Dementie in verschillende culturen

Transcriptie

1 Zebra

2 Inhoudsopgave Voorwoord 4 1 Inleiding Project De methodiek 5 2 Voorbereidende fase Formatie Werkgroep Begroting Vergoeding zwermers en vrijwilligers Uitnodigen van gastsprekers Vaststellen tijdsplanning Verzamelen informatie trainingsmappen Registratieformulieren PR 8 3 Trainingsbijeenkomsten Tips 9 Trainingsbijeenkomst 1 Startbijeenkomst 10 Trainingsbijeenkomst 2 Wat is dementie? 11 } Dementie: de drie stadia van de ziekte 12 } Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie 13 Trainingsbijeenkomst 3 Rol en functie van bruggenbouwers 15 } Zwermers als bruggenbouwers 16 } Zwermen als methodiek 16 } Het stellen van grenzen 17 Trainingsbijeenkomst 4 Emotionele en sociale gevolgen van dementie 18 Communicatievaardigheden } Signalen voortgekomen uit het project 19 } Interculturele communicatie 22 } Factoren van invloed op communicatie 24 } Handvatten voor een goede communicatie 24 Trainingsbijeenkomst 5 Interculturele communicatie 25 Omgaan met ziekte in } Omgaan met ziekte in 26 } CCD scan: testen die passen bij belevingswereld 30 } Registratieformulier individueel 31 Trainingsbijeenkomst 6 Individuele- en groepsvoorlichting 32 2

3 Trainingsbijeenkomst 7 passen in signalerend huisbezoek 33 Informatie over mantelzorg } Gesprek over dementie inpassen in signalerend huisbezoek 34 } Protocol bij signalerend huisbezoek 35 } Vragenlijst signalerend huisbezoek 36 Trainingsbijeenkomst 8 Samenwerking met de ouderenconsulent 39 } Sociale Kaart 40 Trainingsbijeenkomst 9 Overdracht van cliënten en interculturele 42 samenwerking } Voorbeeldcasus 43 } Intervisiebijeenkomsten 44 } Evaluatieformulier voor zwermers 45 4 De methode: grenzen, goede voorbeelden & knelpunten Zwermen Doorverwijzing Training Individuele gesprekken versus groepsvoorlichtingen Contact zwermers - ouderenconsulent Investering in werving en binding van zwermers Versterken van de keten 48 Bijlage 1 Competenties van de ouderenconsulent 50 Bijlage 2 Het werven van zwermers 52 Bijlage 3 Literatuurlijst 54 3

4 Voorwoord Onze dank gaat uit naar Constance Doorson, ouderenconsulent bij Zebra en Maria Scheffers, adviseur en trainer van Scheffers coaching en training. Zij hebben de zwermers begeleid en getraind en stukken die in deze worden gebruikt ontwikkeld en aangeleverd. Als laatste willen we Heleen Lub bedanken voor het schrijven en samenstellen van de. Ontwikkeling van de is mede mogelijk gemaakt door: } CZ Fonds } Fonds 1818 } Fonds Nuts Ohra } Gemeente Den Haag } Haags Groene Kruis Fonds } Zorgkantoor 4

5 1 Inleiding Voor u ligt de die tot stand is gekomen na gesprekken met de ouderenconsulent en de trainer die dit project hebben ontwikkeld en uitgevoerd bij Zebra. Zebra wil haar ervaring delen met organisaties die migrantengroepen willen informeren over de ziekte dementie om zo de onbekendheid met deze ziekte en de schaamte en het taboe erom heen te verminderen. De is een leidraad om een soortgelijk project op te zetten binnen de eigen organisatie. Hij is praktisch van opzet, geeft geen vaststaand stramien en kan dus naar gelang de doelgroep, context en organisatie aangepast worden. De geeft informatie over de te nemen stappen om het project vorm te geven en bestaat uit een verzameling documenten. De start met een beschrijving van de randvoorwaarden voor het project, de competenties van de ouderenconsulent of trainer en het profiel, de werving en selectie van de zwermers. Daarna volgt een beschrijving van de training per bijeenkomst, gevolgd door informatie over het zwermproces. 1.1 Project In de periode is bij Zebra het project ontwikkeld en uitgevoerd. Aanleiding van het project is de toename in het aantal migrantenouderen. Het blijkt dat zij, maar ook hun familieleden onbekend zijn met de ziekte dementie. Dementie wordt niet gezien als een ziekte, maar als vergeetachtigheid. Men gaat ervan uit dat het bij het ouder worden hoort en dat er weinig aan te doen is. Zo wordt het benoemd als Gekke dingen gaan doen of Zij is bezeten door een djinn. Ook wordt de ziekte ontkend wat te maken heeft met taboe, schaamte en onbekendheid en het inschakelen van zorg van buitenaf betekent dan gezichtsverlies. Maar ook zijn de onbekendheid en ondoorzichtigheid van het zorg en welzijnsaanbod en de drempel en angst voor professionele hulp belangrijke oorzaken dat het merendeel van de thuiswonende ouderen nauwelijks gebruik maakt van voorzieningen die de reguliere zorg biedt. Bij allochtonen woont 99% van de mensen met dementie thuis of bij familie. Enerzijds leidt dit tot nodeloos moeilijke situaties voor de zorgvrager en tot verzwaring van de zorgtaken van de mantelzorgers, anderzijds is hierdoor weinig tot geen zicht is op wat er rond dementie onder allochtone groepen speelt. Met het project wil men thuiswonende allochtone dementerenden en hun mantelzorgers in beeld krijgen, hen informeren over de ziekte en ondersteuningsmogelijkheden bieden. Daar waar nodig zullen zowel de zorgvrager als de mantelzorger toegeleid worden naar zorg- en welzijnsvoorzieningen. Ook het vergroten van participatie, zelfregie en het nemen van eigen verantwoordelijkheid is een belangrijk onderdeel van het project. Een oudere die zelfredzaam is kan immers langer en kwalitatief beter zelfstandig blijven wonen. 1.2 De methodiek Het project is gebaseerd op de sociaal netwerkmethodiek Zwermen voor gezond en actief leven. Deze methodiek gaat ervan uit dat gezondheidsboodschappen beter beklijven wanneer ze voor, door en met de doelgroep worden besproken. Het doel van de methodiek is om op een zo laagdrempelig mogelijke wijze informatie te verspreiden en zoveel mogelijk mensen uit de doelgroep hiermee te bereiken, met name personen waarbij sprake is of kan zijn van (beginnende) dementie. Waar geen 5

