck over heterotopie als absolutely other linguistic space (2001: 158), terwijl in het essay gebaseerd op lesnotities van een jaar na de publicatie van The Order of Things een heterotopie beschreven staat als absolutely other, extra-textual space in the world (2001: 159). Het eerste gaat dus om een literaire ruimte, terwijl het bij het tweede gaat om een ruimte buiten de tekst. Foucault zou later steeds weer verwijzen naar het tweede gebruik van de term en het eerste volledig links laten liggen. Ahlbäck gaat dus slechts deels mee in Genocchio s opvatting: een heterotopie kan een idee van een ruimte zijn, maar het is volgens haar zeker ook een werkelijke plaats. In beide betekenissen gaat het wel om een absoluut anders-zijn. Ook hier formuleert Ahlbäck enkele bedenkingen: als een plaats buiten de tekst kan een heterotopie niet absoluut anders zijn, dat is enkel weggelegd voor een utopie, daar de laatste per definitie geen referenten buiten de tekst om heeft. Aangezien een heterotopie gedefinieerd word als effectively realized utopia, maar een utopie fundamentally unreal is, kan een heterotopie enkel de aanschijn hebben utopisch te zijn. Vandaar dat enkel de individuele ervaring van een heterotopie schijnbaar absoluut anders kan zijn (terwijl het in werkelijkheid steeds blijft gaan over een relatief anders-zijn). (2001: 160/1) 9

11 1.2. De utopische ruimte Iedereen kan zich wel wat voorstellen bij de term utopie, maar een eenduidige definitie van het concept zal utopisch blijken. Net als het concept heterotopische ruimte, is het begrip utopische ruimte immers erg complex. Een utopie is slechts een onderdeel van de overkoepelende term utopische literatuur, aangezien deze ook dystopieën omvat. Haast alle kenmerken die hier zullen besproken worden, komen echter ook terug in dystopische ruimtes. Beide ruimtes zijn immers gebaseerd op de tegenstelling tussen binnen en buiten. Gezien een utopie, net als een dystopie, een omsloten ruimte is, zal er aandacht besteed worden aan de theoretische associaties zoals evenwichtschronotoop en capsule die daarmee gepaard gaan. Utopische literatuur beschrijft dus gesloten samenlevingen. Dergelijke samenlevingen produceren een specifieke affectieve lading door hun mythische geladenheid. Utopische voorstellingen zijn wijdverspreid, maar men kent de term utopie of Utopia vooral dankzij het gelijknamige werk van Thomas More: The phenomenon of utopian discourse is world-wide. Although it has ancient roots including the Garden of Eden, the Buddhist Western Paradise, the Native American Happy Hunting Ground, Plato s Republic, the Celtic Hy Brasil, and popular songs from The Land of Cokaygne to Joni Mitchell s Dreamland the specific western tradition of the literary utopia is generally agreed to have originated with Thomas More s Utopia in 1516 [ ] (Moylan 1986: 2) De term is eigenlijk een woordspeling op geen plaats en aangename plaats omdat je het Griekse woord voor niet, ou, en het Griekse woord voor behaaglijk, eu, erin verbonden kan zien met topos (plaats) (Nagels & Vandeschoor 1979: 687). Deze ambivalentie is te danken aan More s benaming voor de ideale samenleving die hij in 1516 opgetekend heeft. The title, like many of the names in the book, is a joke. It contains deliberate ambiguity: is this eutopia, the good place, or outopia, no place and are these necessarily the same thing? (Levitas 1990: 2) Een utopische ruimte heeft dus geen vastomlijnde plaats 2. Het gaat met andere woorden om een imaginaire ruimte (vaak afgebeeld in een denkbeeldige toekomst, op een onbestaand eiland, op een andere planeet, enzovoort). Er vindt dus een afscheuring van de alledaagse wereld plaats en dit gaat gepaard met een vervreemdingseffect. Dit effect wordt vermeld in 2 Moylan heeft het echter naast imaginaire utopieën ook over concrete utopias. Hij definieert deze als points in history where utopian possibilities are established in the concreteness and openness of the material of history. Het gaat hier bijvoorbeeld over de Franse Revolutie en mei (1986: 21) Er zal niet dieper worden ingegaan op deze vorm van utopie, omdat deze het basisprincipe geen plaats niet volgt. 10

