De bedrijfstak Zorg Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector

Transcriptie

1 De bedrijfstak Zorg Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector Den Haag, oktober 2009 Dit rapport is bestemd voor de organisatie van de opdrachtgever. Verspreiding en reproductie van (delen van) dit rapport buiten de organisatie van de opdrachtgever is niet toegestaan zonder vooraf verstrekte schriftelijke toestemming van Boer & Croon.

2 Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector 1. Inleiding 2 2. Managementsamenvatting 5 3. Aanpak 8 4. Bedrijfskundige omschrijving van de zorg De zorg 4.2 Actoren in de zorg 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg 4.4 Werkgelegenheid in de zorg 4.5 Bedrijfstakvergelijking 5. Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Toegevoegde waarde 5.2 Economisch effect van de zorg 5.3 Effect op de periferie 5.4 Innovatie Bijlagen Elke paragraaf van hoofdstuk 4 en 5 wordt voorafgegaan door een samenvatting van de meest opvallende zaken 1

3 1. Inleiding 2

4 Probleemstelling Gezondheidszorg in Nederland wordt veelal gezien als een collectieve last. De gezondheidszorg is echter ook een bedrijfstak die van grote waarde is voor de Nederlandse economie en samenleving. De bijdrage aan de gezondheid van de Nederlandse (arbeids)populatie, werkgelegenheid, innovatie en het Bruto Binnenlands Product door de grote verscheidenheid aan organisaties die zorgproducten en -diensten leveren is niet te overschatten Het ministerie van VWS heeft Boer & Croon gevraagd een onderzoek te doen naar de economische betekenis van de gezondheidszorg, in brede zin. Daarbij dient bij de dataverzameling het accent te liggen op het benutten van bestaande studies, statistieken en registraties. De hoofdvraag van dit rapport is: Wat is de economische betekenis van de gezondheidszorg in brede zin? Om deze vraag te beantwoorden, worden in dit rapport de volgende subvragen behandeld: Welke actoren zijn er actief binnen en rondom de sector zorg? Welke producten en diensten leveren de actoren? Hoeveel werkgelegenheid wordt er gegenereerd door de activiteiten van de actoren? Wat is de waarde voor de export? Wat is de betekenis van de sector zorg voor innovaties? Op welke manieren zijn de actoren van elkaar afhankelijk? Welke (structurele) relaties en interacties zijn er tussen de actoren? Wat zijn de bijbehorende financiële stromen? Wat zijn mogelijke dwarsdoorsneden van de zorgsector die nieuwe inzichten bieden en een vergelijking met andere bedrijfstakken mogelijk maken? NB Een voor de hand liggend economisch effect om te onderzoeken is mate waarin de gezondheidszorg bijdraagt aan een gezondere en dus productievere Nederlandse arbeidspopulatie. Dit onderwerp wordt in een aanpalend onderzoek in kaart gebracht en maakt geen deel uit van dit onderzoek. Dit geldt ook voor het effect dat door gezondheidszorg de (arbeids)populatie wordt vrijgemaakt om zelf productief te zijn in plaats van zorgtaken op zich te nemen (geen gedwongen mantelzorg ). 3

5 Deze studie geeft een kwantitatieve bedrijfskundige omschrijving en inzicht in de toegevoegde waarde van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de Zorg 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Economische toegevoegde waarde van de Zorg 5.1 Toegevoegde waarde Bruto toegevoegde waarde 5.2 Economisch effect v.d. zorg 5.3 Effect op periferie Input-output relaties Multiplier zorg vs. andere sectoren Vervoer Horeca Detailhandel 5.4 Innovatie R&D inspanningen Patentaanvragen absoluut 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak Private equity investeringen Innovatieplatforms Impact van innovaties op zorgverlening Voorbeelden innovatieve projecten 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie 4

6 2. Managementsamenvatting 5

7 Managementsamenvatting Ten behoeve van dit onderzoek is het volgende begrippenkader gehanteerd De Zorg (inclusief haar toeleveranciers) Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Zorgaanbieders 1 e -lijns (behandeling extramuraal) Ziekenhuizen en GGZ (behandeling intramuraal) VV&T en GZ (verzorging) Zorg facilitators Overheid en Uitvoeringsorganisaties Zorgverzekeraars 1 Onderwijs en onderzoek Etc. Overig Belangenorganisaties Bedrijfskolom Zorg Zorgsector Bedrijfstak Zorg In de opbouw van dit rapport zal bovenstaande indeling en volgorde worden gehanteerd 1 Zorgverzekeraars hebben ook een rol in de geldstroom van de bedrijfskolom Zorg 6

8 Managementsamenvatting Management Samenvatting De bedrijfskolom van de bedrijfstak zorg is een kolom als ieder ander De bedrijfstak zorg is groot en één van de snelst groeiende bedrijfstakken in productie en in werkgelegenheid Van 2000 tot 2007 zijn de uitgaven aan zorgaanbieders gestegen van ruim 40 mrd naar 65 mrd Zorg is de afgelopen 10 jaar circa ½ keer meer gegroeid dan het Nederlands gemiddelde In totaal zijn er ruim 4 miljoen betaalde en onbetaalde banen in de zorg De zorgsector is de vijfde werkgever in Nederland, Verzorging (VV&T en GZ) is de grootste werkgever binnen de bedrijfstak Zorg Er zijn echter meer dan 3,5 keer zoveel mantelzorgers en vrijwilligers in de zorg dan betaalde medewerkers Op regionaal niveau zijn de grote zorgverleners vaak de grootste werkgevers Door de hoge arbeidsintensiteit is het aandeel van de zorgaanbieders in de werkgelegenheid (85%) in de zorg relatief groter dan in de productie (65%) in de zorg. De bedrijfstak zorg is grotendeels versnipperd in kleine partijen. De bedrijven in de bedrijfstak Zorg bestaan voor een groot deel uit éénpitters, met name in de eerste lijn Zorgconsumptiepatronen hebben een sterke correlatie met leeftijd, SES en, in bepaalde gevallen, geslacht Tandartszorg wijkt veelal af van deze patronen Actoren met winstoogmerk creëren 30% van de productie en 40% van de toegevoegde waarde van de bedrijfstak zorg Zowel omvang als de aard van de zorgvraag verandert. Ontwikkelingen in de organisatie van het zorgaanbod anticiperen daarop De economische waarde van de mantelzorg en het vrijwilligerswerk ligt tussen de 5 en 15 miljard De gemiddelde beloning in de bedrijfstak zorg is achtergebleven bij de rest De productiviteitsontwikkeling van de bedrijfstak zorg houdt gelijke tred met zakelijke dienstverlening, maar blijft achter bij het NL gemiddelde De door de bedrijfstak zorg gecreëerde toegevoegde waarde is hoog De Multiplier van de bedrijfstak zorg, oftewel het economisch effect van de bedrijfstak zorg op andere sectoren, is relatief laag Dit komt met name door de hoge arbeidsintensiteit van de zorg en omdat er relatief weinig wordt ingekocht Toch wordt voor elke euro die in zorg gestoken wordt, zo n 26 cent elders aan additioneel effect gesorteerd De zorg is verantwoordelijk voor een groot aandeel van de innovatieactiviteiten in Nederland Relatief naar bevolkingsomvang voert Nederland wereldwijd de lijst aan met zorggerelateerde patentaanvragen Het grootste aantal Private Equity en Venture Capital investeringen vindt plaats in gezondheidszorg en biotechnologie Overheid en bedrijfsleven zijn actief in het stimuleren van innovatie in de zorg 7

9 3. Aanpak 8

10 Scope Er zijn zeer veel actoren binnen de zorg Actoren Toeleveranciers Actoren Zorgaanbieders Bedrijfstakken Eerste lijnszorg (Behandeling extramuraal) Zakelijke en financiële dienstverlening Farmacie Bouw/onderhoud/woningaanpassing Media, post, telecommunicatie Voeding / Catering / Horeca Energie, water en milieu Medische apparatuur Cultuur en recreatie Basisproducten (hot, papier, etc) Horeca Auto s en transport Primaire sector Kleding en schoeisel Overheid en publieke diensten Grotere ec. impact Huisartsen Verloskundige zorg Tandartsen Paramedische zorg Apothekers Leveranciers therapeutische en overige med. producten Ziekenhuizen (Behandeling intramuraal) Academische ziekenhuizen Algemene ziekenhuizen Categorale ziekenhuizen Zelfstandige behandelcentra GGZ (Behandeling intramuraal) Psychologie Psychiatrie Hulpverlening en preventie OGGZ ICT, automatisering en apparatuur Inventaris (bedden, meubilair, etc.) Overig Kleinere ec. impact VVT (Verzorging) Verpleging en verzorging Thuiszorg Actoren Zorg Facilitators Gehandicaptenzorg (Verzorging) Verstandelijk gehandicaptenzorg Actoren rondom de bedrijfstak zorg Lichamelijk gehandicaptenzorg Zorgverzekeraars en zorgkantoren Overige Overheid: ministerie van VWS GGD-en (preventie) Beleidsondersteunende organisaties Arbo Goede doelen (gezondheidsfondsen) Jeugdzorg Belangenorganisaties (beroepsgroepen, farmacie, leveranciers hulpmiddelen, patiëntenfederaties etc.) Onderwijs & onderzoek Gemeenten (t.a.v. WMO Hulpmiddelen ) Ambulancediensten Medische laboratoria 9

11 Methodes Gehanteerde werkwijzen Verwerving en verwerking van data Input-outputtabellen De voor dit rapport gebruikte gegevens zijn verzameld uit betrouwbare en veelal publiek beschikbare bronnen. In veel gevallen is extra informatie opgevraagd bij brancheorganisaties en andere informatieverstrekkers. Met het CBS is samengewerkt om onder andere het onderling gebruik tussen de bedrijfstak zorg en andere bedrijfstakken in kaart te brengen. Er is door Boer & Croon geen controle uitgevoerd op de correctheid van de data. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de gezondheidszorg in al haar facetten, is het in veel gevallen nodig geweest om data vanuit verschillende bronnen te combineren. Om de data uit deze verschillende bronnen vergelijkbaar te maken, en om eventuele witte vlekken in de beschikbare data in te vullen is gebruik gemaakt van aannames. Daar waar van toepassing worden deze aannames geëxpliciteerd in de voetnoten van de betreffende pagina. Deze aannames kunnen op verschillende wijze tot stand komen Extra- of interpoleren van groeitrends (indien er geen evidente trendbreuk is) Op basis van normbedragen of andere normstellingen Op basis van beschikbare informatie uit andere, zo veel mogelijk vergelijkbare, bedrijfstakken Inschattingen van Boer & Croon op basis van algemene ervaring in de zorg en andere bedrijfstakken Input-outputtabellen zijn statistische overzichten van productie en gebruik van goederen en diensten naar verschillende bedrijfsklassen en bevatten tevens specificaties van de componenten van de finale bestedingen, zoals consumptie, export, investeringen en verandering van de voorraden. Het belangrijkste doel van een inputoutputtabel is inzicht te geven in de productiestructuur van een economie: wie produceert wat, en wie gebruikt dat. De waarde en aard van productie en gebruik van goederen en diensten wordt zo in kaart gebracht alsmede de relaties tussen de verschillende bedrijfsklassen. Als statistische maat voor de verbondenheid van een sector met de Nederlandse economie wordt de multiplier berekend De uit het model verkregen multiplier wordt gebruikt voor het berekenen van de gevolgen van een vraagimpuls in een bepaalde sector op de vraag in andere sectoren. Een multiplier van bijvoorbeeld 1,6 geeft aan dat behalve het oorspronkelijke directe effect ter grootte van 1, nog een additioneel indirect effect van 0,6 optreedt, elders in de economie. 10