6 sprake is van dementie is, werkt verspreiding van informatie preventief. Daarnaast is het doel de kloof tussen doelgroep en zorg- en welzijnsinstellingen te overbruggen. De methodiek omvat een wijkgerichte aanpak waarbij ingezet wordt op kennisoverdracht aan de hand van een dialoog tussen een vrijwilliger, de zogenaamde zwermer, en een wijkbewoner, beiden uit dezelfde doelgroep. De zwermers volgen een uitgebreide training bestaande uit 9 bijeenkomsten om hen voor te bereiden op het zwermen. Gedurende de periode dat zij actief zijn als zwermer ontvangen zij intervisie van de ouderenconsulent of trainer. Ook is laatstgenoemde altijd beschikbaar als achtervang of vraagbaak. Na de training gaan de zwermers op informele en vertrouwde wijze met individuele of groepen wijkbewoners in gesprek over dementie. Juist in de fase voordat de diagnose dementie wordt gesteld, de zogenaamde niet pluis fase, is er al veel aan de hand en door vroegsignalering kunnen problemen bij zowel de dementerende als de mantelzorger voorkomen worden. De zwermers vormen een eerste aanspreekpunt voor hun achterban en zijn getraind in het herkennen, verdiepen en bespreken van de eerste signalen. Knelpunten worden terug gekoppeld naar de ouderenconsulent. Het zwermen resulteert in kennis en gezondheidsvaardigheden binnen de doelgroep en brengt mantelzorgers en ouderen dichter bij de zorg. De inzet van zwermers werkt twee kanten op. Enerzijds wordt kennis over de ziekte dementie en het ondersteuningsaanbod van zorg en welzijn onder moeilijk bereikbare doelgroepen verspreid; anderzijds krijgen professionals informatie over de denkwijze, knelpunten en behoeften van de doelgroepen. Deze kennis is essentieel bij de ontwikkeling van een cultuur sensitieve zorgketen rondom dementie. 6

7 2 Voorbereidende fase Het startpunt voor een project is vaak dat binnen een organisatie de wens ontstaat kennis over dementie binnen migrantengroepen te verspreiden. In de voorbereidende fase dienen een aantal stappen te worden genomen. 2.1 Formatie De training, werving enzovoort kan het best georganiseerd en begeleid worden door twee professionals of een professional en een (coördinerend)vrijwilliger of een Hbo-stagiaire. 2.2 Werkgroep Het is belangrijk om bij aanvang een werkgroep te vormen waaraan een aantal betrokken partijen deelnemen die van belang zijn voor een sluitende keten van ondersteuning en zorg. Daarbij kan men denken aan zorginstellingen, plaatselijke afdeling van Alzheimer Nederland, Mantelzorg, GGZ, dagopvang, ouderenwerk en zelforganisaties. Zorg ervoor dat de leden van de werkgroep een mandaat hebben van hun organisatie, zodat zij snel kunnen handelen en niet voor elke beslissing toestemming hoeven te vragen. In de werkgroep wordt een plan van aanpak vastgesteld met daarin de volgende onderwerpen: } Welk doel willen we bereiken? } Welke doelgroep(en) willen we bereiken? } Welke eindresultaten willen we behalen } Welke partijen kunnen hierbij betrokken worden? } Wat is de rol van deze partijen? } Hoe kan de werkgroep het project ondersteunen? Uitgangspunten van het plan van aanpak zijn: } in gesprek gaan met (Dialoog aanpak); } een preventieve aanpak (voorkomen van overbelasting bij mantelzorgers door vroegsignalering); } een wijkgerichte aanpak; } gericht op zowel cliënten (dementerenden) als mantelzorgers; } zorg en ondersteuning op maat (cultuursensitieve werkwijze); } vraaggericht en outreachend; } ouderenconsulent als spin in het web ; } ketenaanpak. 2.3 Begroting Op basis van de plannen maakt u een kostenoverzicht en zoekt zo nodig financiers. Denk daarbij aan de volgende kostenposten: } ureninzet ouderenconsulent(en) } vergoeding zwermers en vrijwilligers } vergoeding of attentie gastsprekers } kopieer- en drukkosten voor cursusmateriaal, flyers, etc. } feestelijke afronding cursussen } certificaten } koffie en thee 2.4 Vergoeding zwermers en vrijwilligers De hoogte van de vergoeding wordt vastgesteld op basis van organisatorisch beleid. Het 7

8 geven van een vrijwilligersvergoeding is een manier om waardering uit te spreken voor de inzet van de zwermers en vrijwilliger(s). Daarnaast dienen daadwerkelijk gemaakte kosten meegenomen te worden. 2.5 Uitnodigen van gastsprekers Onderzoek welke organisaties zich bezig houden met dementie en nodig hen uit om voorlichting te geven tijdens de trainingsbijeenkomsten. Nodig gastsprekers voor de trainingsbijeenkomsten bijtijds uit. 2.6 Vaststellen tijdsplanning } Reken voor de werving van vrijwilligers een periode van circa 2 maanden. } Zorg ervoor dat de periode tussen de werving en de aanvang van de training niet te groot is. } Houd bij het vaststellen van het tijdstip van de trainingsbijeenkomsten ook rekening met het feit dat deelnemers mogelijk kinderen naar school moeten brengen en ophalen. } Regel de locatie en ruimte voor de training 2.7 Verzamelen informatie trainingsmappen In de trainingsmap is naast informatie over de inhoud van de training een aantal documenten verzameld die relevant zijn voor de zwermers en die ze kunnen gebruiken om de gesprekken in hun achterban voor te bereiden. 2.8 Registratieformulieren De zwermers houden hun activiteiten bij met behulp van registratieformulieren. Zij noteren wie ze spreken (leeftijd, achtergrond, sekse, grootte van de groep), waar en wat de vragen en opmerkingen uit de groep zijn (mate van kennis over dementie, hulpverlening, knelpunten enz). De afspraak is dat de zwermers 5 dialogen per maand voeren en dus 5 formulieren inleveren bij de ouderenconsulent. Het is van belang dat het registratiesysteem goed aansluit bij de kunde en wensen van de zwermers die uiteindelijk de groep eindgebruikers vormt. De registratiegegevens worden door de ouderenconsulent geanalyseerd en bieden input voor de intervisiebijeenkomsten met de vrijwilligers. Daarnaast geeft de registratie informatie over de kennis, beleving, gebruiken, tradities en taboes van migranten met betrekking tot de ziekte dementie. De registratiegegevens bieden input voor aanpassingen in voorzieningen van de partners in de werkgroep om de aansluiting met allochtone ouderen en hun mantelzorgers te verbeteren 2.9 PR Om bekendheid te geven aan het project kunnen activiteiten opgezet worden. Denk hierbij aan het plaatsen van informatie over het project op de website van de organisatie of het organiseren van een feestelijke bijeenkomst waarbij bijvoorbeeld een wethouder een certificaat aan de zwermers overhandigd. Van deze certificaatuitreiking kan dan een persbericht worden opgesteld en het verslag worden verzonden naar de leden van de werkgroep, wijkkrantkranten, nieuwsbrief en website van de gemeente en zorg- en welzijnsinstellingen. Een nieuwsbrief kan worden ontwikkeld voor fondsen, professionals (lokaal en landelijk) en andere geïnteresseerden. Ontwikkel daarnaast een folder voor belangstellenden en de doelgroep. De Dag van de Zorg en de Dag van de Mantelzorg kunnen worden gebruikt om aandacht te besteden aan het project. 8