12 Demand the Impossible: Science Fiction and the Utopian Imagination, waarin een utopie beschreven wordt als: [T]he verbal Construction of a particular quasi-human community where sociopolitical institutions, norms and individual relationships are organized according to a more perfect principle than in the author s community, this Construction being based on estrangement arising out of an alternative historical hypothesis (Moylan 1986: 3). Tegelijkertijd wordt er echter een band met de werkelijkheid aangehouden doordat de lezer of kijker voortdurend terugschakelt naar diens eigen wereld. Die band toont zich vooral in het positieve beeld dat een utopie kan bieden: het is een baken van verandering, van wat beter zou kunnen in de samenleving. Zonder het bestaan van dergelijk utopisch alternatief zouden de mensen te snel tevreden zijn met hun bestaan en niet durven dromen van een betere wereld : Utopian thinking, its defenders have assured us, is of supreme value in helping men and women to envisage an ideal social order by means of which to evaluate and to reform both states of affairs and affairs of state. Without this kind of imaginative speculation which proceeds to the very limits of rational possibility and tries valiantly to transcend them, human beings might long ago grown content with their lot and failed to look beyond the immediate to the ultimate gratification (Richter ed. 1975?: 3). Het begrip utopie brengt ook allerlei associaties met zich mee. In het theoretisch kader omtrent de term utopie dient de focus dus niet alleen op de herkomst en definitie van utopie te liggen, maar ook op de vergelijking met dergelijke associaties. Er zal kort worden ingegaan op de associatie van een utopie met theoretische begrippen als de heterotopie, de evenwichtschronotoop en de capsule. Deze begrippen worden aangewend om tot een meer volledige omschrijving van het veelzijdige begrip utopie te komen. 1.2.A. Utopie vs. heterotopie De beschrijving van een utopische samenleving kan uitermate realistisch lijken, zo is ook More s Land of Nowhere heel erg down-to-earth (Surtz & Hexter eds. 1965: cvi). Door die ontwrichting en simultane wederzijdse wisselwerking zouden we de vergelijking kunnen maken met wat Foucault een heterotopie noemde. Toch zijn er ook verschillen tussen beide begrippen. Eerst en vooral heeft Foucault zelf het in zijn Of Other Spaces over een onderscheid tussen een utopie en een heterotopie. 3 3 Aangezien het verschil tussen een utopie en een dystopie volgens mij enkel in de affectieve lading ligt, en niet in de opbouw van beide samenlevingen, zullen de voornaamste verschillen tussen utopie en heterotopie die Foucault aangeeft eveneens relevant zijn voor dit onderzoek met eerder dystopische werken als corpus. 11

13 Foucault beschrijft utopieën als arrangements which have no real space (1997: 3) en hij gaat nog verder wanneer hij zegt dat ze by very essence fundamentally unreal (1997: 3) zijn. Ook Pia Maria Ahlbäck verwoordt op min of meer dezelfde manier wat zij onder utopie verstaat: Consequently, the utopia is a literary genre picturing a good place which is nowhere to be found this place is purely textual and imaginary. This is maybe the most important characteristic of the genre: the societies imagined in utopian works have no referents, i.e. they cannot be found as physical spaces in the world outside of the texts (2001: 145). Wanneer er over een utopie wordt gesproken, draagt dit dus altijd twee connotaties met zich mee: Utopia as colloquially understood contains two meanings: a good, but non-existent and therefore impossible, society (Levitas 1990: 2). Utopieën zijn dus non-existent, heterotopieën daarentegen worden in Foucault s Of Other Spaces: geduid als 4 : [R]eal and effective spaces which are outlined in the very institution of society, but which constitute a sort of counter argument, of effectively realized utopia, in which all the real arrangements, all the other real arrangements that can be found within society, are at one and the same time represented, challenged, and overturned: a sort of place that lies outside all places and yet is actually localizable (1997: 3). Het gaat dus bij heterotopische ruimten niet om denkbeeldige ruimten (daarvoor reserveert Foucault het traditionele utopieconcept), maar om effectieve ruimten die geïsoleerd worden uit het dagelijkse leven en die zich op een bijzondere manier verhouden tot alledaagse ruimten. Een heterotopie is een soort van tegen- ruimte waarin de echte ruimten tezelfdertijd worden gerepresenteerd, gecontesteerd en omgekeerd 5 (Jacobs & Keunen 2006: 183). Er werd echter reeds gesteld dat het begrip een vrije invulling kan krijgen en dat de heterotopie ook kan staan voor een absolutely other linguistic space (Ahlbäck 2001: 158). Foucault legt uit dat elke cultuur heterotopieën bezit en dat er geen absolute vorm bestaat. Hij onderscheidt wel twee (hoofd)types: de heterotopie van crisis en de heterotopie van afwijking. De eerste vorm is er voor individuen die zich op een moment van crisis ten opzichte van de Het opzoeken van heterotopieën kan bovendien als inspiratiebron gelden voor dystopieën. Zo bijvoorbeeld wordt over de vele reizen die Orwell ondernomen heeft het volgende gezegd: We can sense Orwell s future dystopia partly developing out of his journey between heterotopias (Ahlbäck 2001: 59). 4 De term heterotopie was echter reeds in gebruik in de medische literatuur: In the 1920 s and 30 s the term heterotopia was used regularly in medical literature, particularly in textbooks of pathology and histology. It described the formation of tissue in a part where its presence is abnormal (Owen 2008: 14). 5 Een heterotopie heeft dus gemeen met een utopie dat het vaak ook om een capsule gaat: Wellicht is niet elke capsule een heterotopie, maar wel is elke heterotopie een capsule (De Cauter 2004: 71). We moeten hierbij ook voortdurend de tweedeling die de critici bij Foucault opmerkten in gedachten houden: een heterotopie kan ook een literaire ruimte zijn. 12

14 omgeving bevinden. Deze heterotopie is langzamerhand aan het verdwijnen en wordt vervangen door de tweede vorm, de heterotopie van afwijking. Deze vorm is er voor individuen wiens gedrag afwijkt van de standaard. Foucault geeft enkele voorbeelden, waaronder rusthuizen, gevangenissen en psychiatrische inrichtingen. Andere voorbeelden van heterotopieën zijn museums, bibliotheken, cruiseschepen, tuinen, koloniale steden, enzovoort. Om de oppositionele relatie tussen een utopie en een heterotopie uit te leggen, gebruikt Foucault het voorbeeld van de spiegel (1997: 3). Die is utopisch omdat hij een ruimte weergeeft die geen reële ruimte is, je ziet jezelf erin op een plaats waar je eigenlijk niet bestaat, namelijk de wereld van het spiegelbeeld. Het is echter ook een heterotopie, want de spiegel is op zich reëel en zorgt voor een ontwrichting van de plaats waar je je werkelijk bevindt, er is dus een dynamische wisselwerking tussen jou en het spiegelbeeld. Of zoals Nick Owen het stelt: Despite the utopian properties that the mirror proposes through its projection of placeless place, the space that is projected is a counter-site, a contradiction to the real space of which it is surrounded by (2008: 25). 