12 Methodes De zorg wordt op vijf manieren schematisch weergegeven Om de actoren in de zorg (en het rapport) te ordenen Om te laten zien hoe de burger de totale zorg betaalt De Zorg (inclusief haar toeleveranciers) Burger Toeleveranciers Zorgaanbieders Zorg facilitators Bouw Apparatuur 1 e -lijns (behandeling extramuraal) Ziekenhuizen en GGZ (behandeling intramuraal) Overheid en Uitvoeringsorganisaties Zorgverzekeraars 1 Indirect via belasting Via zorgverzekering Indirect via sociale premies en belasting Direct Direct en indirect via subsidies ICT VV&T en GZ (verzorging) Onderwijs en onderzoek Etc. Overig Belangenorganisaties Zorgonderwijs en onderzoek Zorgconsumptie Zorgfondsen Bedrijfskolom Zorg Bedrijfstak Zorg Zorgsector Pag 6 Om de financiële relaties tussen actoren in de zorg in kaart te brengen Primaire actoren en geldstromen in de zorgsector Medische faculteiten HBO Zorgverlening MBO Zorgverlening Onderzoeks- instituten Behandeling en preventie: Medisch Psychisch Tandheelkundig Fysiotherapie Laboratoria Verzorging: Verpleging Verzorging Inwoning. Medicatie: Curatief Preventief Voorgeschreven Over the counter Onderzoek Voorlichting Secundaire zorg Pag 15 Toeleveranciers van de zorg 0,9 mld 0,3 mld 1,4 mld Onderzoek (WMO) 1,7 mld Gemeentelijke overheden 0,5 mld 17,4 mld Zorgaanbieders 1 51,8 mld Zorgverzekeraars Financiers 0,2 mld van de zorg (Collegegelden) 3,2 mld (overig) Zorgonderwijs Belangenorganisaties Rijksoverheid 2,4 mld 4,0 mld 0,3 mld voor de 1,9 mld 2,8 mld (bedrijven/inst.) zorg 63,8 mld 2 Om de bedrijfskolom van de zorg duidelijk te maken 0,6 mld Zorgconsument / burger Perifere aanbieders 1 2 AWBZ 22.3 mld AWBZ-premie 22.3 mld Zvw 26.3 mld Zvw-premie 26.3 mld Aanv.verz. 3.2 mld Aanv.verz. 3.2 mld Overige fin. 3.2 mld Ov.bel./premies 12.0 mld Om de financiering van de bedrijfstak te laten zien Pag 52 Producten en diensten Geldstromen 2 Werkgever Rijk Toeslag Verzekerden Zorgconsument NL Zorgconsument NL Overheid Bedrijven AWBZ premie Ca. 12% Werkgeversbijdrage Ca. 7,2% Rijksbijdrage Ca 2 mld Premie Basisverz Premie Aanv. Reintegr. Zorgaanbieders Handel Handel Zorgverzekeraars NL Zorgaanbieders AWBZ gelden Zorgkantoren Zorgverzekeringsfonds (Risico vereveningsfonds) Ca. 17 mld Ca. 14 mld Zorgverzekeraars Eigen betalingen Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers aan de zorg Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers aan de zorg Ca. 21 mld Ca. 31 mld Ca. 14 mld 1 e compartiment 2 e compartiment 3 e compartiment Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Zorgaanbieders Care Zorgaanbieders Cure Pag 16 Pag 26 11

13 4. Bedrijfskundige omschrijving van de zorg 12

14 Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Agenda 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Naar leeftijd Naar opleiding Naar sociale klasse Naar samenstelling huishouden Naar geslacht Naar etniciteit Naar stedelijkheid Naar regio Regionale spreiding For-profit vs. Not-for-profit 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie Arbeidsparticipatie Personeelskosten Productiviteit Beloning 13

15 De zorg Observaties paragraaf 4.1 Toeleveranciers Zorgaanbieders Observaties hoofdlijnen van de zorg Bouw Apparatuur ICT Etc. 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. De Nederlandse burger draagt op verschillende manieren bij aan de gezondheidszorg Behalve de verzekeringspremie betaalt de burger nog op een aantal andere wijzen voor de zorg (belastingen, inhouding op bruto loon, e.d.) De bedrijfskolom van de zorg is een kolom als ieder ander Afname via een verzekeringsmodel is zeker niet uniek voor de zorg De totale omvang van de gehele zorgsector in 2007 is 72 mld. Dat is uitgedrukt als zorgquote 13% van het Nederlands BBP, maar 9,3% als toegevoegde waarde 1 aandeel van het Nederlands BBP Van 2000 tot 2007 zijn de uitgaven aan zorgaanbieders in de bedrijfstak met ruim 60% gestegen van ruim 40 mrd naar 65 mrd De bedrijfstak zorg is de vijfde werkgever in Nederland In de Top 50 van de grootste werkgevers in Nederland staat één zorgconcern, maar dan wordt de zorg wel vergeleken met bedrijfsleven met veel werkgelegenheid in het buitenland 13 zorginstellingen hebben meer dan 5000 medewerkers 1 Hier wordt de macro-economische bruto toegevoegde waarde bedoeld; voor definitie zie bijlagenkatern theoretisch kader 14

16 De zorg Betaling van de zorg De Nederlandse burger draagt op verschillende manieren financieel bij aan de zorg Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Burger Indirect via belasting Via zorgverzekering Indirect via sociale premies en belasting Direct Direct en indirect via subsidies Zorgonderwijs en onderzoek Zorgconsumptie Zorgfondsen Medische faculteiten HBO Zorgverlening MBO Zorgverlening Onderzoeksinstituten Behandeling en preventie: Medisch Psychisch Tandheelkundig Fysiotherapie Laboratoria Verzorging: Verpleging Verzorging Inwoning. Medicatie: Curatief Preventief Voorgeschreven Over the counter Onderzoek Voorlichting Secundaire zorg 15

17 De zorg Bedrijfskolom zorg Opbouw van de bedrijfskolom van de zorg 1 wordt getekend door het verzekerdenkarakter Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Producten en diensten Geldstromen 2 Zorgconsument NL Zorgconsument NL Overheid Bedrijven Zorgverzekeraars NL Zorgaanbieders Handel Handel Zorgaanbieders Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers aan de zorg Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers aan de zorg Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Onderdeel van de bedrijfskolom De bedrijfstaken schetst de relatie in chronologische volgorde (stadia van totstandkoming van het product of de dienst) van alle partijen die met arbeid of goederen bijdragen aan het realiseren van het eindproduct of dienst van een bedrijfstak 1 Exclusief omgevingsactoren zoals onderwijs, onderzoek en belangenorganisaties 2 Zorgverzekeraars en overheid zijn onderdeel van de financiering van de bedrijfskolom, maar worden verder niet tot de bedrijfskolom gerekend 16

18 De zorg Bedrijfskolom zorg De opbouw van de zorgbedrijfskolom is niet uniek, zoals de autoschadeherstelmarkt laat zien Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Producten en diensten Geldstromen Consument NL Consument NL Bedrijven Lease mijen Schadeverzekeraars Schadeherstelbedrijven Garages Garages Schadeherstelbedrijven Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers onderdelen Nederlandse en buitenlandse toeleveranciers onderdelen Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Onderdeel van de bedrijfskolom 17

19 De zorg Bedrijfskolom zorg De bedrijfskolom onderwijs kent geen verzekeringsmodel, maar heeft net als de zorg een overheidsafhankelijkheid Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Producten en diensten Geldstromen Consument NL Consument NL Overheid Onderwijsinstellingen Onderwijsinstellingen Uitgeverijen Overige toeleveranciers Uitgeverijen Overige toeleveranciers Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Leveranciers grond- en hulpstoffen Onderdeel van de bedrijfskolom 18

20 De zorg Eigenschappen van de zorg Een aantal aspecten maakt de zorg tot een unieke sector De zorg wordt sterk beïnvloed door morele en ethische overtuigingen (Goede) gezondheidszorg wordt gezien als een basisrecht Het is politiek en maatschappelijk niet aanvaardbaar dat essentiële zorg niet verleend wordt aan wie dat nodig heeft Bescherming van de meest kwetsbaren is extra evident De maatschappelijke waarde leidt vaak tot morele discussie Artsen doen de Eed van Hippocrates om zich aan bepaalde beroepsregels te houden Criteria om te bepalen wat noodzakelijke en wat goede gezondheidszorg is, zijn niet eenduidig bepaald De vraag wie mag beslissen over welke zorg wel of niet wordt geleverd is aan heftige discussies onderhevig De overheid heeft (nog steeds) een zeer sterk regulerende rol Grondwettelijk is de overheid verantwoordelijk voor een goede kwaliteit van de gezondheidszorg De overheid treedt op ter bescherming van consumenten en ondernemers Overheid bepaalt/beïnvloedt een groot gedeelte van het zorgaanbod, ware het niet in afnemende mate: Volumes Tarieven Minimale kwaliteit De overheid stelt randvoorwaarden in een systeem van gereguleerde marktwerking Garantie toegankelijkheid van zorg Acceptatieplicht door zorgverzekeraars Winstuitkering door zorginstellingen is in verregaande mate beperkt De zorgsector is zeer complex De patiënt kan niet altijd succesvol de rol van klant pakken Grote diversiteit en versnipperdheid van soorten aanbieders De complexiteit van het stelsel en de vele (onzekere) wijzigingen Veel strijdige belangen binnen instellingen. Illustratief is het grote aantal vallende bestuurders De patiënt is extra kwetsbaar op het moment van vraag De patiënt is in grote mate afhankelijk van de aanbieder Grote mate van informatieasymmetrie tussen vrager en aanbieder Bij acute zorg is er geen mogelijkheid t.a.v. keuze voor een bepaalde aanbieder De patiënt heeft geen consistente preferenties als het gaat over gezondheid Mensen negeren bewust ziekten (cognitieve dissonantie) Mensen fingeren problemen Individuele voorkeuren kunnen ten koste van de omgeving gaan, bijvoorbeeld bij gevaar voor besmetting, en moeten dus overruled worden 19

21 De zorg Omvang zorgsector De totale omvang van de gehele zorgsector 1 in 2007 is 72 mld Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Omvang Nederlandse bedrijfstakken Omvang van de zorgsector is 72 mrd Omvang van de bedrijfstak Zorg is 65 mrd Delfstoffenwinning 70 Agro Overig Energie-en water Zorg Vervoer, opsl. comm. Bouw Overheid Handel, hor. en rep. Fin.en zak. dienstv. Industrie x mrd Belangenorg.; 0,4 O verheid; 1,1 Zorgverzekeraars; Zorgaanbieders; 1,4 Zorgonderzoek; 64,9 1,7 Zorgonderwijs; 2,4 Relatieve omvang zorgsector Zorgquote 12,7% Omvang (x mrd) Productie zorg als % BBP Overige financieringsbronnen Particuliere zorgverzekering Eigen betalingen Overheid gefinancierd AWBZ ZVW TW aandeel 9,3% Toegevoegde waarde 2 zorg als % BBP Productie aandeel 6,3% Productie zorg als % som bedrijfstakken productie 0% 5% 10% 15% 1 Zorgsector omvat de zorgaanbieders en facilitators; de bedrijfstak zorg omvat alleen de zorgaanbieders (zie pagina 6) 2 Hier wordt de macro-economische bruto toegevoegde waarde bedoeld; voor definitie zie bijlagenkatern theoretisch kader Bron: CBS; Vektis; bewerking Boer & Croon 20

22 De zorg Omvang bedrijfstak zorg Van 2000 tot 2007 zijn de uitgaven aan zorgaanbieders met ruim 60 % gestegen van 40 mrd naar 65 mrd Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Uitgaven aan de bedrijfstak zorg (in mrd euro s) Verdeling uitgaven aan de verschillende zorgaanbieders in de bedrijfstak zorg % 90% 80% 70% 1e- lijn ZKH % 50% 40% GGZ VVT % 20% 10% 0% 2007 GZ overig De verdeling van de uitgaven aan de verschillende zorgaanbieders is sinds 2000 nauwelijks gewijzigd Bron: CBS Zorgrekeningen 21

23 De zorg Omvang bedrijfstak zorg M.n. tandartsen en paramedici ontvangen een groot deel van hun inkomen uit aanvullende verzekeringen Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. 1e-lijns Behandeling uitgaven (x mrd ) uitgaven (x mrd ) Verdeling financiering van de bedrijfstak zorg in 2007 ZVW AWBZ Praktijken paramedici Apotheken Ziekenhuizen Huisartspraktijken Tandartspraktijken GGZinstellingen 1 Overheid gefinancierd Eigen betalingen Particuliere zorgverzekering Overige financieringsbronnen Verzorging Overig uitgaven (x mrd ) uitgaven (x mrd ) ,5 1 1,5 VVT 2 GGD ARBO GZ Jeugdzorg 1 Intramurale GGZ-zorg die langer duurt dan 1 jaar valt onder de AWBZ 2 Overheidsfinanciering in de VVT branche betreft de WMO financiering van Thuiszorg, via gemeenten Absolute bedragen op basis van CBS gegevens. Verhouding per verzekeringssoort voor iedere zorgbranche op basis van CVZ cijfers Bronnen: CVZ; CBS Gezondheid en zorg in cijfers