9 3 Trainingsbijeenkomsten Na het proces van werving en selectie van de aspirant zwermers start de training. Om dementie bespreekbaar te maken bij groepen migranten volgen de zwermers een training bestaande uit 9 bijeenkomsten. Kennisoverdracht en uitwisseling van ervaringen met betrekking tot dementie staan centraal. Belangrijke elementen van de training zijn signalering, gespreksvaardigheden, omgaan met ziekte in de, samenwerking met en verwijzing naar de ouderenconsulent en profileren van de functie als zwermer. De training wordt afgerond met het uitreiken van de certificaten waarna de zwermers officieel van start zijn gegaan. 3.1 Tips Een aantal tips om de training succesvol te laten verlopen. } Betrek een trainer of consulent die kennis heeft van het binden en motiveren van (migranten) vrijwilligers. } Het opleidingsniveau, taalbegrip van zwermers en culturele achtergrond vormen belangrijke aandachtpunten bij de invulling van de training. } Maak gebruik van flipovers, beeldmateriaal en praktijkvoorbeelden van zowel zwermers als professionals. } Maak gebruik van praktische oefeningen. } Besteed voldoende aandacht aan het concreet oefenen en aanleren van gespreksvaardigheden, gericht op het bespreekbaar maken van dementie. } Het groepsproces en de groepsdynamiek zijn erg belangrijk als leermiddel. } Betrek gastsprekers, zoals van Alzheimer Nederland, GGZ, ouderenwerk, casemanager dementie en ervaringsdeskundigen } Organiseer een certificaatuitreiking. Met het uitreiken van certificaten wordt de trainingsfase afgerond en kunnen de zwermers officieel van start gaan. 9

10 Trainingsbijeenkomst 1 Startbijeenkomst Programma Leerdoel Kennismaking Kennismaking met elkaar, de ouderenconsulenten, informatie over dementie 1 Welkom 2 Kennismaking Dit kan aan de hand van bijvoorbeeld het namenspel: Hoe heet je? Hoe kom je aan je naam? Wat betekent je naam? Of aan de hand van tante Es: Wie is je vader? Wie is je moeder? 3 Rol en functie van de begeleiders kort toelichten 4 Een ervaringsdeskundige aan het woord Hij of zij vertelt over de ervaringen met zijn of haar dementerende moeder. Wat zijn de sociale en emotionele gevolgen voor de dementerende en de familie? 5 Pauze 6 Film 7 Vragen en reacties 10

11 Trainingsbijeenkomst 2 Wat is dementie? Programma Leerdoel Wat is dementie, symptomen, kenmerken, verloop Inhoudelijke kennis vergroten 1 Presentatie door een gastspreker, bijvoorbeeld van Alzheimer Nederland De volgende elementen komen aan de orde: } Wat is dementie? } Symptomen en kenmerken 2 Pauze Vervolg } Lichamelijke gevolgen } Verloop van de ziekte Te gebruiken stukken Dementie: de drie stadia van de ziekte Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie 11

12 Dementie: de drie stadia van de ziekte Bij iemand die dementie heeft, zijn in verloop van de tijd steeds meer verschijnselen van de ziekte te zien. Die verschijnselen worden steeds ernstiger. De ziekte ontwikkelt zich in het algemeen in drie stadia: lichte (beginnende) dementie, matige dementie en ernstige (gevorderde) dementie. Lichte (beginnende) dementie } Steeds dezelfde vragen stellen. } Moeite hebben met het vinden van het juiste woord. } De draad van het gesprek kwijtraken. } Niet meer de gewone dingen kunnen doen (zoals klaarmaken van de maaltijd). } Moeite hebben met nadenken. } Zich geen dingen kunnen herinneren die kort geleden zijn gebeurd. } Dingen opbergen op verkeerde of vreemde plaatsen. } Plotselinge veranderingen in gedrag waarvoor geen reden is. } Zich niet meer kunnen concentreren. } Niet meer zelf dingen gaan doen. } Minder belangstelling hebben voor mensen om je heen. } Het niet belangrijk meer vinden om er netjes uit te zien. } Zich niet meer beleefd gedragen tegenover anderen. } In de war zijn wat betreft tijd en plaats; niet meer weten hoe laat het is of waar je bent. } Verdwalen in bekende straten en de weg naar huis niet meer kunnen vinden. Matige dementie } Apparaten zoals strijkijzers of fornuis vergeten uit te zetten. } Steeds medicijnen vergeten in te nemen. } Moeite met taken waarbij moet worden georganiseerd of gerekend, zoals het doen van boodschappen, eten voorbereiden of rekeningen betalen. } Moeite met kleine bewegingen, zoals veters strikken, gereedschap gebruiken of naaien. } Niet meer goed een gesprek kunnen voeren. } Zich anders gedragen, bijvoorbeeld agressief, zijn, woede-uitbarstingen hebben of in zichzelf gekeerd zijn. } Zich in het openbaar ongepast of niet netjes gedragen. } Onrustig en opgewonden zijn, vooral in de nacht. } Heel erg veel slapen of juist helemaal niet kunnen slapen. } Waanvoorstellingen of waanideeën hebben. Ernstige (gevorderde) dementie } Zich weinig of niets meer herinneren. } Moeite met praten of met het begrijpen van woorden. } Weinig of geen emotie of gevoel meer tonen. } Dingen of mensen vastgrijpen en niet meer loslaten. } Moeite met het herkennen van anderen en zichzelf niet meer herkennen in de spiegel. } Hulp nodig bij de gehele persoonlijker verzorging: hulp in de wc, in de badkamer, bij het aankleden, het eten en lopen. } Moeite met kauwen en slikken (en daardoor afvallen). } Steeds zwakker worden en daardoor infecties en ziekten krijgen. 12