1.2.B. De utopie en de evenwichtschronotoop Een van de belangrijkste kenmerken van een utopie is evenwicht en stabiliteit 6. Beide realiseren zich in een temporele en spatiale gedaante. In die zin zijn utopische constructies verwant met een fenomeen dat Keunen in Verhaal en verbeelding evenwichtschronotoop noemde (2007: 58). Een utopische maatschappij zal dus erg gelijken op motieven die men in de literatuur aanwendt om een evenwichtschronotoop gestalte te geven: de ruimte moet een afgesloten geheel vormen en bovendien moet het tijdspatroon [ ] zich herhalen (Keunen 2007: 58) 7. More s Utopia is gesitueerd op een afgelegen eiland (Hes 1989: 5) en ook latere utopische verhalen, zoals Huxley s Island, zijn vaak set on an isolated [ ] archipelago (Snodgrass 1995: 281). Een utopie is dus ruimtelijk geïsoleerd. De utopische maatschappij is volledig autonoom en zelfbedruipend, er is geen behoefte aan contact met andere gemeenschappen; meer zelfs, contact met de buitenwereld zou een bedreiging vormen voor de utopische samenleving. Dit isolement beperkt zich echter niet tot een ruimtelijke 6 In een gesloten samenleving wordt immers via onveranderbare taboes en rituelen gezorgd voor een strikte geordendheid het leven (Cassirer 1946: 15). Net als de mythische mens verlangt de moderne mens naar een overzichtelijke, geordende maatschappij. Een besloten ruimte is dus gemythologiseerd, en de inwoners moeten zich dan ook inschakelen in deze hogere orde van stabiliteit en onveranderlijkheid. 7 Evenwicht en stabiliteit wordt vaak geassocieerd met de rustige gelukzaligheid van een mythe of idylle; in een mythe wordt immers het negatieve buitengesloten (Keunen 2007: 108). Ik zal echter trachten te beargumenteren dat de gelukzalige stabiliteit al snel omslaat in passieve gehoorzaamheid en verlies van persoonlijke vrijheid. 13

15 onbereikbaarheid, aangezien de utopische maatschappij ook onbereikbaar in de tijd kan zijn (bijvoorbeeld in de zogenaamde utopische toekomstroman). Een utopie is tijdloos, onveranderlijk. Het onveranderlijke aspect van de utopische samenleving is meer dan logisch, verandering zou immers niets dan verslechtering betekenen, aangezien de wereld reeds volmaakt is. Elke verandering in de toekomst zou dus afbreuk doen aan de volmaakte toestand van de utopie. Bovendien is de link met het verleden niet langer nodig. Indien geschiedenis kan gebruikt worden om uit onze fouten te leren, is de geschiedenis in een utopie niet langer nodig. Het heeft geen nut om uit onze fouten te leren in een (zogenaamd) foutloze samenleving. Meestal wordt de band met het verleden zelfs expliciet verbroken, de utopische samenleving is immers een radicale breuk met alles wat vroeger fout is gegaan en wil met een schone lei beginnen. Een utopie is dus een geïsoleerde en statische maatschappij. Om de puurheid van zo n samenleving te vrijwaren dient men al het onbekende (en dus gevaarlijke) te situeren in een uitgesloten ruimte (Keunen 2007: 59). In een utopische wereld is er dus een scherp contrast tussen een statisch binnen en een onregelmatig buiten. Ahlbäck schrijft over de afwezigheid van andersdenkenden om het statische karakter te behouden het volgende: The good of all is the goal which has already been achieved in the utopia, and how that has happened, or how it is to happen, would presumably also be explained, but what makes this good into what it is said to be, is each citizen s acknowledgement of it as a fact. Consequently, what explicitly tends to characterize the traditional utopia in its seventeenth century incarnation is above all two things: the absence of differential thinking which is the prerequisite for stasis, and the control of nature through science. [ ] This is maybe most clearly expressed through the strife to abolish linguistic difference (2001: 150). 1.2.C. De utopie en de capsule De inwoners van een utopie bevinden zich dus in een ingesloten ruimte, een plaats die volledig autonoom functioneert en dus het contact met buiten zo veel mogelijk vermijdt. Deze afgesloten binnenruimte doet denken aan een capsule : De capsule is een toestel dat een artificiële ambiente creëert, dat communicatie met buiten minimaliseert door een eigen tijdruimte, een afgesloten (artificieel) milieu te vormen (De Cauter 2004: 45-46) 8. Utopieën zijn dan ook vaak gated communities waar de inwoners zich uiterst veilig in voelen (vaak ten onrechte). Dergelijke samenlevingen werken het best wanneer alles vlot verloopt, zonder 8 Zoals in een mythisch verhaal, is een capsule een gesloten ruimte die alle contingentie uitsluit, waarbinnen alles zijn plaats heeft en waarin het buiten zeer streng gescheiden wordt van het binnen (Keunen 2007:108). 14