24 De zorg Omvang bedrijfstak zorg Activiteiten gericht op behandeling beslaan bijna 60 % van de uitgaven aan de bedrijfstak zorg Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Verdeling uitgaven aan de hoofdfuncties van zorg in 2005 Uitgaven aan de hoofdfuncties van zorg 2005 (mrd euro s) Verzorging Preventie Behandeling Uitgaven (mrd euro's) Behandeling Verzorging Preventie Bron: RIVM, Kosten van Ziekten, Bewerking Boer & Croon (gecorrigeerd voor kinderopvang, internaten en overige welzijnszorg ) 23

25 De zorg Omvang bedrijfstak zorg De bedrijfstak zorg is de vijfde werkgever in Nederland Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Werkgelegenheid Nederland 2008 Werkgelegenheid 5 grootste sectoren 2008 x mln fte (x mln pers.) 1,51 (1,89) Horeca Fin.en zakelijke dienstverlening Gezondheidszorg en welzijnszorg Energie-en water 0,73 mln Delfstoffenwinning Overige dienstverlening Handel Handel 1,08 mln (1,1 mln) 0,84 mln (0,93 mln) Industrie Vervoer, opslag, communicatie (1,43 mln) 0,78 mln Landbouw, bosbouw en visserij Bouwnijverheid Gezondheidszorg en welzijnszorg 1,51 mln (1,89 mln) (0,90 mln) Overheid Overheid Industrie Fin.en zakelijke dienstverlening Noot: Exclusief kinderopvangopvang, sociaal, maatschappelijk & cultureel werk, internaten en beleids- en beheersorganisaties. Geschat op circa 10% van aantal banen van het totaal o.b.v. uitgaven aan de gezondheids- en welzijnszorg Bron: CBS Arbeidsrekeningen

26 De zorg Omvang bedrijfstak zorg In de top-50 van grootste werkgevers staat één zorgconcern. 13 zorginstellingen hebben meer dan 5000 medewerkers Werkgever 1. TNT 2. Philips 3. ING Groep 4. Randstad Groep 5. Shell 6. Ministerie van Defensie 46. Espria 1 # werknemers Waarvan NL Op regionaal niveau zijn de grote zorgverleners vaak wel de grootste werkgevers Meavita 2 Erasmus MC Zorgverlening s Heeren Loo UMC Groningen UMC Utrecht UMC St Radboud VU Medisch Centrum Parnassia Bavo Groep Zorggroep West- en Midden Brabant Leids Universitair MC (LUMC) Artsen Zonder Grenzen Academisch Medisch Centrum (AMC) Espria bestaat uit Evean Zorggroep, Philadelphia en Woonzorg Nederland 2 Inmiddels gedefuseerd 3 Nederland en buitenland 4 Exclusief uitzendkrachten Bron: company.info, navraag bij betreffende bedrijven 25

27 De zorg Financiering en financiële relaties Financiering van de bedrijfstak zorg verloopt via drie compartimenten Toeleveranciers Bouw Apparatuur ICT Etc. Zorgaanbieders 1 e -lijns ZH / GGZ VV&T / GZ Overig Zorg facilitators Overheid ZV Onderwijs Belangenorg. Werkgever Rijk Toeslag Verzekerden AWBZ premie 1 Ca. 12% Werkgeversbijdrage Ca. 7,2% Rijksbijdrage Ca 2 mld Premie Basisverz Premie Aanv. Reintegr. AWBZ gelden Zorgverzekeringsfonds (Risico vereveningsfonds) Ca. 17 mld Ca. 14 mld Eigen betalingen Zorgkantoren Zorgverzekeraars Ca. 21 mld Ca. 31 mld Ca. 14 mld 1 e compartiment 2 e compartiment 3 e compartiment Zorgaanbieders Care Zorgaanbieders Cure 1 Iedereen die in Nederland inkomen heeft, betaalt premie. Deze premie bedraagt vanaf 1 januari 2008 in totaal 12,15% over het inkomen in de eerste twee belastingschijven. Zelfstandigen betalen eenzelfde percentage via de aanslag inkomstenbelasting. Bron: CVZ 2007 Noot: Weergegeven geldstromen zijn illustratief en niet uitputtend. WMO gefinancierde activiteiten worden in de regel niet meegenomen in de indeling in de drie compartimenten 26

28 Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Agenda 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Naar leeftijd Naar opleiding Naar sociale klasse Naar samenstelling huishouden Naar geslacht Naar etniciteit Naar stedelijkheid Naar regio Regionale spreiding For-profit vs. Not-for-profit 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie Arbeidsparticipatie Personeelskosten Productiviteit Beloning 27

29 Actoren Observaties Observaties Actoren in de zorg Binnen de zorg vormen de zorgaanbieders ruim 65 % van de omvang in euro s en 85 % van de omvang in fte s De grootste toeleverende bedrijfstak van de zorgsector bestaat uit de financiële en zakelijke dienstverleners De bedrijfstak zorg is fors versnipperd in kleine partijen In de eerste lijn is een beweging zichtbaar naar concentratie en multidisciplinaire samenwerking Ook in de ziekenhuisbranche is sprake van concentratie Verzorging (VVT + GZ) is de grootste werkgever Er heeft een sterke concentratie plaatsgevonden in de zorgverzekeraarbranche, maar nog steeds zijn meer dan 30 partijen daarin actief. De grootste vier hebben 90% van de markt in handen. Alle overige partijen zijn veel kleiner 28

30 Actoren De zorgaanbieders vormen de grootste categorie actoren in de gezondheidszorg Toeleveranciers Zorgaanbieders Zorg facilitators 17 mrd; fte 1 65 mrd; fte 2 7 mrd; fte Professionele dienstverlening 1 e -lijns (behandeling extramuraal) Overheid en uitvoeringsorganisaties Apparatuur Voedselwaren Ziekenhuizen en GGZ (behandeling intramuraal) VV&T en GZ (verzorging) Zorgverzekeraars Onderwijs en onderzoek Etc. Overig Belangenorganisaties 1 Aantal fte dat binnen de bedrijfstak van de toeleverancier werkt voor de bedrijfstak Zorg. Berekend o.b.v. % van de totale omzet van de onderhavige bedrijfstak, aandeel loonkosten in omzet en gemiddelde loonkosten per fte in de bedrijfstak 2 Bewerking op basis van de aanname dat de deeltijdfactor voor kinderopvang, internaten, maatschappelijk en soc. cultureel werk en beleids en beheersorganisaties gelijk is aan de totale gezondheids en welzijnszorg NB Optellen van de omvang van de toeleveranciers en zorgverlening geeft dubbeltellingen omdat de waarde van de toeleveranciers als inkoop in de zorgverlening is meegenomen, de omvang van de bedrijfstak zorg is derhalve gelijk aan die van de bedrijfskolom Zorg 29

31 Actoren Producten en diensten Toeleveranciers Producten en diensten van de toeleverende industrie Zakelijke en financiële dienstverlening Kredietverschaffing Bancaire diensten Vermogensbeheer Pensioenvoorziening Payroll dienstverlening Adviesdiensten - legal Adviesdiensten - ICT Adviesdiensten - organisatie Adviesdiensten - financieel Adviesdiensten - overig Accountant/auditdiensten Uitzend- en detacheringdiensten Verhuur/leasing diensten Bouw/onderhoud/woningaanpassing Bouwactiviteiten - Nieuwbouw, verbouw, vernieuwbouw Bouwactiviteiten - zorgspecifiek Gespecialiseerde bouwactiviteiten Utiliteitsbouw Bouwinstallatie Bouwafwerking Project/planontwikkeling Architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies Woningaanpassingen Terrein aanpassing Slopen van bouwwerken, grondverzet en proefboren Onderhoudsdiensten Farmacie Distributie Preparatie Registratie Adviesdiensten Voeding / Catering / Horeca Linnen Keukenvoorzieningen Restaurantvoorzieningen Schoonmaakdiensten Voedingsmiddelen distributie Catering services - food, non-food, dranken Logies Verhuur zalen, banen e.d. Energie, water en milieu GWL services Distributie stoom/gekoelde lucht Installatie servicing Verontreinigingdiensten Auto-industrie Groot- en detailhandel vervoersmiddelen Groot- en detailhandel onderdelen Wassen/poetsen/slepen Handelsbemiddeling Verhuur transportmiddelen Leasing transportmiddelen Onderhoud en reparatie Kleding en schoeisel Groot/detailhandel/toelevering Schoonmaak/reinigingsdiensten Bron: CBS, Boer & Croon Inrichting (bedden, meubilair, etc.) Toelevering materialen Installatie Onderhoud Schilderwerkzaamheden Medische apparatuur Apparatuur - levering, installatie, beheer Onderhoud Applicatie en software - ontwikkeling, implementatie, beheer Media, post, communicatie Postverzorging / koeriers Telecom - apparatuur, services Grafisch ontwerp Reclamebureaus Drukwerk Web ontwikkeling site, applicaties (Medische) congressen Uitgeverijen -Vakliteratuur - ontwikkeling, distributie ICT, automatisering en apparatuur ICT hardware Domotica E-health dienstverlening Applicatieontwikkeling Systeemintegratie Assistentie bij ontwikkeling Databank activiteiten Zorgregistratie - software, implementatie en beheer EPD - software, implementatie en beheer Declaratie - software, implementatie en beheer Opleiding en training Reparatie en onderhoud Computercentra en data-entry; webhosting Netwerkbeheer, computerbeveiliging, automatiseringsdiensten 30

32 Actoren Producten en diensten Zorgaanbieders Producten en diensten van de eerstelijnszorg Actoren Producten en diensten Actoren Producten en diensten Huisartsen Verloskundige zorg Tandartsen Apothekers Bron: Vektis, RIVM Diagnose en behandeling Advies en begeleiding Signalering Ketenzorg i.s.m. secundaire zorg Triage naar tweede lijn Vormen: Visite; Consult; Telefonisch consult; Herhalingsrecept De zorg die plaatsvindt vanaf het begin van de zwangerschap tot en met de bevalling en het kraambed: Prenatale zorg (screening, advies, begeleiding) Natale zorg (begeleiding bevallingen) Postnatale zorg (nazorg, kraamzorg) Gericht op het bereiken en handhaven van een optimale functionaliteit van de mond en de directe omgeving (wangen, kaakgewricht). Controle, preventie en advies Behandeling cariës Implantaten Correcties Esthetische correcties Distributie en uitgifte van geneesmiddelen Fabricage geneesmiddelen Advies Paramedische zorg Fysiotherapeutische zorg: behandelen van klachten aan het houdings- en bewegingsapparaat Behandeling: Oefentherapie, fysische (o.a. ultrageluid) en manuele verrichtingen Revalidatie Advies Oefentherapie t.b.v. mensen die last hebben van functiestoornissen in het bewegingsapparaat Verbeteren van de lichaamshouding Behandeling van pijnklachten Informeren van de patiënt Vormen: Mensendiecktherapie (ontspanningsoefeningen) en Cesaroefentherapie (vergroten spierkracht ) Ergotherapie Begeleiding bij (opnieuw) aanleren dagelijkse handelingen Indicatiestelling Preventie Advisering en instructie bij hulpmiddelen Diëtetiek: specialist in voeding en diëten, biedt advies t.a.v. verantwoord eten Preventie: voorkomen van ziekte in bepaalde gezondheidssituatie Advies bij herstel na ziekte. Logopedie: alle aspecten van verbale communicatie (stem, spraak, taal en gehoor) en mondfuncties Behandeling/ begeleiding bij spraakstoornissen Eet- en slikproblematiek ouderen 31