13 Verschillen tussen vergeetachtigheid en dementie Vergeetachtigheid Bij vergeetachtigheid gaat het om normale geheugenklachten. Vergeetachtigheid heeft alleen te maken met het geheugen. Bij gewone geheugenklachten ben je de naam van een vriend vergeten of sta je voor de koelkast om daar iets uit te halen, maar je weet niet meer wat. Even later schiet het weer te binnen. Dementie Bij de ziekte dementie gaat het om een heel ernstige vorm van geheugenklachten die steeds vaker optreden. Daarnaast zijn er andere verschijnselen, zoals veranderingen in het gedrag. Bij dementie vergeet je niet alleen de naam van een kennis, maar herkent je helemaal niet meer. Iemand met dementie kan verdwalen in zijn eigen buurt en vergeet de gewone dingen als een boterham smeren of aardappels schillen. Vergeetachtigheid verstoort het dagelijkse leven niet. Iemand die vergeetachtig is, kan zijn gewone leven nog leiden; het huishouden doen, de financiën regelen, een reis gaan maken of voor de kleinkinderen zorgen. Voorbeelden van vergeetachtigheid Samen met mijn vader loop ik naar de moskee. We komen de bovenbuurman van mijn vader en moeder tegen en blijven even staan praten over de kapotte lantarenpaal voor hun huis. Als we verder lopen zegt mijn vader: hoe heet hij ook alweer, onze buurman? Meneer Moksin gaat naar de markt om groenten en kip te kopen. Zijn vrouw heeft hem gevraagd om courgette, spinazie, paprika, munt en aubergines te kopen en bij de kippenboer 6 kippenbouten. Hij koopt de groenten en de kip. Dan gaat hij tevreden naar huis met zijn boodschappen en geeft de tassen aan zijn vrouw. Zij pakt alles uit, maar ziet dan dat de spinazie er niet bij is. Haar man heeft vergeten spinazie te kopen. Informatie, de dingen die je hebt geleerd en weet, verdwijnen langzaam maar zeker uit het geheugen. Voor iemand met dementie zijn veel dagelijkse handelingen daardoor al snel te moeilijk. Daardoor verliezen mensen met dementie de grip op hun leven en worden steeds meer afhankelijk van ondersteuning en zorg door anderen. Voorbeelden van dementie Samen met mijn vader loop ik naar de moskee. We komen de bovenbuurman van mijn vader en moeder tegen en blijven even staan praten over de kapotte lantarenpaal voor hun huis. Als we verder lopen zegt mijn vader: wie was die man met wie wij stonden te praten? Meneer Moksin gaat naar de markt om groenten en kip te kopen. Zijn vrouw heeft hem gevraagd om courgette, spinazie, paprika, munt en aubergines te kopen en bij de kippenboer 6 kippenbouten. Hij loopt op de markt langs allerlei kramen, en koopt een stuk feta en abrikozen. Dan gaat hij tevreden naar huis met zijn boodschappen en geeft zijn tas aan zijn vrouw. Zij is erg verbaasd als zij ziet wat haar man heeft gekocht. Hij heeft niets meegebracht van wat zij had gevraagd. Hij is wel naar de markt gegaan, maar wist helemaal niet meer dat zijn vrouw had gevraagd om naar de groenteman en de kippenboer te gaan. 13

14 Voorbeelden van vergeetachtigheid Mevrouw Koncis heeft in de ochtend bij de supermarkt haar vriendin ontmoet en is een tijdje met haar blijven praten. s Avonds vertelt zij aan haar dochter dat ze met haar vriendin heeft gepraat over de nieuwe cursus in het wijkcentrum. Haar dochter vraagt wat voor cursus het is. Mevrouw Koncis kan het zich niet meer herinneren, maar even later schiet het haar weer te binnen. Het is een cursus over gezondheid. Zaterdag is mijn vader met onze zoon naar een voetbalwedstrijd geweest. Het was een feest. Vandaag belde onze zoon mijn vader op om hem te bedanken voor de wedstrijd. Mijn zoon nam nog even alle goals door met zijn opa, maar mijn vader wist de namen van de voetballers niet meer allemaal en daardoor was onze zoon wel een beetje teleurgesteld. Mevrouw Charus gaat naar de keuken om een glas melk te halen voor haar man. Op weg naar de keuken ruimt ze nog wat jassen op die in de gang op de grond liggen. Als ze in de keuken komt, weet ze even niet meer wat ze daar komt doen. Ze denkt terug aan de kamer waar ze met haar man zat en weet dan ineens weer waarom ze naar de keuken ging; melk halen voor haar man! Voorbeelden van dementie Mevrouw Koncis heeft in de ochtend bij de supermarkt haar vriendin ontmoet en is een tijdje met haar blijven praten. s Avonds komt haar dochter en vraagt haar of ze ook die nieuwe cursus in het wijkcentrum wil gaan doen. Mevrouw Koncis is heel verbaasd. Welke cursus bedoel je?. Haar dochter antwoordt: Ik hoorde van je vriendin dat jullie vanmorgen in de supermarkt hebben besproken of jullie de nieuwe cursus over gezondheid in het wijkcentrum gaan volgen. Mevrouw Koncis blijft verbaasd en zegt dat zij vandaag haar vriendin helemaal niet heeft gezien. Zaterdag is mijn vader met onze oudste zoon naar een voetbalwedstrijd geweest. Het was een feest. Vandaag belde onze zoon mijn vader op om hem te bedanken voor de wedstrijd. Het was een verward gesprek. Mijn vader herinnerde zich niet meer dat hij gister met zijn kleinzoon naar de voetbalwedstrijd was geweest. Ik schrok ervan. Hij vergeet wel meer dingen, maar dat hij zoiets belangrijks als dit vergeet, heb ik nog niet eerder gemerkt. Onze zoon was er helemaal door in de war. Mevrouw Charus gaat naar de keuken om een glas melk te halen voor haar man. Op weg naar de keuken ruimt ze nog wat jassen op die in de gang op de grond liggen. Als ze de jassen heeft opgehangen gaat ze weer terug naar de kamer en gaat naast haar man zitten. Zij weet niet meer dat zij op weg was naar de keuken. 14

15 Trainingsbijeenkomst 3 Rol en functie van bruggenbouwers Programma Leerdoel Rol en functie van bruggenbouwer Verwachtingspatronen 1 Toelichting op de functie van bruggenbouwer en zwerm Laat zwermers in hun achterban vertellen dat zij de training volgen en over het onderwerp dementie. Op een verjaardag kunnen ze vertellen waarmee ze bezig zijn. 2 Verwachtingspatronen Wat verwacht je van het zwermen? Welke beelden heb je daarbij? 3 Pauze 4 Het stellen van grenzen tijdens individuele contacten en groepsbijeenkomsten Te gebruiken stukken Zwermers als bruggenbouwers Zwermen als methodiek Grenzen stellen 15

16 Zwermers als bruggenbouwers Zwermers: } vervullen een brugfunctie tussen ouderen en mantelzorgers en de ouderenconsulent; } begeleiden ouderen en familie naar hulp in samenwerking met de ouderenconsulent; } ondersteunen de ouderenconsulent bij het in beeld brengen en houden van kwetsbare ouderen en mantelzorgers die mogelijk te maken hebben met een dementerende oudere; } koppelen hun ervaringen van de ouderen en familie terug en benoemen ook de knelpunten; } gaan in gesprek en geven informatie over de ziekte dementie onder het netwerk van de eigen doelgroep; } doen aan vroegsignalering van gevallen van dementie; } beoordelen signalen en verdiepen zich in de problematiek; } houden hun kennis op peil door onder andere bijscholing; } houden hun administratie bij, zoals het registreren van informele ontmoetingen en contacten met hun netwerk en achterban. Zwermen als methodiek Zwermen is een sociale netwerk methode die er vanuit gaat dat boodschappen over gezondheid, in dit geval dementie, beter aankomen en begrepen worden wanneer ze voor, door en met de doelgroep besproken worden. Zwermers worden ingezet om kennis over te dragen aan de hand van gesprekken tussen een vrijwilliger en een wijkbewoner, beide uit dezelfde doelgroep. Een zwermer is een eerste aanspreekpunt en wordt getraind in het herkennen, verdiepen en bespreken van de eerste signalen van dementie. Resultaat van het zwermen is het bespreekbaar maken van dementie en het verhogen van de kennis en gezondheidsvaardigheden binnen de eigen groep. Daarnaast worden mantelzorgers en ouderen zo nodig dichter bij de zorg gebracht. Door het zwermen komen professionals veel te weten over taboes, gewoonten en gebruiken. Deze kennis is heel belangrijk bij de ontwikkeling van cultuursensitieve zorg rond dementie. 16