16 gevaar, avontuur of toevallige voorvallen. De gemeenschap moet statisch zijn, los van de dynamische, hachelijke en linke buitenwereld. Ook binnen het kapitalistische westen komen dergelijke denkbeelden voor: de utopische vormen kunnen het zwijgen worden opgelegd door ze op te nemen in de totalitaire, corporate regimes. Moylan schrijft dat: In western industrial societies, utopian longing can be discovered as the underlying stimulus to the machinery of advertising or, perhaps most strikingly, in those living maps of restrictive pleasure which carry the passive consuming audience along in a totally managed environment, Disneyland and Disneyworld (1986: 8). Kortom, een heterotopie heeft volgens Moylan altijd iets utopisch. Het uiteindelijke doel lijkt dan de mensen als het ware op te sluiten in hun collectiviteit, het andere, het vreemde, het beweeglijke en vluchtige, het individuele moet dan plaats ruimen voor planning, orde en eensgezindheid: En het werkt: geen unplanned spontaneity in Disneyland. Je ziet er nauwelijks vormen van uitbundigheid, alleen het geplande, kortstondig gejoel na de ride, dat dan weer heel snel verstomt in de eindeloze rijen van gedisciplineerde wachtenden. Die spontane blijdschap lijkt alleen te bestaan op de reclamespots en in het gegesticuleer van de optochten van Disney-figuren. Maar een parade is altijd gemodelleerd naar de militaire parade. Disneyland is evenzeer een disciplineringmachine als een amusementsmachine. En alles, werkelijk alles is er generisch (De Cauter 2004: 47). Het capsuleconcept lijkt volgens de theoreticus van het concept kenmerken te bevatten die met een utopie overeenkomen. De utopie en als we de vergelijking verder doortrekken, het pretpark is dan een gecontroleerde, gesloten, generische zone (De Cauter 2004: 47). Ook bij More s originele Utopia vinden we dit gebrek aan individualiteit en de overmatige hang naar collectiviteit. Het gaat in deze utopie om een soort utopisch communisme : Utopian communism political equality of the citizens, common duty to labor, abolition of private ownership, markets and money is the solid constitutional foundation of Utopia (Surtz & Hexter eds. 1965: xxxix). Bovendien dragen alle utopiërs dezelfde wollen grijze outfit en moeten zelfs alle familieleden, inclusief vrouwen en kinderen, mee vechten wanneer er een oorlog uitbreekt. Het egalitarisme in Utopia houdt ook in dat afwijkende gedachten niet toegelaten zijn. Afwijkingen van de standaard passen immers niet binnen de eensgezinde, perfecte samenleving. In Utopia lezen we: The shift from the medieval stance of initial acceptance of the variety of human desires to the Utopian position which tests the admissibility of every desire by its congruity 15

17 with the needs of a society rationally conceived generates radicalism of the modern kind (Surtz & Hexter eds. 1965: cxvi). 16

18 1.3. De dystopische ruimte Er werd reeds bevestigd dat een utopische samenleving een gesloten maatschappij is. De heterotopische ruimtes in mijn case studies zijn dus, aangezien ze gerealiseerde utopieën zijn, eveneens gesloten. De utopische charme van deze heterotopieën kan volgens mij al snel omslaan in een dystopische hel. Is het immers niet zo dat haast alle kenmerken die een utopie definiëren extreme autonomie, onderlinge inwisselbaarheid van de burgers, zuiverheid, blinde collectiviteit, afbraak van de persoonlijke ruimte ook in dystopieën voorkomen? De utopische ruimte en de dystopische ruimte vertonen volgens mij allebei kenmerken van mythologisering en worden allebei door dezelfde binnen buiten tegenstelling bepaald. Waar sommige theoretici een strikte opdeling