33 Actoren Producten en diensten Zorgaanbieders Producten en diensten van de ziekenhuizen Ziekenhuisspecialismen Inwendige geneeskunde Cardiologie Longziekten Reumatologie Allergologie Maag-Darm-Leverartsen Anesthesiologie Heelkunde Urologie Orthopedie Neurochirurgie Plastische chirurgie Verloskunde en gynaecologie Kindergeneeskunde, algemeen Psychiatrie Neurologie Dermatologie Keel-, neus-, oorheelkunde Oogheelkunde Revalidatie Radiologie Radiodiagnostiek Radiotherapie Cardio-thoracale chirurgie Klinische chemie Pathologische anatomie Klinische geriatrie Klinische genetica Nucleaire geneeskunde Mondziekten/kaakchirurgie Dentomaxillaire orthopedie Neonatologie Vaatchirurgie Endocrinologie Hematologie Hepatologie Immunologie Kinderchirurgie Nefrologie Oncologie Thorax chirurgie Intensivisme, inwendige geneeskunde Intensivisme, niet inwendige geneeskunde Traumatologie Pijnbestrijding Overige specialismen Bron: Nivel 32

34 Actoren Producten en diensten Zorgaanbieders Producten en diensten van de GGZ Actoren Algemeen psychiatrisch ziekenhuis (APZ) Kinder en Jeugdpsychiatrie RIAGG Regionale Instelling voor Beschermd Wonen (RIBW) Psychiatrische Afdeling Alg. Ziekenhuis (PAAZ) Forensische psychiatrie Psychotherapeuten Producten en diensten Preventie Behandeling Verpleging Huisvesting Crisisopvang Resocialisatie Ambulante GGZ Begeleiding en ondersteuning Verslavingszorg Bemoeizorg Forensische psychiatrie Behandelingen kunnen worden getypeerd op basis van de verrichtingen die plaatsvinden Residentieel. Gemengd residentieel Deeltijd Ambulant >50% van de verrichtingen betreft opnamen (klinisch) of verblijf (beschermd wonen) Opname of verblijf vormt minder dan 50% van het aantal verrichtingen tijdens behandeling. Daarnaast vindt ambulante of deeltijd behandeling plaats Dagbehandeling in een klinische omgeving, zonder opname of verblijf Uitsluitend ambulante verrichtingen Psychiaters Psychologen Bron; NZa; GGZ Nederland; 33

35 Actoren Producten en diensten Zorgaanbieders Producten en diensten van de verpleging, verzorging, thuiszorg en gehandicaptenzorg Langdurige zorg Beschut wonen met begeleiding Beschut wonen met (intensieve) begeleiding en (intensieve/uitgebreide) verzorging Beschermd wonen met intensieve dementiezorg Beschermd wonen met intensieve verzorging en verpleging Beschermd wonen met zeer intensieve zorg, vanwege specifieke aandoeningen, met de nadruk op begeleiding Beschermd wonen met zeer intensieve zorg,vanwege specifieke aandoeningen, met de nadruk op verzorging/verpleging Thuiszorg Verpleging Huishoudelijke verzorging Persoonlijke verzorging Gespecialiseerde verzorging. Kortdurende zorg Herstelgerichte verpleging en verzorging Beschermd verblijf met intensieve palliatiefterminale zorg Gehandicaptenzorg Wonen (al dan niet besloten wonen) Ondersteunende begeleiding Activerende begeleiding Persoonlijke verzorging Verpleging Gedragsregulering Behandeling Noot: Welzijnszorg is ook een veelgenoemd begrip om bepaalde onderdelen van de zorg te duiden. Echter in de bronnen worden zeer uiteenlopende definities gehanteerd; zo gebruikt het CBS deze term voor alle niet curatieve zorg; anderen verstaan er alleen kinderopvang, jeugdzorg en voorzieningen voor gehandicapten onder. In dit rapport zal welzijnszorg niet als een aparte zorgcategorie worden meegenomen. Bron: Vektis 34

36 Actoren Producten en diensten Zorgaanbieders Producten en diensten van de overige ondersteunende, openbare en preventieve zorg Arbo Jeugdzorg Verzuimbegeleiding Risico-inventarisaties t.a.v. werksituaties Aanstellingskeuringen Advies Consultatiebureaus Preventie (vaccinaties, overgewicht, voeding, beweging etc.) Begeleiding van jongeren en ouders Bescherming Signalering Advies Preventie GGD en voeren in opdracht van gemeenten taken uit in de openbare gezondheidszorg Jeugdgezondheidszorg Ondersteuning OGGZ Bevordering gezond leven en bewegen Bestrijding infectieziekten Rijksvaccinatieprogramma s Reizigersadvisering en -vaccinaties Lokale en nationale monitor gezondheid Bevolkingsonderzoek GGD Kennisnet tbv professionals Medische Opvang Asielzoekers Forensische geneeskunde Hulpverlening bij Ongevallen en Rampen Vakblad over gezondheid en maatschappij Bron: CBS, Productboek GGD, RIVM Diagnostiek t.b.v. ziekenhuizen en overige zorgverleners Cyto-histologie Klinische chemie Biochemie Medische Microbiologie Medische research Forensisch laboratorium Tandtechnisch laboratorium Ziekenvervoer Medische Laboratoria Ambulancediensten 35

37 Actoren Producten en diensten Zorgfacilitators Producten en diensten van de zorgfacilitators. Zorgverzekeraars Inkopen van zorg Inkooponderhandeling B-segment zorg Basisverzekering Aanvullende verzekeringen Administratie Restitutie medische kosten Informatie, advies en verwijzing Bemiddeling overige servicediensten Zorgkantoren Inkopen AWBZ zorg Informeren verzekerden over aanbod en AWBZ regelingen Uitvoeren subsidieregelingen, w.o. PGB Zorgtoewijzing en wachtlijstbeheer Overheid Beleid t.a.v. gezondheidszorg Informatie voor de burger over beleid, kwaliteit, wachtlijsten etc. Financiering van vnl. preventieve zorg (via bedrijftak zorg) Bewaken kwaliteit, toegankelijkheid en betaalbaarheid van de zorg Gemeenten Indicatiestelling WMO zorg Informatie, advies en cliëntondersteuning Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers Voorzieningen, w.o. woningaanpassing, rolstoelen, scootmobielen, huishoudelijke hulp, dagbesteding, maaltijdvoorziening, sociale alarmering en vervoersvoorzieningen Maatschappelijke opvang Ondersteuning voor de openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ) en verslavingszorg Belangenorganisaties Brancheorganisaties Informatie omtrent beleid en ontwikkelingen in de branche Lobby en belangenbehartiging naar overheden en verzekeraars Ondersteuning bij kwaliteitsverbetering door metingen, databeheer, benchmarking, kwaliteitsrapportages Congressen, seminars (toegang tot) beroepsgroeppublicaties Patiëntenorganisaties Belangenbehartiging naar overheden, zorgverleners en zorgverzekeraars Informatie en verwijzing t.a.v. instellingen Informatie t.a.v. ziektebeelden Informatie over beleid, stelsel, regelingen, subsidies etc. Rechtsbijstand Stimuleren van informatie-uitwisseling tussen patiënten, d.m.v. webfora, bijeenkomsten en congressen, nieuwsbrieven etc. Lotgenotencontact Onderwijs en Onderzoek Onderwijs Lager en middelbaar beroepsonderwijs Hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs Stages, co-schappen, specialisatieopleiding Afstemming met universitair onderzoek Onderzoek Onderzoek naar vernieuwing en verbetering van behandeling van ziekten R&D medische technologie (medische apparatuur en hulpmiddelen, nanotechnologie, etc. R&D procesvoering en organisatie medische diensten, incl. pilot-projecten R&D Biotechnologie (gentechnologie, stamceltechnologie, etc.) 36

38 Actoren Structuur Zorg Door de hoge arbeidsintensiteit bij de zorgaanbieders is hun aandeel in de werkgelegenheid relatief groter dan in de productie Productie van de zorg 72 mrd Werkgelegenheid in de zorg ca 0,9 mln fte Toeleveranciers (inkoop zorgaanbieders) Zorgaanbieders (kosten excl. inkoop) Zorgfacilitators Toeleveranciers Zorgfacilitators Zorgaanbieders Binnen de zorg vormen de zorgaanbieders ruim 65 % van de productie in euro s en 85 % van de werkgelegenheid in fte Bron: CBS 2008; Zie voor detaillering verder in dit rapport 37

39 Actoren Structuur Toeleveranciers De farmacie is de grootste toeleverende bedrijfstak van de zorgsector Inkoopbestedingen door de zorg in 2008 (x mln) en het aandeel van de afzet aan de zorg in de totale intermediaire afzet per sector (%) Aantal bedrijven in toeleverende sectoren naar omvang in aantal medewerkers in Chemie (vnl Farmacie) Bouw Medische en maatschappelijke diensten Uitzendbureaus & arbeidsbemiddeling Media, Post, telecommunicatie Voeding Water, Energie Medische machines en apparatuur Cultuur en recreatie Professionele dienstverlening Financiele dienstverlening Bewerking basismaterialen Horeca Auto's en transport Primaire sector Kleding en schoeisel Overheid en publieke diensten facilitaire dienstverlening Machines en apparatuur (excl medisch) Bron: CBS Inventaris Overig 3,7% 4,4% 3,4% 3,2% 24,4% 5,2% 0,8% 1,8% 1,1% 8,2% 1,1% 0,3% 8,0% 3,8% 1,6% 0,8% 3,0% 0,7% 2,1% 45,0% Inkoopbestedingen ( x mln) 3,6% Medische apparaten en instrumenten Farmacie 2 Indeling groot-midden-klein-eenpitter: Groot: > 100 werkzame personen Midden: werkzame personen Klein: < 20 werkzame personen Eenpitter: 1 werkzame personen Groot Midden Klein Eenpitter 38

40 Actoren Structuur Toeleveranciers De farmacie is in euro s de grootste toeleverancier van de zorg, maar er zijn relatief weinig banen gemoeid met farmacie Omvang inkoop door de zorg 17 mrd (2008) Werkgelegenheid bij toeleveranciers van de zorg ca fte 2 (2008) Financiele dienstverlening Professionele dienstverlening overig Chemie (incl Farmacie) Bouw Financiele dienstverlening Chemie (incl Farmacie) Horeca Overig Medische en maatschappelijke diensten Cultuur en recreatie Medische machines en apparatuur Medische en maatschapp. diensten Arbeidsbemiddeling Media, Post, telecommunicatie Cultuur en recreatie Uitzendbureaus & arbeidsbemiddeling Water, Energie Voeding Media, Post, telecom Medische machines en apparatuur Bouw Professionele dienstverlening 1 Exclusief BTW 2 Aantal fte dat binnen de bedrijfstak van de toeleverancier werkt ten behoeve van de bedrijfstak Zorg. Berekend o.b.v. % van de totale omzet van de onderhavige bedrijfstak, aandeel loonkosten in omzet en gemiddelde loonkosten per fte in de bedrijfstak Bron: CBS 39

41 Actoren Structuur Zorgaanbieders Verzorging (VV&T en GZ) is de grootste werkgever binnen de bedrijfstak Zorg 1e-lijn (behandeling extramuraal) Huisartsenpraktijken Tandartsenpraktijken Fysiotherapiepraktijken Leveranciers geneesmiddelen Apotheken Paramedische en verloskundige praktijken mrd 2,4 2,1 1,2 6 4,9 1,6 Fte (*1000) Omvang in mrd Behandeling Verzorging Overig 1e- lijn Ziekenhuizen en GGZ (behandeling intramuraal) Ziekenhuizen GGZ Overig 2 Totaal mrd 18,3 4,5 0,4 23,2 Fte (*1000) Overig: privéklinieken, abortusklinieken, oncologische en gezondheidscentra (inschatting fte op basis van aantal banen; productie op basis van gemiddelde productie in de zorg) 5 Leveranciers therapeutische middelen 2,7 PM Totaal Omvang in 2007 ca fte VV&T (Verzorging) VV&T GZ V&V Thuiszorg Overig 1 Totaal mrd 14,1 10,1 4,0 6,7 PM 20,8 Fte (*1000) PM Overig: instellingen voor revalidatie, dagopvang etc. Verzorging Overig 1e- lijn Behandeling Overig GGD ARBO en reïntegratie Jeugdzorg Overig 4 Totaal Bronnen: CBS, SFK, CVZ, IMS Health, Monitor Huisartsenzorg 2008, Arbeid in Zorg en Welzijn 2008 mrd 0,8 1 1,2 1,8 4,8 Fte (*1000) Overig: medische laboratoria, ambulancediensten, verstrekkers ondersteunende diensten (inschatting fte op basis van aantal banen; productie op basis van gemiddelde productie in de zorg) 40