17 Het stellen van grenzen Bespreken Wat voel je als je over je grens gaat? Laat de deelnemers zelf met voorbeelden komen. Voorbeelden: } ik kan niet meer } geen energie } spanning, paniek } hoofdpijn, lichamelijke pijn } geïrriteerdheid Wat laat je wel en niet gebeuren? Signalen van over grenzen gaan leren herkennen met behulp van een praktische oefening. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de grensoefening. In tweetallen experimenteren in nabijheid en afstand. Zwermer A gaat staan, zwermer B een eindje verderop. Ze houden oogcontact. Dan loop A langzaam naar B en moet aangeven wanneer A op een afstand staat die goed voelt. Hij of zij kan daarmee experimenteren door te gebaren of A dichterbij kan komen of juist wat terug moet. Daarna wisselen de zwermers van rol. Aandachtspunten bij de nabespreking zijn: Heeft B zijn of haar grenzen goed kunnen aangeven? Merkte hij of zij het als A over zijn of haar grenzen ging? Kon hij of zij dat op tijd laten merken? Hoe voelde dat? Hoe is dat in het dagelijkse leven? Daarna geeft de ouderenconsulent een paar voorbeelden waaruit blijkt hoe belangrijk het is om je grenzen aan te geven. Wat kan je zeggen tegen iemand die blijft praten en hele verhalen over je heen stort? Laat de deelnemers met voorbeelden komen. Een voorbeeld van een standaard zin die je kunt gebruiken wanneer iemand over je grenzen heen gaat is: Als u wilt praten dan kan ik nog een keer langs komen met de ouderenconsulent. 17

18 Trainingsbijeenkomst 4 Emotionele en sociale gevolgen van dementie Communicatievaardigheden Programma Leerdoel Emotionele en sociale gevolgen van dementie en communicatievaardigheden Inhoudelijke kennis vergroten 1 Presentatie: GGZ instelling of een casemanager dementie 2 Theoretisch gedeelte GGZ instelling of casemanager geeft een inleiding vanuit de professionele kant. Wat zijn de medische gevolgen van dementie. Een casus wordt besproken 3 Pauze 4 Theorie over communicatie en cultuur Te gebruiken stukken Signalen voortgekomen uit het project Interculturele communicatie Factoren van invloed op de communicatie Handvatten voor een goede communicatie Huiswerkopdracht Ga komende week een keer zwermen! 18

19 Signalen voortgekomen uit het project Kennis over dementie } Dementie wordt niet als een ziekte gezien. Het hoort bij ouderdom. Andere definities die genoemd worden zijn gekte of bezeten, die doet weer kinds. } Tijdens de werving van vrijwilligers bleek dat er vrijwilligers waren die die het woord dementie niet kende. } Verschijnselen van dementie kunnen soms hard overkomen op de omgeving. De dementerende verandert op momenten in een andere persoon. Aan de grilligheid, achterdocht, agressief of argwanend gedrag moet men wennen. Als je niet op de hoogte bent van de verschijnselen van de ziekte dan vat je het gedrag van dementerend persoonlijk op. } Het proces wordt soms sneller verergerd omdat kennis ontbreekt en de juiste hulp te laat wordt ingeschakeld. } Voorbeeld: Mijn moeder wilde haar tanden niet meer poetsen en Mijn oom stal alle mooie schoenen uit de moskee, alsof het de zijne waren. } De ziekte is niet altijd zichtbaar. De symptomen wisselen, dus wanneer is het nu echt mis. } Vaak kan mantelzorger moeilijk familie overtuigen dat ze het niet alleen aankan. Familie die er niet elke dag bij betrokken is, weet niet wat het betekent om elke dag voor een dementerende te zorgen! } Ouderen zeggen: Als vroeger onze voorouders het hebben gered met weinig middelen om te zorgen voor een dementerende, waarom zouden onze kinderen het dan niet redden met de middelen die ze hier hebben. } Door dementie vergeet de dementerende regelmatig zijn medicijnen te nemen voor diabetes en belandt daardoor vaak in het ziekenhuis. } Doordat er niet over gesproken wordt in de Turkse gemeenschap, kunnen zij ook niet van elkaar leren. Meer mensen, zoals zwermers zouden informatie moeten verspreiden, zodat het taboe doorbroken wordt. Omgaan met dementie } Dementie bij ouders in allochtone gezinnen komt hard aan. Vooral bij vaders die als hoofd van het gezin een bepaalde status en aanzien hebben. Getroffen door dementie wordt hun rol langzaam aan totaal anders. Dit brengt naast onmacht ook verdriet en rouw mee. } Ook al is de diagnose dementie gesteld, het blijft moeilijk voor de omgeving om de ziekte te accepteren en ermee om te gaan. } Alleen directe familieleden zullen ervan af weten, vrienden niet. } Het zijn vaak de dochters of schoondochters die de zorgtaken op zich nemen. } Mantelzorgers van dementerende zijn vaak overbelast en storten gaandeweg in. } Er komen veel levensvragen naar boven tijdens de ziekte, zowel bij de dementerende als bij de omgeving. } Zowel in de Turkse als in de Marokkaanse gemeenschap zijn het vaak de mannen die terug willen naar het land van herkomst en de vrouwen juist niet. Zij willen bij kinderen en kleinkinderen blijven. } Het is soms oorlogvoering met je aller dierbaarste, het gevoel dat de mensen die je het meeste vertrouwt, je het hardst aanpakken. } Er wordt niet veel over gesproken omdat ze zich schamen voor de dementerende door herhaling van dingen en dat iemand gekke dingen doet. De familie weet niet wat ze moet doen. } Als de man eerst alles regelt in huis (administratie, financiën etc.) en gaat dementeren, krijg je een dubbele strijd: omgaan met de ziekte en alles uit handen moeten geven. De partner moet én de ziekte accepteren én is nu verantwoordelijk voor alle taken die de dementerende eerst deed. Dit betekent een dubbele druk. } Mantelzorgers vinden het erg moeilijk om er met familie over te praten. } Stemmingswisselingen zijn lastig; de ene keer lief; de andere keer boos. De omgeving weet 19