willen maken, en zelfs kiezen voor een driedeling (utopie dystopie antiutopie); geloof ik dat allebei (of alle drie, afhankelijk van al dan niet instemmen met de driedeling) de termen verwijzen naar een samenleving die grotendeels op dezelfde manier in elkaar zit, maar waarbij het aanvoelen van een al dan niet negatieve geladenheid doorslaggevend is om een onderscheid te maken. Het draait volgens Ahlbäck eveneens om perceptie, om het al dan niet aanvoelen van een zekere negatieve geladenheid; immers, a utopia to one reader can be a totalitarian hell to another (2001: 161). Utopie werd reeds verbonden aan twee betekenissen (geen plaats en aangename plaats). Een dystopische ruimte steunt eveneens op de premisse dat het gaat om een ruimte zonder reëele referenten, het gaat niet om een echt bestaande plaats. Net als bij een utopie, vindt er bij een dystopie een vervreemdingseffect plaats. Dit effect wordt door Keith Booker opgemerkt: [ ] I consider the principal literary strategy of dystopian literature to be defamiliarization [ ] (1994: 3). De verbintenis met de werkelijkheid die in een utopie wordt aangehouden, kan ook teruggevonden worden in een dystopie. Hoewel de term dystopie het zonder het woord ou ( niet ) moet doen, wordt toch verondersteld dat het eveneens om een imaginaire ruimte gaat. Eutopia gaat echter ook om een aangename of goede plaats. Dystopia daarentegen is de combinatie van dys, het Griekse woord voor slecht of onaangenaam en topos (plaats). Het lijkt dus alsof een dystopie eigenlijk gewoon het omgekeerde is van een utopie en de ruimte bij beiden helemaal anders of zelfs omgekeerd zal zijn. De achterliggende gedachte zou dan ook verschillend zijn: de ene vorm is serieus, de andere vorm satirisch: De ernstige vorm houdt een oprecht pleidooi voor een betere samenleving, gebaseerd op een ideologie. De satirische versie soms aangeduid als dystopia, letterlijk: slechte plaats waarschuwt ons voor de gevaren van dergelijke ideologische paradijzen (Verhaeghe 2012: 64). Er valt echter 17

19 te beargumenteren dat de opbouw van de ruimtes weinig of niets van elkaar verschilt, maar dat het de beleving ervan is die voor een onderscheid tussen de twee zorgt. Het hangt immers vooral af van het perspectief van waaruit je de maatschappij bekijkt en dan vooral van de manier waarop het personage de ruimte ervaart. Dat is het grootste contrast: de manier waarop de samenleving bekeken wordt. In The Ends of Utopia verwoordt Krishan Kumar het als volgt: There is also the uncomfortable fact that what may be utopia to one person might seem its opposite to another, and vice versa [ ] (2010: 555). Dat utopische en dystopische ruimtes op zich min of meer vergelijkbaar zijn, kan ook verklaren waarom attempts at instituting uyopia kunnen gezien worden als highly dangerous and leading to totalitarianism (Levitas 1990: 3). Een utopische en een dystopische ruimte kunnen niet enkel met elkaar vergeleken worden, de ene vorm veronderstelt ook de andere. Terwijl utopische literatuur een ideale maatschappij voor ogen heeft en zoekt naar alternatieven voor de fouten die teruggevonden worden in de eigenlijke samenleving, zal dystopische literatuur dan weer de mogelijke problemen van een zogenaamd ideale maatschappij trachten te belichten: Briefly, dystopian literature is specifically that literature which situates itself in direct opposition to utopian thought, warning against the potential negative consequences of arrant utopianism (Booker 1994: 3). Deze vorm van dystopie wordt door sociale wetenschapster Marianna Papastephanou aangeduid als antiutopie: I define the anti-utopian as the belief that utopia is inherently dangerous and inevitably leads to totalitarianism (2008: 94). Dystopische literatuur kan echter eveneens ontstaan uit een ongenoegen over de bestaande woon- en werkomstandigheden. Een dystopie is dan geen reactie op een imaginaire ruimte, maar net als een utopie een respons op de werkelijk