42 Actoren Structuur Zorgaanbieders Medewerkers in de 1 e -lijn hebben verreweg de hoogste gemiddelde productie Productie per fte bij de zorgaanbieders in 2007 x e-lijn Productie/fte Ziekenhuizen en GGZ VV&T en GZ Productie/fte (exclusief levering genees -en hulpmiddelen) Overig De relatief lage productie in de VV&T en GZ ligt met name aan het grote aantal fte; waarvan het grootste deel verpleegkundig en verzorgend personeel. Bronnen: CBS, SFK, CVZ, IMS Health, Monitor Huisartsenzorg 2008, Arbeid in Zorg en Welzijn 2008; bewerking Boer & Croon 41

43 Actoren Structuur Zorgaanbieders De bedrijven in de bedrijfstak Zorg bestaan voor een groot deel uit eenpitters, met name in de eerste lijn Verdeling van aantal bedrijven in de Bedrijfstak Zorg gesegmenteerd naar omvang in medewerkers 1 In de bedrijfstak zorg zijn ca bedrijven actief Groot Midden Klein Eenpitter 2 NL totaal Industrie Deze bedrijven bestaan voor het grootste deel uit vrijgevestigde beroepsbeoefenaren in de 1e-lijn Zak. dienstv. Horeca Onderwijs Zorg totaal 1e-lijn Ziekenhuizen en GGZ VV&T en GZ 1e-lijn Ziekenhuizen en GGZ VV&T en GZ Overig Overig 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1 Indeling groot-midden-klein-eenpitter: Bron: CBS Bedrijven 2008 Groot: > 100 werkzame personen Midden: werkzame personen Klein: < 20 werkzame personen Eenpitter: 1 werkzame personen 2 Mogelijk wordt dit beeld vervuild door slapende eenpitters 42

44 Actoren Structuur Zorgaanbieders De bedrijfstak is voor een groot deel versnipperd in kleine partijen Aantal bedrijven 1 e - lijn 1 Gemiddelde omvang (aantal fte) Aantal bedrijven Behandeling 1 Gemiddelde omvang (aantal fte) Huisartspraktijken 3,0 Ziekenhuizen 1556 Tandartspraktijken 2,8 Fysiopraktijken 1,5 GGZinstellingen 444 Praktijken paramedici Apotheken 1,7 14,5 overig Verzorging 1,2 Overig 1 Aantal bedrijven Gemiddelde omvang (aantal fte) Aantal bedrijven Gemiddelde omvang (aantal fte) V&V 217 GGD 176 Thuiszorg 77 ARBO 9 GZ 483 Jeugdzorg 64 Overig NB Overig NB Cijfers Thuiszorg inclusief ca 300 één-pitters (alfa-hulpen) Bron: CBS Bedrijven; Banen van werknemers; Gezondheid en welzijn (voor deeltijd %) 2008 Deeltijd % V&V en T inschatting o.b.v. rapport Prismant: Arbeid, Zorg en Welzijn

45 Actoren Structuur Zorgaanbieders Fusies hebben de afgelopen jaren tot schaalvergroting en concentratie in de ziekenhuisbranche geleid Als gevolg van een groot aantal fusies is het aantal ziekenhuizen in de afgelopen jaren aanzienlijk gedaald Daarmee is de gemiddelde omvang van de Nederlandse ziekenhuizen toegenomen Aantal ziekenhuizen Gemiddeld aantal bedden per ziekenhuis Bron: RIVM, Boer & Croon database 44

46 Actoren Structuur Zorgaanbieders Het aantal ZBC s is met name tussen 2004 en 2007 zeer sterk toegenomen Ontwikkeling van het aantal ZBC s Aandeel ZBC s in totale omzet per specialisme in 2005 (A-segment) Aantal ZBC's 5 Aandeel ZBC's (%) 0 Allergologie Dermatologie Oogheelkunde Plastische chirurgie Path. anatomie Orthopedie KNO-heelkunde Anesthesiologie Nucl. geneeskunde Radiologie Percentage van de omzet 2005 in het A-segment en het B-segment per categorie instelling Aandeel ZBC s in totale omzet per specialisme in 2005 (B-segment) A-segment B-segment Algemene ziekenhuizen 86,7 % 92,4 % Academische ziekenhuizen 12,2 % 3,7 % ZBC s 0,3 % 1,9 % Overige instellingen 0,8 % 2,0 % Aandeel ZBC's (%) Dermatologie Plastische chirurgie Anesthesiologie Oogheelkunde Klinische geriatrie Radiologie Orthopedie Neurologie Medische microbiologie KNO-heelkunde Bronnen: NZa; NVZ; IGZ

47 Actoren Structuur Zorgaanbieders In de eerste lijn is een beweging zichtbaar naar concentratie en multidisciplinaire samenwerking Huisartsenpraktijken worden groter Multidisciplinaire samenwerking neemt toe Aantal werkzame huisartsen naar praktijkvorm, Verschijningsfrequentie van MOED (Meerdere disciplines onder één dak) Totaal Groepspraktijk Duopraktijk Solopraktijk N.b Totaal MOED-3+ MOED-2 MOED-1 De sterke toename in MOED-2+ en 3+ wijst er op dat de stijging van het aantal bij multidisciplinaire samenwerking (para)medici nog beduidend groter is dan het aantal MOED s Noot: MOED-1/2/3+: Huisarts + 1/2/3+ andere disciplines Bron: NIVEL 46

48 Actoren Structuur Zorgaanbieders Tegen de concentratietrend van de verzorging en verpleging in, worden thuiszorgorganisaties gemiddeld steeds kleiner De afgelopen 15 jaar heeft er een duidelijke concentratie plaatsgevonden in de verzorging en verpleging. Thuiszorgorganisaties worden gemiddeld kleiner door sterke toename van relatief kleine nieuwe toetreders. Aantal verpleeginstellingen Aantal verzorginstellingen Aantal thuiszorgorganisaties Thuiszorg inclusief ca 300 één-pitters (alfa-hulpen) Bron: CBS - bedrijven 47

49 Actoren Structuur Zorg Facilitators Bij de faciliterende actoren zijn ca fte werkzaam Overheid & Uitvoeringsorganisaties Kern ministerie ZonMw mln Fte 2, Productie 7 mrd Belangenorg. Overh. & Uitv. Zorgverzekeraars Zorgverzekeraars Zorgkantoren mln Fte RIVM CVZ Nivel CBG NVI CIBG Onderw. & Onderz. Zorgverzekeraars Onderwijs & Onderzoek Universiteiten MBO mln Fte Hogescholen Gezondheidsraad IGZ NZa CIZ CKZ RVZ Inspectie Jeugdzorg , Omvang ca fte Belangenorganisaties Belangenorg. Overh. & Uitv. Zorgverzekeraars Onderzoek 1 Totaal Beroepsgroep verenigingen mln Fte DBC Onderhoud Kwaliteitsinst. CBO College Bouw Onderw. & Onderz. Patiëntenverenigingen Totaal Overig 6 60 Totaal Onderzoeksactiviteiten binnen de industrie worden meegerekend bij het bepalen van de omvang van onderzoek binnen de zorgsector 2 Waar niet bekend: omrekening werkzame personen naar fte o.b.v. 80% deeltijd 3 Aanname: productie per medewerker Gebaseerd op ca 55 beroepsgroep-verengingen (artsennet.nl), met een gemiddelde omvang van 30 fte (steekproef) plus een correctie voor (tijdelijke) werkgroepen 5 O.b.v vrijwilligers (bron: NPCF) á 1 dag/week, plus ca 800 FT krachten (schatting) in ca 400 organisaties (bron: NPC) 6 Op basis van aantal FTE * (gem. loonkosten zorgpersoneel) * 1,2 (opslagfactor) Bronnen: CBS 2007, Vektis, artsennet.nl, NPCF, websites en jaarverslagen, VWS 48

50 Actoren Structuur Zorg Facilitators Verzekeraars uitgelicht Ondanks de zeer sterke concentratie van het aantal zorgverzekeraars zijn er nog steeds meer dan 30 actief Het aantal zorgverzekeraars is tussen 1990 en 2007 met zo n 70 % gedaald Ontwikkeling van het aantal zorgverzekeraars 2002 Marktaandelen % Verzekerden Achmea CZ VGZ Menzis Agis Totaal top Achmea Uvit CZ-DLO Menzis De Friesland Totaal top-5 18% 13% 13% 11% 11% 66% % Verzekerden 29% 26% 20% 15% 3% 93% De top 4 zorgverzekeraars nemen gezamenlijk 90% van het aantal verzekerden voor hun rekening. Dit betekent dat de overige zorgverzekeraars elk gemiddeld zo n kleine verzekerden vertegenwoordigen, t.o.v. gemiddeld 2 tot 3 miljoen bij de top vier Bron: Vektis, NZa, ZN 49

51 Actoren Structuur Zorg Facilitators Verzekeraars uitgelicht Nederland telt 32 zorgkantoorregio s, daarvan zijn er 26 ondergebracht bij de 4 grootste zorgverzekeraars Zorgkantoorregio s per zorgverzekeraar Achmea Drenthe Flevoland Kennemerland Rotterdam Zaanstreek Waterland Zwolle Zorgkantoorregio s 2008 Agis Amsterdam Utrecht t Gooi Apeldoorn/Zutphen Uvit Midden-Brabant Midden-Holland Nijmegen Noord-Holland Noord Noordoost-Brabant Noord- en Midden-Limburg Waardenland CZ Haaglanden West-Brabant Zeeland Zuidoost-Brabant Zuid-Hollandse eilanden Zuid-Limburg Menzis Arnhem Groningen Twente DSW Delft Westland Oostland Nieuwe Waterweg-Noord Zorg en Zekerheid Amstelland en De Meerlanden Zuid-Holland Noord De Friesland Friesland Salland Midden-IJssel Bron: RIVM; ZN; diverse websites zorgverzekeraars 50

52 Actoren Structuur Zorg Facilitators Belangenorganisaties uitgelicht In vergelijking met verenigingen voor de gehele bevolking, zoals Natuurmonumenten, hebben patiëntenverenigingen een lager aantal leden Aantal leden patiëntenverenigingen (x 1000) 2008 Aantal medewerkers beroepsverenigingen Bronnen: NPCF; diverse websites, jaarverslagen 51 ANWB Natuurmonumenten NPV DVN Astma Long pat.ver. NFK Per Saldo NCV NVVS VSN Antroposana Osteoporose Vereniging Ned. Ver. van Makelaars Ver. Openbaar Onderwijs Orde van Advocaten NL Vereniging van Banken ROA (organisatieadvies) KNMP LHV Actiz GGD Nederland NVZ GGZ Nederland V&VN VGN LVG Verenigingen buiten de bedrijfstak zorg Verenigingen binnen de bedrijfstak zorg

53 Actoren Relaties tussen actoren Het merendeel van de geldstromen loopt via de verzekeraars de rijksoverheid en gemeenten Primaire actoren en geldstromen in de zorgsector Toeleveranciers van de zorg 0,9 mld 17,4 mld Zorgonderwijs Belangenorganisaties voor de zorg Zorgaanbieders 0,3 mld 2,8 mld 1 1,4 mld (WMO) 51,8 mld 3,2 mld (overig) 4,0 mld Gemeentelijke overheden Zorgverzekeraars Financiers van de zorg Rijksoverheid 0,5 mld 1,9 mld Onderzoek 1,7 mld 2,4 mld 0,2 mld (Collegegelden) 0,3 mld (bedrijven/inst.) 63,8 mld 2 0,6 mld Zorgconsument / burger Perifere aanbieders 1 2 AWBZ 22.3 mld AWBZ-premie Zvw 26.3 mld Zvw-premie Aanv.verz. 3.2 mld Aanv.verz. Overige fin. 3.2 mld Ov.bel./premies 22.3 mld 26.3 mld 3.2 mld 12.0 mld Noot: Het schema is een vereenvoudiging van de werkelijkheid; dubbele functies van bepaalde actoren zijn ondergebracht bij de primaire functie. De kleine stromen zijn alleen gekwantificeerd als deze bekend zijn. Bron: CBS

54 Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Agenda 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Naar leeftijd Naar opleiding Naar sociale klasse Naar samenstelling huishouden Naar geslacht Naar etniciteit Naar stedelijkheid Naar regio Regionale spreiding For-profit vs. Not-for-profit 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie Arbeidsparticipatie Personeelskosten Productiviteit Beloning 53