20 niet waar ze aan toe zijn. Veel geklaag door dementerende wordt persoonlijk opgevat door de omgeving. } Zeker in de beginfase gaan migranten terug naar hun land van herkomst om daar een genezer te raadplegen of om geesten uit te drijven. De omgeving heeft de hoop dat de dementerende weer terugkomt als de oude leuke persoon en dat ie weer helemaal beter is. Deze hoop maakt duidelijk dat zij niet beseffen hoe ernstig de ziekte is. Ze denken dat de ziekte tijdelijk is of dat je het kan genezen. } Uitspraken als: Het ligt allemaal in Gods handen } Mensen raken geïsoleerd, zowel de omgeving als de dementerende. Acceptatie binnen het gezin en daarbuiten is lastig. } Bezoek is in de allochtone cultuur vaak niet op de hoogte van de situatie. Dementerende klaagt bijvoorbeeld dat hij een paar dagen niet gegeten heeft. De oorzaak is de vergeetachtigheid maar de kinderen krijgen dan de schuld. Dementie is lastig te bespreken met de omgeving. } De omgeving zou er raar van op kijken als hulp wordt ingeschakeld. } De zorg komt vaak neer op schoondochters en dochters. Ze steunen de familie, zijn loyaal en hebben het gevoel dat ze niet anders kunnen. Ze kunnen tenslotte de dementerende niet in de steek laten! Aan afwisseling van zorg wordt weinig gedaan. Mantelzorgers raken overbelast. } Kinderen binnen een gezin verwerken het dementieproces verschillend. Het startpunt van verwerking kan anders zijn en begint op het moment van acceptatie. } Jongeren zouden eerder hulp inschakelen. Dit heeft te maken met de generatie en gebeurt altijd na goedkeuring van de ouderen. } Het is een schande als de omgeving hoort dat je een familielid niet helpt. } In de Turkse gemeenschap heerst een taboe omtrent dementie en men weet niet hoe met de ziekte om te gaan. } Turkse vrouwen gaven aan dat ze een dementerende naar Turkije zouden sturen en daar iemand inhuren die de dagelijkse verzorging op zich neemt tot het overlijden. } Een Surinaamse familie gaf aan dat de dementerende beschermd wordt en de ziekte verborgen wordt gehouden. Er wordt geen hulp geaccepteerd. } In Suriname gaan ze naar de honoeman waar de dementerende een kruidenbad krijgt om te genezen. } Vaak wordt gepraat over het boze oog. De imam geeft ter genezing een Koran tekst die opgelezen moet worden of de dementerende bij zich moeten dragen. (Marokkaans). } Bij je dragen van een amulet of talisman (Marokkaans). } Als de man gek doet, wordt het geaccepteerd. Als de vrouw er aan dementie lijdt, laat de man haar in de steek en hertrouwd een jongere vrouw. } Marokkaanse vrouwen vroegen zich af of hun kinderen het aan zouden kunnen als zijzelf zouden dementeren, omdat tegenwoordig iedereen het zo druk heeft. Dat baarde hen veel zorgen. Vroeger moesten wij onze schoonouders ook verzorgen tot hun dood. Zorg en ondersteuning } Casemanagers hanteren werkwijzen. Wat opviel is dat twee gezinnen verschillend werden geïnformeerd over het aanbod van cursussen met betrekking tot omgaan met dementie voor mantelzorgers. } Spreken met hulpverleners over je ouders die dementeren of het accepteren van hulp en zorg voelt als verraad. De familie wil graag zelf de zorgdragen hiervoor en voelt zich eigenlijk niet prettig door het aannemen hiervan. Dit terwijl de situatie soms zo ingewikkeld is dat ze er niet onderuit kunnen. Schuldgevoel en verantwoordingsgevoel zijn belangrijke factoren. } Participatie en vrijwillige inzet is een belangrijk onderdeel binnen de huidige samenleving, ook in de allochtone gemeenschap, maar randvoorwaarden ontbreken vaak. Een goede training en / of vergoeding is wenselijk. } Interculturele communicatie is van groot belang bij dit soort kwetsbare onderwerpen. 20

21 Hulpverleners brengen berichten soms hard over waardoor mensen geneigd zijn geen contact meer te onderhouden of adviezen op te volgen. Hulpverleners zouden getraind moeten worden in slecht nieuws gesprekken. } Hulp wordt lastig geaccepteerd. Het is moeilijk om over te gaan tot dagbesteding. Het overgaan naar een verpleeghuis is helemaal niet aan orde. } Opname dagbehandeling of verblijf in een verpleeghuis wordt opgevat als: Jullie willen we me tussen de gekken stoppen. } De communicatie met hulpverleners wordt als lastig ervaren. Allochtonen stellen zich soms nederig op. Er is meer afstand en aanzien, waardoor de echte hulpvraag en behoefte niet altijd goed naar voren komt. } Pas met goedkeuring van de familie kan hulp worden ingeschakeld. } Je wilt als kind met een GGZ instelling in gesprek voor je ouders. Dat is lastig, want hoe krijg je je ouders zover om mee te gaan. Allochtonen hebben meer tijd nodig om hulp te accepteren. } In de Marokkaanse gemeenschap rust een taboe op opname in een verpleeghuis. Die stap neem je niet! Je voelt je er heel schuldig over als je dit wel doet. Het voelt als verraad. } Naar aanleiding van een rondleiding in een verpleeghuis hebben een aantal vrouwen zich opgegeven als vrijwilligers in de zorg Signalen over behoefte aan kennis } Wat zijn de oorzaken? } Wat kun je er aan doen om het te voorkomen? } Zijn er medicijnen? } Is het te genezen? } Waar kun je terecht voor hulp? } Hoe kan je de eerste symptomen herkennen? } Hoe moet je met een dementerende omgaan? } Komt de ziekte bij jongeren voor? } In het algemeen basiskennis over dementie en symptomen } Bij welke groepen komt het voor Signalen over behoefte aan ondersteuning } Op den duur wel bijvoorbeeld door een gezinscoach. } Via de huisarts. } Het sprak veel vrouwen aan dat men niet 24 uur per dag in verpleeghuis hoeft te wonen, } maar dat verpleeghuis ook dagbehandeling biedt. } Alleen hulp op afstand, niet in een instelling. } Alleen hulp aan huis. } In Duitsland is een verzorgingstehuis voor Turken. Bestaat dat ook in Nederland? } Ondersteuning in eigen taal. } Spreekuur in eigen taal. 21