bestaande ruimte, of zoals Booker het stelt: At the same time, dystopian literature generally also constitutes a critique of existing social conditions or political systems, either through the critical examination of the utopian premises upon which those conditions and systems are based or through the imaginative extension of those conditions and systems into different contexts that more clearly reveal their flaws and contradictions (1994: 3). Papastephanou maakt dan ook een onderscheid tussen de antiutopie en de dystopie : According to Jameson, it is important to distinguish between the anti-utopia that expresses the anti-revolutionary ideology for which utopias inevitably lead to repression and dictatorship and the dystopia which is necessarily a critique of tendencies at work in capitalism today (2008: 95). 18

20 Bij een dystopie gaat het dus om een dubbele reactie: enerzijds wil de maker ervan de overdreven idealistische voorstellen geponeerd in utopieën hekelen ( antiutopie ) en anderzijds wil hij de fouten in het reeds bestaande systeem zodanig uitvergroten dat ze haast een verwittiging worden van wat kan gebeuren als er niet snel veranderingen komen ( kritische dystopie ). Het hierboven gemaakte onderscheid dystopie/utopie/antiutopie wordt echter niet door iedereen gemaakt. Burnett and Rollin vernoemen de drie termen reeds in de eerste twee zinnen van hun artikel; zij maken echter geen onderscheid tussen dystopie en antiutopie: Literary utopias, i.e. designs for the theoretically perfect society, have been common in Western literature since Plato s The Republic. A variation on this genre which emerged in the nineteenth century is the anti-utopia, or dystopia, in which an author depicts the worst of all possible societies (2000: 77). Tom Moylan bespreekt in het hoofdstuk Utopia in the twentieth century op welke manier een utopie het zwijgen kan worden opgelegd. Een manier om utopisch gedachtegoed te doen verstommen is volgens hem het gedachtegoed opnemen binnen de ideologie van totalitaire regimes zelf (zoals dat van de nazi s 9 of de Stalinisten). Een tweede manier is het ontluiken van een tegenhanger van een utopie, namelijk het dystopische gedachtegoed: [A]s the socialist state or the consumer society claimed to have achieved utopia, the more radical critique that the genre is capable of escaped into the Mountains of negativity and re-emerged as the dystopia, the narrative that images a society worse than the existing one (1986: 8-9). Aangezien de driedeling niet door elke literatuur- of sociale wetenschapper gevolgd wordt, zal de term antiutopie dan ook voor het grootste deel beschouwd worden als onderdeel van de dystopische literatuur. Bovendien is een opdeling die al te veel gebaseerd is op contrasten onhoudbaar, omdat, zoals reeds gesteld werd, utopieën en dystopieën wezenlijk niet veel van elkaar verschillen. Toch bestaat er wel een zeker onderscheid, zo worden de kenmerken die genoemd werden voor utopische bespiegelingen aan het licht gebracht en als negatief ervaren in dystopieën. 9 De utopie is een nieuwe politieke mythe waarover Cassirer het heeft in The Myth of the State. Het gaat dus om een zeer bewust proces. Cassirer ziet in de politieke mythes een systematiek, een zekere gekunsteldheid: The new political myths do not grow up freely; they are not wild fruits of an exuberant imagination. They are artificial things fabricated by very skillful and cunning artisans (Cassirer 1946: 282). Duitsland was na de Eerste Wereldoorlog erg ontvankelijk voor de nieuwe mythe: Germany s whole social and economic system was threatened with a complete collapse. The normal resources seemed to have been exhausted. This was the natural soil upon which the political myths could grow up and in which they found ample nourishment (1946: 278). De nazi s propageerden een myth of the race (1946: 287) waarbij ze spraken over the conquest of the world by the German race (1946: 291). 19