55 Markt Observaties Observaties Marktkenmerken bedrijfstak zorg De zorgconsument betaalt ruim 85% aan de zorgaanbieders via premies en eigen betalingen Leeftijd en positie op de sociaal-maatschappelijke ladder hebben de grootste invloed op de zorgconsumptie patronen Vrouwen consumeren meer zorg dan mannen, maar vooral omdat ze langer leven (en daardoor meer ouderenzorg consumeren) De zorg is geografisch ongelijk verdeeld over Nederland en niet altijd volgens een eenvoudig verklaarbaar patroon Actoren met winstoogmerk creëren 30% van de productie en 40% van de toegevoegde waarde van de bedrijfstak zorg For-profit instellingen 0,9 mrd Maatschappen en praktijken 18,3 mrd Voor de komende jaren worden significante verschuivingen verwacht in voorkeuren van de consument De volgzame zorgconsument zal in aantallen afnemen De maatschappijkritische consument zal voorlopig constant blijven, maar op termijn ook dalen De pragmatische zorgconsument zal flink aan terrein winnen 54

56 Markt Afnemers Van 65 mrd wordt 56 mrd betaald door de consument via premies en eigen betalingen Overheid koopt voor ca. 6,5 mrd zorg in GGZ overig 0,4 0,6 1,4 Ouderenzorg Bedrijven kopen voor ca. 1 mrd zorg in Overig Ziekenhuizen 1,6 1,2 Jeugdzorg 0,9 0,5 0,8 GGD Gehandicapte nzorg Overheid Overig Bedrijven ARBO Overig: Capaciteitshuur, wachtlijstbemiddeling etc. 1,5 6,5 1 Noot: Het gaat hier om degenen die de zorg betalen, dit hoeft niet overeen te komen met degenen die de zorg ook daadwerkelijk ontvangen 56 Overheid: uitgaven uit overheidsbudget Bedrijven: ARBO 870 miljoen, aangevuld naar 1 miljard voor overig (is schatting) Consument: betalingen via premies en eigen betalingen (ZVW, AWBZ, aanvullende verzekering en eigen betalingen) Overig: onder andere buitenlandse consument NL Consument Bron: CBS Zorgrekeningen

57 Markt Consumptiepatronen Omvang en soort zorguitgaven hangen sterk samen met leeftijd Zorguitgaven zijn sterk afhankelijk van leeftijdsgroep Psychische stoornissen komen met name voor bij de arbeidspopulatie en 85-plussers Gem. zorgkosten per inwoner naar leeftijd en sector, Ziekenhuiszorg en medisch specialistische zorg Ouderenzorg Gem. zorgkosten per inwoner naar leeftijd en diagnose, 2005 Infectieziekten en parasitaire ziekten Nieuwvormingen Endocriene, voedings en stofwisselingsziekten Bloed en bloedvormende organen Psychische stoornissen Jeugdzorg Genees- en hulpmiddelen, lichaamsmaterialen Overig Zenuwstelsel en zintuigen Hartvaatstelsel Ademhalingswegen Spijsverteringsstelsel Urogenitaal systeem Zwangerschap, bevalling en kraambed Huid en subcutis Bewegingsstelsel en bindweefsel Gew. Gem p.p. C ongenitale afwijkingen Aandoeningen perinatale periode Symptomen en onvolledig omschreven ziektebeelden Ongevalsletsel en vergiftigingen Zorgkosten per persoon per jaar in (x 1000) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Niet toewijsbaar / Niet ziekte gerelateerd Bron: RIVM, Kosten van Ziekten,

58 Markt Consumptiepatronen Consumptiepatronen van verschillende typen zorg hangen sterk af van leeftijd Relatieve verdeling van de zorgconsumptie per leeftijdscategorie Typen zorg meer gebruikt door ouderen 100% >65 jr 90% <65jr 80% 70% 60% 50% 40% 30% 65 jaar en ouder 20% 10% 45 tot 65 jaar 25 tot 45 jaar 15 tot 25 jaar 0% 0 tot 15 jaar NL bevolking naar leeftijd Jeugdzorg Gehandicaptenzorg Eerstelijnszorg Genees- en hulpmiddelen VV&T Totaal zorg Openbare gez.zorg en preventie Geestelijke gezondheidszorg Ziekenhuis- en med.spec.zorg Ambulancezorg en vervoer Bron: Kosten van Ziekten, RIVM 2008 (basis: CBS zorgrekeningen 2005) 57

59 Markt Consumptiepatronen Alleen bij tandartsbezoek neemt zorgconsumptie juist af met toenemende leeftijd 100% 90% Relatieve verdeling van de zorgconsumptie per medisch professional, per leeftijdscategorie 1 >65 jr 80% 70% <65jr 65 jaar en ouder 60% 50% 40% 45 tot 65 jaar 25 tot 45 jaar 30% 20% 10% 15 tot 25 jaar 0 tot 15 jaar 0% NL bevolking naar leeftijd Tandarts Huisarts Specialisten 2 zorg Fysiotherapie Ziekenhuis opnamen 1 Huisarts, Specialistenzorg, tandarts en fysiotherapie: op basis van totaal aantal contacten met zorgaanbieder Ziekenhuisopnamen: op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis. Opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden. 2 Medisch specialisten werkzaam in Ziekenhuizen Medicijnen: consumptie in euro s Bron: CBS

60 Markt Consumptiepatronen Zorgconsumptie is hoger bij lager opgeleiden, wederom m.u.v. tandartsenzorg Relatieve verdeling van de zorgconsumptie naar opleidingsniveau 1 100% 90% hbo-wo 80% 70% havo-mbo-vw o 60% 50% 40% mavo 30% 20% vbo 10% 0% NL bevolking naar opleidingsniveau Ziekenhuis opnamen Specialisten zorg Huisarts Tandarts Fysiotherapie basisonderwijs 1 Huisarts, Specialistenzorg, tandarts en fysiotherapie: op basis van totaal aantal contacten met zorgaanbieder Ziekenhuisopnamen: op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis.opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden. Medicijnen: consumptie in euro s Bron: CBS

61 Markt Consumptiepatronen Zorgconsumptie neemt af met de hogere positie op de sociaalmaatschappelijke ladder, met uitzondering van tandartszorg 25 Aantal contacten/opnamen per persoon naar zorgtype per sociaal economische klasse 1 Hooggeschoolde hoofdarbeid Overige hoofdarbeid Kleine zelfstandigen Geschoolde handarbeid Half-/ongeschoolde handarbeid Werkloze beroepsbevolking Onderwijsvolgend Arbeidsongeschikt 5 Vut-pensioen, jaar 0 Ziekenhuis opnamen Specialisten zorg Huisarts Tandarts Fysiotherapie In huishouden met minderjarige kinderen Overig Dit beeld is in lijn met het zorggebruik gerelateerd naar opleidingsniveau 1 Huisarts, Specialistenzorg, tandarts en fysiotherapie: op basis van totaal aantal contacten met zorgaanbieder Ziekenhuisopnamen: op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis.opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden. Bron: CBS

62 Markt Consumptiepatronen Gezinnen met kinderen consumeren relatief veel zorg, met uitzondering van fysiotherapie Relatieve verdeling van de zorgconsumptie naar samenstelling huishouden 1 100% 90% 80% (echt)paar met kinderen 70% 60% 50% 40% 30% (echt)paar zonder kinderen eenoudergezin 20% 10% alleenstaande 0% NL bevolking naar samenst. huishouden Ziekenhuis opnamen Specialisten zorg Huisarts Tandarts Fysiotherapie 1 Huisarts, Specialistenzorg, tandarts en fysiotherapie: op basis van totaal aantal contacten met zorgaanbieder Ziekenhuisopnamen: op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis. Opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden. Bron: CBS

63 Markt Consumptiepatronen Vrouwen consumeren meer zorg dan mannen, met name als gevolg van een hogere levensverwachting Relatieve verdeling van de zorgconsumptie naar geslacht 100% Typen zorg meer gebruikt door vrouwen Vrouw 50% Man 0% NL Bevolking naar geslacht Totaal zorg Gehandicaptenzorg Geestelijke gezondheidszorg Jeugdzorg Ambulancezorg en vervoer Openbare gez.zorg en preventie Ziekenhuis- en med.spec.zorg Genees- en hulpmiddelen Eerstelijnszorg Ouderenzorg Het grote aandeel van vrouwen in zorgkosten wordt vooral verklaard door hun grote aandeel in ouderenzorg (en dus niet primair zorg rond zwangerschap). Het grote aandeel van vrouwen in ouderenzorg wordt waarschijnlijk verklaard doordat zij gemiddeld vijf jaar ouder worden dan mannen. Bron: Kosten van Ziekten, RIVM 2008 (basis: CBS zorgrekeningen 2005) 62

64 Markt Consumptiepatronen Allochtonen nemen relatief weinig verpleging en verzorging af 100% Relatieve verdeling van de zorgconsumptie naar etniciteit 1 90% 80% Niet-Westerse allochtonen 70% 60% Westerse allochtonen 50% 40% Autochtonen 30% 20% 10% 0% NL bevolking naar etniciteit Ziekenhuis opnamen GGZ V&V GZ 1 Ziekenhuisopnamen: op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis. Opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden. V&V, GGZ en GZ: verdeling voor zorg met verblijf Bron: CBS

65 Markt Consumptiepatronen Een hogere stedelijkheidsgraad lijkt een beperkt grotere behoefte aan specialistenzorg op te leveren Relatieve verdeling van de zorgconsumptie naar stedelijkheidsgraad 1 100% 90% Niet stedelijk 80% 70% Weinig stedelijk 60% 50% Matig stedelijk 40% 30% Sterk stedelijk 20% 10% 0% NL bevolking naar stedelijkheidsgraad Ziekenhuis opnamen Specialisten zorg Huisarts Tandarts Fysiotherapie Zeer sterk stedelijk 1 Verdeling bij huisartsen, Specialistenzorg, tandartsen en fysiotherapie is op basis van totaal aantal contacten met zorgaanbieder Ziekenhuisopnamen is op basis van totaal aantal opnamen. Er is sprake van een opname bij een verblijfsduur van minimaal één nacht in het ziekenhuis. Opnamen in ziekenhuis in verband met bevalling en geboorte, opnamen die vanuit en naar andere instellingen plaatsvinden en opnamen waarbij de patiënt overlijdt zijn buiten beschouwing gelaten. Daarom moet met enige onderrapportage rekening gehouden worden Bron: CBS

66 Markt Consumptiepatronen In de randgebieden van het land is de gem. gezondheid van de bevolking minder goed. Dit is in lijn met vergrijzing en/of SES Percentage medicijngebruikers per Cebuco-gebied Aantal declaraties bij zorgverzekeraars per inwoner Aantal chronische medicijn-gebruikers 1 per 100 inwoners per Cebuco-gebied Aantal 65-plussers per honderd jarigen Score sociaaleconomische status excl.cholesterol 2 Cebuco-gebied: een geografisch gebied, bestaande uit gemeenten die geconcentreerd zijn rondom maximaal drie economische verzorgingscentra. Ofwel een cluster van gemeenten waarvan de bewoners voor zaken als een uitgebreid winkelaanbod, werk, hoger onderwijs en medische voorzieningen georiënteerd zijn op een (in enkele gevallen meer dan één) centrale gemeente:het zogenaamde verzorgingscentrum Bron: Vektis, RIVM 65

67 Markt Aanbieders Het aantal ziekenhuizen per is behoorlijk ongelijk verdeeld in Nederland, maar niet strikt langs de lijnen stedelijk landelijk Kerncijfers Ziekenhuizen (2007) Aantal ziekenhuizen 1 per inwoners naar Cebuco-regio (2007) Academische ziekenhuizen Algemene Ziekenhuizen Categorale Ziekenhuizen Zelfstandige Behandelcentra Exclusief ZBC s Bron: CBS, RIVM, Vektis 66

68 Markt Aanbieders Met name de ZBC s concentreren zich in de grote steden Locaties academische en algemene ziekenhuizen (2009) Locaties categorale ziekenhuizen1 (2007) Locaties ZBC s (2007) 1 Weergave inclusief revalidatecentra. Revalidatiecentra vallen volgens de SBI-indeling niet onder de categorale ziekenhuizen Bron: CBS, RIVM, Vektis 67