22 Interculturele communicatie Definitie Interculturele communicatie is communicatie waarin expliciet aandacht is voor culturele factoren die van invloed zijn op de communicatie. Intraculturele communicatie is communicatie tussen twee of meer mensen vanuit het zelfde geboorteland, met dezelfde etnische achtergrond, maar. Zoals een hulpverlener en cliënt, beiden uit Marokko of Turkije. Cultuur Cultuur en etniciteit worden vaak door elkaar gebruikt. Een etnische identiteit of etnische groep is niet het zelfde als een culturele identiteit of culturele groep. Etniciteit en cultuur vallen niet samen. Etniciteit verwijst naar een gemeenschappelijke afkomst en oorsprong en is tevens een verwijzing naar het land waar je zelf, je ouders of een van je ouders geboren is. In Nederland wordt daarmee bepaald of je autochtoon of allochtoon bent. Cultuur is een gemeenschappelijke wereld van betekenissen binnen een sociaal systeem (familie, buurt, straat, beroep, bevolkingsgroep etc.) wat in de loop van de tijd (van generatie op generatie) met elkaar is opgebouwd. Cultuur omvat de volgende vier elementen: } taal } kennis } waarden en normen } symbolen, rituelen en helden Deze vier elementen heeft een mens nodig om binnen een sociaal systeem adequaat te kunnen functioneren. Het is een uitrusting die mensen nodig hebben om hun leven te leven. In communicatie tussen autochtonen en allochtonen speelt de etnische en culturele indeling een grote rol. Beide groepen maken er gebruik van om de ander in te delen en om zichzelf te definiëren. Communicatie Paul Watzlawick zegt dat niet communiceren onmogelijk is als je je bewust bent van de aanwezigheid van iemand anders in dezelfde ruimte (in Communicatie; Mens en Samenleving,2007) Communicatie bestaat uit twee delen: } Verbale communicatie, de taal die we spreken met de verschillen daarin. } Non-verbale communicatie, het gedrag, gezichtsuitdrukking, houding, intonatie, volume en toonhoogte van de stem. Maar ook blozen, trillen, boosheid, verdriet en kippenvel zijn vaak onbewuste signalen die je uitzendt. Non-verbaal gedrag is persoonlijk en ook cultureel bepaald. Heeft te maken met je socialisatie en het daaruit voortkomende referentiekader. Tijdens de communicatie is de invloed van wat je zegt 30% en van je non-verbale gedrag 70%! 22

23 Inhoud en betrekkingsniveau Bij communicatie gaat het over de inhoud (de boodschap, het onderwerp, de informatie, het bericht) en over het betrekkingsniveau, over hoe iets gezegd wordt. Op betrekkingsniveau wordt aangegeven hoe de inhoud moet worden opgevat door degene die de boodschap ontvangt en geeft de zender van de boodschap indirect aan hoe hij zichzelf ziet in relatie tot de ander. Dit komt tot uiting in de intonatie, non-verbale uitingen en de context. Zo zal bijvoorbeeld een vader op een andere manier tegen zijn zoon zeggen om de deur dicht te doen dan tegen zijn leidinggevende. Zo kan dezelfde boodschap met dezelfde informatieve inhoud op tientallen manieren overgebracht worden. Dit variëert van vleiend en vriendelijk tot minachtend, bevelend of agressief. Waarnemen Onderzoek op de universiteit van Eindhoven heeft uitgewezen dat we nieuwe waarnemingen in eerste instantie plaatsen in een reeks bekende schema s. Daarnaast zoeken we als het ware ook naar ons gelijk. Dat maakt de wereld simpeler. Dit betekent dat als we eenmaal een oordeel over iemand gevormd hebben, er heel wat moet gebeuren voordat we dat oordeel gaan veranderen. In hoeverre kun je dus nog echt open staan voor andere denkbeelden en ideeën en mogen anderen zich laten zien zoals zij zelf zijn? Intraculturele communicatie is als er in het uiterlijk van mensen veel overeenkomsten zitten en dat dit vertrouwd voelt, zodat je graag met die ander in gesprek gaat. Luisteren Bij intermenselijke communicatie zend en ontvang je afwisselend. Wanneer je in de ontvangers rol zit, wordt je geacht te luisteren. Maar goed luisteren blijkt niet zo gemakkelijk. Ook ons luisteren wordt beïnvloed door de hiervoor genoemde factoren die van invloed zijn op communicatie. Onder andere ons referentiekader speelt hierin een heel belangrijke rol. Vaak luisteren we selectief op grond van de waarheid van ons eigen referentiekader: Dat herken ik of Daar ben ik het wel of niet mee eens. We onderzoeken en stellen vragen en we proberen erachter te komen waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen en baseren ons daarbij op eigen motieven. Echt aandachtig luisteren is een oprechte poging gedachten en gevoelens van iemand anders te begrijpen en te ervaren. Je zoekt naar mogelijkheden om de ander echt te begrijpen. Je verplaatst je in het referentiekader van de ander. Je bekijkt de wereld zoals hij hem bekijkt. De essentie van aandachtig of empatisch luisteren is niet dat je het met iemand eens wordt, maar dat je verstandelijk en gevoelsmatig begrip voor hem hebt. Bij empathisch luisteren gebruik je niet alleen je oren, maar ook je ogen en vooral je hart. Het gaat om een open contact waarin de ander verbinding en betrokkenheid ervaart, zich begrepen en geaccepteerd voelt. Het gaat erom dat de ander zich gestimuleerd voelt om zich vrijelijk te kunnen uiten in woorden en gevoelens. 23

24 Factoren van invloed op communicatie } De situatie van de oudere en de mate waarin hij of zij geïsoleerd leeft. } Taal: begrijpelijke taal spreken, geen moeilijke woorden } Is de oudere alleen of zijn er nog meer mensen aanwezig? } Veilig voelen. } Medicijngebruik. } Onderling vertrouwen. } Kennis en opleidingsniveau. } Verwachtingen van elkaar. } De mate waarin de oudere zich prettig voelt in en met zijn of haar leven. } Invloed van de familie op de oudere. } Kennis over de (culturele) achtergrond van de oudere. } De mate van dementie van de oudere. } De mate van zelfinzicht van de oudere. Handvatten voor een goede communicatie } Vragen naar de betekenis die de oudere zelf aan het leven, situatie en ziekte geeft. } Nieuwsgierig zijn. } Vraag naar omgang met familie en of er iemand bij is waar hij of zij u last van heeft? Heeft de oudere een netwerk? } Korte vragen stellen in korte zinnen en niet te snel praten. } Duidelijk zijn en zelf herhalen of vragen om te herhalen wat je gezegd hebt. } Vragen of de oudere het begrepen heeft; dat kan middels de volgende vragen: } Wat hebt u begrepen? } Wat hebt u gehoord? } Waar heb ik het over gehad? } Aansluiten bij belevingswereld. } Stilte laten vallen. } Geen waarom vragen stellen, maar vragen of de oudere er iets over wil vertellen. } Vertrouwen opbouwen. } De oudere het gevoel geven dat je met hem of haar meeleeft. } Herkenning geven (eigen verhaal heel kort houden). } Begrip tonen voor de oudere en uitleg geven. } Bij uitleggen van de nieuwe regels, helpt het als je daarbij refereert aan zoals het vroeger was. } Open houding, letten op eigen passende kleding. } Respect tonen. } Zullen we het lijstje afmaken, dan komen we straks terug op dit onderwerp van u. } Bij (grote) problemen zeggen dat je deze doorgeeft. Dit ook opschrijven, zodat hij of zij het ziet. 24