69 Markt Aanbieders Er zijn bijna 100 intramurale GGZ instellingen in Nederland Kerncijfers instellingen intramurale GGZ Verdeling van GGZ instellingen in Nederland 1 # Instellingen Geïntegreerde GGZ Psychiatrische ZH KJP RIAGG RIWB Verslavingszorg # intramurale. cliënten In de kaart staan alle instellingen voor geestelijke gezondheidszorg die lid zijn van GGZ Nederland. De Psychiatrische Afdelingen in Algemene en Academische Ziekenhuizen en Medisch Kinderdag Verblijven zijn geen lidstellingen en staan niet in de kaart weergegeven. Alleen hoofdvestigingen zijn in kaart gebracht. Bron: CBS, RIVM, GGZ sectorrapport

70 Markt Aanbieders Beschikbaarheid van huisartsenpraktijken en apothekers lijkt ongeveer de verstedelijking te volgen Aantal huisartsenpraktijken per inwoners (2007) Verzorgingsgebied apotheken (2008) Bron: Vektis, RIVM 69

71 Markt Aanbieders Verschillende 1e lijnsdiensten kennen niet zomaar een vergelijkbaar verspreidingspatroon Dichtheid tandartsen (2006) Dichtheid fysiotherapeuten (2005) Dichtheid verloskundigen (2008) De gemiddelde tandartsendichtheid is inwoners per tandarts Bron: RIVM De gemiddelde fysiotherapeutendichtheid bedraagt naar schatting inwoners per fysiotherapeut De gemiddelde verloskundigendichtheid bedraagt vrouwen van 15 t/m 39 jaar per eerstelijnsverloskundige 70

72 Markt Aanbieders De capaciteitsverdeling over Nederland voor intramurale V&V is zeer ongelijk en qua patroon niet zomaar herkenbaar Kerncijfers intramurale V&V Capaciteitsverdeling in Nederland in 2007 (# bedden per inwoners 65+) # Instellingen (locaties) Verpleging 324 Verzorging 960 Gecombineerd 210 # intramurale cliënten Gemiddeld # cliënten per instelling 113 Bron: CBS, Actiz, RIVM 71

73 Markt Aanbieders De meeste Thuiszorginstellingen zijn geconcentreerd in de grote steden Kerncijfers Thuiszorginstellingen (2007) Locaties thuiszorginstellingen (2007) # Thuiszorginstellingen Thuiszorginstellingen 248 Verpleeg- en verzorgingshuizen met thuiszorg 255 De meeste thuiszorginstellingen zijn geconcentreerd in de grote steden Dit wil echter niet zeggen dat in de overige gebieden geen thuiszorg wordt aangeboden Het verzorgingsgebied van een instelling kan ook meerdere gemeenten omvatten 1 Exclusief ca 300 eenpitters (veelal alfa-hulpen) Bron: Actiz, RIVM 72

74 Markt Aanbieders Voor gehandicapten zijn er relatief minder intramurale plaatsen in de stedelijke gebieden Aantal intramurale plaatsen voor verstandelijk gehandicapten (2003) Aantal intramurale plaatsen voor lichamelijk gehandicapten (2003) Aantal intramurale plaatsen voor zintuiglijk gehandicapten (2003) Algemene instellingen Jeugdig licht verstandelijk gehandicapten (JLVG) Gezinsvervangende tehuizen (GVT) Totaal Grote woonvormen Gezinsvervangende tehuizen Totaal Bron: RIVM NB Voor zintuiglijk gehandicapten is de ambulante en extramurale zorg sterk gedecentraliseerd 73

75 Markt Aanbieders De locaties voor preventieve zorg zijn redelijk evenwichtig verspreid over Nederland De 441 gemeenten in Nederland zijn verantwoordelijk voor 29 GGD'en GGD locaties (2009) In 2006 waren er in Nederland consultatiebureaus Afstand tot dichtstbijzijnde consultatiebureau (2006) Bron: RIVM 74

76 Markt Aanbieders De perifere regio's Groningen, Friesland en Zeeland hebben relatief veel ambulances per inwoners Gemiddeld zijn er in Nederland 4,1 ambulances per inwoners De regio's Gelderland Midden en Midden- en West-Brabant hebben het laagste aantal ambulances per inwoners Aantal ambulances (2008) Groningen, Friesland en Zeeland hebben relatief veel ambulances per inwoners Gezien de grote spreiding van de relatief kleine bevolking in deze regio's, moet het aantal ambulances groter zijn om aan de 15-minutennorm te kunnen voldoen Kengetallen Ambulances Ambulanceorganisaties Meldkamers ambulancezorg Standplaatsen 198 Ritten Medewerkers 4575 Ambulanceverpleegkundigen 1934 Ambulancechauffeurs 1731 Verpleegkundig centralisten 369 Overig 541 Macro budget 367 mln Bronnen: RIVM, Ambulances in Zicht

77 Markt Aanbieders Het aantal medisch laboratoria neemt af, maar de laboratoria groeien in omvang Aantal medisch laboratoria in Nederland ( ) Gemiddelde omzet per medisch laboratorium in Nederland (x mln, ) Bron: CBS 76

78 Markt Aanbieders Actoren met winstoogmerk creëren 30% van de productie van de bedrijfstak zorg Not-for-profit kan in enge en brede zin worden gedefinieerd: In enge zin: Bedrijfstak zorg exclusief instellingen met een winstdoelstelling In brede zin: Bedrijfstak zorg exclusief instellingen met een winstdoelstelling en maatschappen en particuliere praktijken Totale Zorg For-profit instellingen Not-for-profit zorg in enge zin Maatschappen en praktijken Not-for-profit zorg in brede zin 44,4 64,8 62,7 18, mld 0,9 For-profit zorginstellingen Omschrijving Omzet 2007 For-profit Ziekenhuizen 1 0,2 mld Comm.huish.verz. 2 0,5 mld ZBC s/klin./zorghotels 3 0,2 mld ARBO diensten 4 1,0 mld Totaal 0,9 mld Maatschappen & praktijken Omschrijving Omzet 2007 Med.spec. Ziekenh. 3,2 mld Huisartsen 2,4 mld Apothekers 4,8 mld Fysio/Paramedici 1,9 mld Mondzorg 2,1 mld Vrijgev.psych/pt/psch 5 0,2 mld Lev.therap.middelen 2,7 mld Totaal 18,3 mld 1 Betreft ziekenhuizen die binnen bv rechtspersoon zijn gebracht waarvan een deel van de aandelen zijn of worden vervreemd (Slotervaart Ziekenhuis, IJsselmeer Ziekenhuizen en StJans Gasthuis) 2 Schatting; totale markt voor huishoudelijke verzorging wordt geschat op 1,2 mld (bron: Cebeon 2007), aanname is dat 40% daarvan is ondergebracht bij commerciële uitvoerders 3 Gebaseerd op 125 ZBC s met gem. omzet van 1,2 mln en capaciteit zorghotels van 800 kamers met een omzet van 40k per kamer 4 Aanname: a.g.v. verregaande privatisering is grote merendeel van de ARBO diensten ( 1,06 mld) for profit 5 Betreft ambulante zittingen bij vrijgevestigde psychiaters, psychotherapeuten en psychologen Bron: CBS, CVZ, NZa, Vektis 77

79 Markt Trends aanbod en vraagkant Met name de gemaksgerichte en pragmatische zorgcliënten zullen de komende jaren in aantal toenemen Pragmatische zorgcliënten De kerngroepen binnen dit segment zijn de luxegerichte, de resultaatgerichte, de kwaliteitsgerichte en in iets mindere mate de eigenzinnige zorgcliënten. Dit segment is zelfredzaam en veeleisend en wil gebruik kunnen maken van de nieuwste technologieën. Kwaliteit staat voorop, ze gaan hiervoor actief op zoek naar informatie en hebben geen moeite ervoor te reizen. Ze zijn bereid meer te betalen voor extra s in de zorg. De omvang van dit segment zal toenemen in de komende 15 jaar. Hierdoor zal wellicht meer vraag ontstaan naar de behandelingen waarin de nieuwste medische technologieën gebruikt gaan worden. Ook zal dit segment meer eisen gaan stellen ten aanzien van luxe voorzieningen en snelle behandelingsmethodes. Minder zelfredzame zorgcliënten Maatschappijkritische zorgcliënten Tot deze groep behoren de volgzame, de consumptiegerichte en de gemaksgerichte zorgcliënten. De zorgvraag is in het algemeen relatief hoog en informatie over de zorg moet eenvoudig zijn. Meer lokaal georiënteerd en een wat passieve houding ten aanzien van de zorg. De betalingsbereidheid voor extra s in de zorg is laag. In de komende 15 jaar zal de samenstelling van het minder zelfredzame segment veranderen: het aantal volgzame zorgcliënten zal sterk afnemen, terwijl het aantal gemaksgerichte zorgcliënten zal toenemen. Bron: Motivaction 2009 Kritischer en mondiger dan minder zelfredzame zorgcliënten, maar is tegelijk een tegenstander van te veel individualisering (in de zorg). Zij zoeken naar betrouwbare en verdiepende informatie, en willen graag veel keuzevrijheid en inspraak hebben ten aanzien van zorginstellingen en behandelaars. De betalingsbereidheid voor extra s in de zorg is bij deze groep laag tot gemiddeld. De samenstelling van deze groep zal de komende 15 jaar ongeveer gelijk blijven, maar daarna in omvang afnemen. 78

80 Markt Trends aanbod en vraagkant Ontwikkelingen in de organisatie van het zorgaanbod anticiperen op de veranderende omvang en aard van de zorgvraag Ontwikkelingen vraagkant Ontwikkelingen aanbodkant Bevolkingspiramide 2008 Bevolkingspiramide 2040 In de zorg komen initiatieven rond ketenvorming, multidisciplinaire samenwerking en alliantievorming nadrukkelijker van de grond Transparantie in producten/diensten, prijzen en kwaliteit komt gestaag tot stand Het toepassen van sourcing oplossingen voor ondersteunende of secundaire processen loopt nog sterk achter ten opzichte van andere sectoren De vraag naar zorg zal onverminderd toenemen In 2040 is een kwart van de bevolking 65+ Ongezonde leefstijl leidt tot meer chronisch zieken: 50 % bevolking in 2015 Medische (technische) innovaties netto leiden tot een toename van de kosten van de gezondheidszorg Zorgcliënt van de toekomst is in toenemende mate: Gemaksgericht Luxegericht Resultaatgericht Kwaliteitsgericht Bronnen: CBS, Motivaction, ervaring Boer & Croon Inzet van ICT (EPD s, integrale ERP oplossingen, domotica) begint op gang te komen maar dit gaat traag; de sector worstelt hier met legacy-systemen en privacyvraagstukken Verhoogde eigen verantwoordelijkheid voor investeringen en exploitatie sinds de invoering van de Zvw zet instellingen aan bedrijfsvoering te verbeteren 79

81 Markt Bereik van de bedrijfstak zorg Bijna iedereen komt gedurende het jaar wel eens in aanraking met de bedrijfstak zorg Zorggebruik in ,8 miljoen mensen contact 1 met tandarts 12 miljoen mensen contact 1 met huisarts 6,7 miljoen mensen contact 1 met medisch specialist 3,3 miljoen mensen contact 1 met fysiotherapeut 1,1 miljoen mensen opgenomen in het ziekenhuis intramurale care en GGZ cliënten Werkgelegenheid in 2008 Er werken bijna 1 miljoen betaalde krachten in de zorg en ruim 3 miljoen onbetaalde krachten Bezoekers in 2008 Ca 21 miljoen personen komen per jaar bij ziekenhuispatiënten op bezoek 3 In 2008 zijn 1,1 miljoen mensen ten minstel 1 keer opgenomen in het ziekenhuis Gemiddelde ligduur is ca. 6 dagen. Gemiddeld komen er 4,8 personen per dag per patiënt op bezoek in een ziekenhuis 2. Stel dat dit per dag 2 steeds terugkomende en 2,8 steeds wisselende personen zijn: 1,1 miljoen x 2 = 2,2 miljoen bezoekers bij ziekenhuispatiënten 1,1 miljoen x 2,8 x 6 = 18,5 miljoen bezoekers bij ziekenhuispatiënten 20,7 miljoen bezoekers Daarnaast zijn er nog de ca intramurale care en GGZ cliënten die ook bezoekers ontvangen Noot: De genoemde cijfers zijn indicatief en bevatten uiteraard - veel dubbeltellingen, zowel binnen de groepen als tussen de groepen. Zo heeft bijvoorbeeld een deel van de personen contact met meerdere zorgaanbieders per jaar, hebben dezelfde personen meerdere (onbetaalde) functies binnen de zorg, komen dezelfde mensen op bezoek bij verschillende patiënten en kan een persoon zowel gebruiker, aanbieder als bezoeker zijn 1 Minimaal één keer contact in Bron: Rocapelle, onderzoek ten behoeve van bepalen behoefte aan parkeercapaciteit ziekenhuizen 3 Aanname: wanneer een persoon meerdere malen per jaar in het ziekenhuis ligt, steeds dezelfde personen op bezoek komen Bronnen: CBS; Rocapelle 80