25 Trainingsbijeenkomst 5 Interculturele communicatie Omgaan met ziekte in Programma Leerdoel Interculturele communicatie en omgaan met ziekte in Omgaan met taboes, creëren van vertrouwen en bewustwording, omgaan met emoties 1 Vervolg interculturele communicatie 2 Omgaan met ziekten in ander 3 Hoe wordt beginnende dementie in ander ervaren? 4 Taboes, bewustwording, leren van elkaars cultuur en referentiekader 5 Introductie signaleringskaart dementie Stichting Transmuraal 6 Pauze 7 Toelichting werkwijze zwerm 8 Concreet aan de slag. Hoe ga je zwermen? Te gebruiken stukken Omgaan met ziekte in Signaleringskaart dementie van Stichting Transvaal CCD scan Registratieformulier Huiswerkopdracht Individuele zwerm 25

26 Omgaan met ziekte in Vraag: Hoe werd er vroeger en nu bij u thuis (land van herkomst) en door uzelf met ziekte omgegaan? Bij niet ernstige ziekten worden in alle eerst natuurlijke middelen ingezet, zoals kruidenthee en gember. Marokko } Buikpijn: kruidenthee drinken en olijfolie op de buik smeren. } Oorpijn: olijfolie ingieten. } Diarree: kruidenthee van Malouta en cactuskruiden. } Griep: Honing. } Hoofdpijn: schijfje citroen op het voorhoofd. } Misselijk: vers citroensap. } Astma, hoesten: honing met gemalen zoethout. } Niet zwanger kunnen worden: masseren met olijfolie en de buik liften (buik inbinden). } Voet verzwikt: warme doeken met olijfolie. } Iemand is bezeten van kwade geesten (Djin) als hij iets heeft en niemand snapt wat het is (bijvoorbeeld dementie). } Mensen die heel ernstig ziek zijn en niemand weet wat het is, gaan zij naar een speciale plek om beter te worden. Hierbij gaat het om mensen die niet kunnen slapen, niet concentreren, epilepsie, dementie, geestelijk gehandicapt of psychiatrisch ziek zijn. } Mensen doen van alles en gaan echt op zoek naar experts om beter te worden. Turkije } Griep is geen ziekte en gaat over. } Op een kneuzing wordt een lap rood vlees gelegd. } Hete metalen stukjes op je arm loslaten: de Djin geesten wegjagen. } Bij ernstige ziekten: Moeska, pagina s uit de Koran overschrijven, oprollen en deze vastmaken als bescherming. } Een huisarts verwijst ook naar kruiden als hij constateert dat het niet medisch is. } Rituelen: de Koran lezen, kruiden geven in aanwezigheid van dierbaren. } In het eindstadium van een ziekte wordt een imam ingeschakeld. Hij spreekt een gebed uit. } Medicijnen zijn belangrijk bij ernstige ziekten. } Bij geboorte spreekt de vader een gebed uit in het rechter oor van de baby. Suriname } Griep: citroengras, Vicks smeren, tijgerbalsem, gemberthee drinken. } Koorts: een natte doek om het hoofd. } Je bent pas ziek als je in het ziekenhuis ligt. } Als je een been breekt, ben je niet ziek. } Als je iets gekneusd hebt met brandspiritus insmeren. } Bij een snijwond worden daar gemalen tabaksbladeren in gestopt en verbonden. } Zuurzakbladeren koken en als thee drinken tegen depressiviteit, slapeloosheid en verwardheid. } Winti-cultuur bij ernstige ziekte: dan wordt alles aangeroepen aarde, lucht, water, vuur. } Jeugdpuistjes een gistmasker. } Kneuzing; schillen van een plant (??) ombinden. Deze een paar dagen laten zitten en dan is de kneuzing weg. } Een mens die in trance is, is ook een soort geest. Via hem praat hij als een geest en met geesten. } Bidden als iemand ernstig ziek is, kruidenthee drinken, kruiden malen en daar de plek mee verbinden. } Iedereen bij elkaar halen als iemand ernstig ziek is. 26

27 Hindoestaans } Voodoo: als mensen overspannen zijn, agressief, anderen kwaad doen, ruzie maken, in de war zijn, dan gaan ze naar een loekoeman. Hij heeft contact met God (duur!!) } Lezen uit de heilige schrift. Nederland } Koorts bij kinderen: natte doeken om de benen. } Ziekenzalving bij christenen. } Erg ziek, bed naar beneden. } Verkoudheid en griep: uitgeperste citroen met heet water en honing. Voorbeelden van rituelen en gewoonten } Opstaan, wassen en gebed doen op nuchtere maag. } Iedere ochtend de zon groeten. } Met ziekte naar een pandit, 2 doeken om haar gebonden, ieder aan een kant trekken. } Schoenen uit bij binnenkomst. } Begroeting } handkussen (Turks) } hand geven (Nederlands) } eigen handen op elkaar met de vingers naar boven gericht en buigen } bij het groeten de naam van Allah gebruiken (Turks) } kussen (Nederlands) } kussen (Marokkaans) } niet kussen wel een hugg/knuffel } jongeren maken een boks contact ( Surinaams) } jongeren moeten bij ouderen de voeten aanraken, dan krijg je van de oudere de zegen (Hindoestaans) Ernstig ziek } Ernstig ziek: als niemand weet wat het is, wordt een imam wordt gevraagd om te komen bidden bij de patiënt. } Familie verzorgt hem tot het einde toe, zij doen zelf de wassing als het einde nadert. } Ernstige ziekte wordt niet verteld tegen anderen, wel in het gezin zelf. Dan komt er wel een arts en worden medicijnen gebruikt. 27

28 Dementie In Marokko denkt men dat iemand gek aan het worden is. In Turkije zegt men dat het bij ouder worden hoort, wordt geaccepteerd en geen woorden aan besteed. Men zegt ook wel: Laat maar gaan, niet met de persoon in discussie gaan. Dementie wordt ook wel ouderdomsgekte genoemd: Iedereen zoekt zijn eigen weg. Dementie wordt niet als een ziekte ervaren. Zeker wanneer het stabiel is, doet men net alsof er niets aan de hand is. Ouderen met dementie breng je niet naar een bejaarden- of verzorgingshuis. Dit zijn de redenen die de diverse hiervoor geven. } Dat doe je niet. Je schaamt jezelf en anderen zullen denken dat je van je ouders af wilt.(dit in verband met geruchten en sociale controle). } Dementie hoort bij bejaarden. Als het te erg wordt ga je naar het gekkenhuis. } Als je geld hebt haal je iemand in huis om hem of haar te verzorgen. } Als het te erg wordt en de betreffende persoon gaat dwalen, wordt hij opgesloten in een kamer, soms aan de ketting gelegd. } De medische wereld in Turkije en Marokko kent het niet. } Er is schaamte om te zeggen dat je het niet aan kan. } Er is schaamte over wat de demente persoon zegt en doet. } In Marokko is er een gezegde: schaamte is er vanaf gekrabd, het is als het ware niet hun ware gezicht. 28