82 Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Agenda 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Naar leeftijd Naar opleiding Naar sociale klasse Naar samenstelling huishouden Naar geslacht Naar etniciteit Naar stedelijkheid Naar regio Regionale spreiding For-profit vs. Not-for-profit 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie Arbeidsparticipatie Personeelskosten Productiviteit Beloning 81

83 Werkgelegenheid Observaties Observaties Werkgelegenheid in de zorg In totaal zijn er ruim 4 miljoen betaalde en onbetaalde banen in de Zorg Er zijn meer dan 3,5 keer zoveel mantelzorgers en vrijwilligers in de zorg dan betaalde medewerkers Vrijwilligerswerk en mantelzorg vormt zo n 15% van de totale waarde van de zorg Het aandeel vrouwen onder het zorgpersoneel is relatief en absoluut zeer hoog - Maar in tegenstelling tot het landelijk gemiddelde, is het aandeel vrouwen onder het zorgpersoneel nauwelijks toegenomen - Bij vrije beroepsbeoefenaren in de zorg vindt wel feminisering plaats Mannen zijn gemiddeld korter en vrouwen gemiddeld langer gaan werken in de bedrijfstak zorg Verpleging & verzorging is de omvangrijkste functie bij zorgaanbieders Er werken relatief veel ouderen in de bedrijfstak zorg, met name in de 1e lijn 82

84 Werkgelegenheid Werkzame personen De gezondheidszorg genereert ruim 4 miljoen banen, waarvan het merendeel in de bedrijfstak zorg zelf Zorgaanbieders Omvang zorg in 2007 ca 4,1 mln banen 1 71% 29% Betaald Onbetaald Toeleveranciers 0,06 mln Facilitators Zorgfacilitators Zorgverlening 4 mln 81 % 19 % Betaald Onbetaald 0,08 mln Toeleveranciers % Betaald 1 Dit is inclusief vrijwilligers en mantelzorgers, in werkzame personen zal dit minder zijn door personen met dubbele banen 2 Aanname dat het aantal onbetaalde krachten bij de toeleveranciers te verwaarlozen is Bron: CBS Arbeidsrekeningen 2008; Mezzo; Brancherapport Care VWS 2002; Vilans 2009; Bewerking Boer & Croon 83

85 Werkgelegenheid Werkzame personen De bijna 4 miljoen banen 1 in de bedrijfstak zorg worden voor het grootste deel ingevuld door vrouwen 4 Aantal banen in de bedrijfstak Zorg (x mln, 2007) 3 Vrouw 2 1 Man Betaald Onbetaald Totaal In de mantelzorg is de verhouding man/vrouw meer in evenwicht, als gevolg van het feit dat de mantelzorg veelal binnen bestaande (familie-)relaties plaatsvindt 1 In werkzame personen kan (zal) dit minder zijn door personen met dubbele banen 2 Aantal gewerkte uren per onbetaalde baan zal een stuk lager liggen dan per betaalde baan. De verhouding gewerkte onbetaalde uren vs gewerkte betaalde uren zal behoorlijk anders liggen Bron: CBS Arbeidsrekeningen 2008; Mezzo; Brancherapport VWS 2004; Vilans 2009; Bewerking Boer & Croon 84

86 Werkgelegenheid Werkzame personen De economische waarde van vrijwilligerswerk en mantelzorg wordt ingeschat op 10 miljard euro Betaalde krachten 2007 Onbetaalde krachten e- lijns nb ZKH / GGZ VV&T Overig nb Aantal (*1000) Aantal (*1000) Banen van medewerkers Vrijwilligerswerk Mantelzorg 2 De economische waarde van de mantelzorg en het vrijwilligerswerk ligt tussen de 5 en 15 miljard. Uitgaande van 8 uur zorg per week, 30 weken en 15 uurtarief is de economische waarde 10 miljard. 1 Het aantal vrijwilligers binnen 1e-lijns en overig is niet bekend 2 Definitie Mantelzorg: Nederlanders die langer dan drie maanden of meer dan acht uur per week hulp hebben gegeven Bron: CBS Arbeidsrekeningen; Mezzo; Brancherapport Care VWS 2002; Vilans 2009; Bewerking Boer & Croon 85

87 Werkgelegenheid Werkzame personen De meeste mantelzorg wordt gegeven door het nageslacht Mantelzorgers jaar jaar jaar jaar 65+ jaar Man < 65 jaar Man > 65 jaar Vrouw < 65 jaar Vrouw > 65 jaar Relatie tussen de mantelzorger en hulpbehoevende anders Hulpbehoevende maakt geen deel uit van het huishouden van de mantelzorger hulpbehoevende is ouder hulpbehoevende is een ander familielid hulpbehoevende is een vriend of kennis anders Aantal (%) Hulpbehoevende maakt deel uit van het huishouden van de mantelzorger hulpbehoevende is partner hulpbehoevende is een kind hulpbehoevende is een kind 8 9 Gem.aantal uren zorg per week Gem.aantal maanden zorg 1 7,4 7,6 9,1 9,2 9,8.... Aantal (%) Vrijwilligers in de zorg 18 jaar en ouder 2 1 Cijfers Percentage van bevolking van 18 jaar en ouder Bron: CBS POLS-module; SCP, Mantelzorg in getallen 2003; Vrouwen, mannen en mantelzorg Mannen (%) Trends vrijwilligerswerk en mantelzorg Sinds 1997 is het aantal vrijwilligers en mantelzorgers in Nederland toegenomen en sinds 2007 redelijk in balans. Voor de toekomst worden echter enkele trends gesignaleerd die het huidige evenwicht tussen vraag en aanbod in gevaar kunnen brengen: Vrijwilligers vergrijzen en worden zelf hulpbehoevend 4 Vrouwen (%) Gem.aantal uren zorg per week Onder jongeren neemt vrijwilligerswerk niet navenant toe Daarnaast vraagt de veranderende leefstijl van burgers (minder vrije tijd, combineren van diverse rollen en verantwoordelijkheden) om een eigentijdse manier waarop vrijwilligersactiviteiten worden aangeboden en georganiseerd. Vroeger waren vaste uren en patronen vanzelfsprekend. Nu is er behoefte aan een meer flexibele en gerichte invulling van vrijwilligerswerk. 12 1,7 86

88 Werkgelegenheid x In tegenstelling tot de landelijk trend, is het aandeel vrouwen onder het zorgpersoneel nauwelijks toegenomen % Werkzame personen Aantal werkzame personen Bedrijfstak Zorg Mannen Mannen Vrouwen Vrouwen % Aantal werkzame personen Nederland totaal Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen 80% 60% 40% 20% 80% 80,3% 80,7% 42,4% 45,7% 60% 40% 20% 0% Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen 0%

89 Werkgelegenheid Werkzame personen Bij vrije beroepsbeoefenaren in de bedrijfstak zorg vindt wel feminisering plaats Aandeel vrouwen Artsen 1 Tandartsen Fysiotherapeuten % 32% 34% 36% 38% 40% 16% 18% 20% 22% 24% 26% 45% 47% 49% 51% 53% 55% Bron: BIG Bron: NMT Bron: NIVEL 1 Medisch specialisten en huisartsen 88

90 Werkgelegenheid Werkzame personen Mannen zijn gemiddeld korter en vrouwen gemiddeld (iets) langer gaan werken in de bedrijfstak zorg 95% Ontwikkeling deeltijdfactor in de bedrijfstak zorg 90% 85% Mannen 80% 75% 70% Totaal 65% Vrouwen Deeltijdfactor is aantal arbeidsjaren als % van het aantal werkzame personen Bron: CBS 89

91 Werkgelegenheid Kenmerken bedrijfstak Verpleegkundig en verzorgend personeel vormt de meest omvangrijke functiesoort bij de zorgaanbieders Verdeling naar functiesoort bedrijfstak Zorg (2007, aantal fte 1 ) Verpleegkundig -en verzorgend personeel Overig personeel in loondienst Leerling -en verzorgend Terrein -en gebouw geb.functies Hotelfuncties Algemeen en administratief Overig patiënt -en bewonersgeb.functies Medisch -en sociaal wetenschappelijke functies 1 Exclusief fte overig en niet-bekend Bron: CBS 90

92 Werkgelegenheid Kenmerken bedrijfstak De GZ heeft de meeste verpleegkundigen en verzorgenden in haar gelederen, de eerste lijn naar verhouding de meeste medische functies Verdeling functiesoort per branche (2007, aantal fte 1 ) Verpleegkundig -en verzorgend personeel Overig patiënt -en bewonersgeb.functies Hotelfuncties Leerling -en verzorgend Medisch -en sociaal wetenschappelijke functies Algemeen en administratief Terrein -en gebouw geb.functies Overig personeel in loondienst 1e-lijn 2 Ziekenhuizen GGZ VV&T GZ nb Overig nb % 20% 40% 60% 80% 100% 1 Exclusief fte overig en niet-bekend 2 Aanname: Deeltijdfactor gemiddeld 80% Bron: CBS en bewerking Boer & Croon 91

93 Werkgelegenheid Kenmerken bedrijfstak De bedrijfstak zorg heeft relatief veel oudere werknemers, vooral in de 1e lijn Verdeling medewerkers naar leeftijd per zorgtype (2007) 100% 90% 80% 70% 45 tot 65 jaar 60% 50% 40% 25 tot 45 jaar 30% 20% 10% 15 tot 25 jaar 0% Totaal beroepsbevolking Bedrijfstak Zorg Ziekenhuizen GGZ VV&T + GZ 1e-lijn Overige zorg 1 1 gebaseerd op cijfers Jeugdzorg (enige groep van enige omvang binnen Overige zorg waar deze cijfers van beschikbaar zijn) Bron: Nivel; AZW, Arbeid in zorg en welzijn 2008; bewerking Boer & Croon 92

94 Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Agenda 4.1 Hoofdlijnen van de zorg Betaling van de zorg Bedrijfskundige omschrijving van de zorg Bedrijfskolom zorg Eigenschappen van de zorg Omvang zorgsector Omvang bedrijfstak zorg Financiering en financiële relaties 4.2 Actoren in de zorg Producten en diensten 4.3 Marktkenmerken bedrijfstak zorg 4.4 Werkgelegenheid in de zorg Structuur Toeleveranciers Structuur Zorgaanbieders Structuur Zorg Facilitators Relaties tussen actoren Afnemers Consumptiepatronen Aanbieders Trends aanbod en vraagkant Bereik van de bedrijfstak zorg Werkzame personen Kenmerken bedrijfstak Naar leeftijd Naar opleiding Naar sociale klasse Naar samenstelling huishouden Naar geslacht Naar etniciteit Naar stedelijkheid Naar regio Regionale spreiding For-profit vs. Not-for-profit 4.5 Bedrijfstakvergelijkingen Arbeidskenmerken Ontwikkeling productie Ontwikkeling werkgelegenheid Ontwikkeling consumptie Arbeidsparticipatie Personeelskosten Productiviteit Beloning 93

95 Bedrijfstakvergelijking Observaties Observaties bedrijfstakvergelijkingen De bedrijfstak zorg heeft verreweg het grootste aandeel vrouwelijke werknemers Vrouwen in de bedrijfstak zorg zijn als enigen gemiddeld langer gaan werken Eigen personeelskosten vormen in de bedrijfstak zorg een veel groter aandeel dan in het bedrijfsleven In productiviteit blijft de bedrijfstak zorg achter De beloning van de medewerkers in de bedrijfstak zorg ligt iets onder het gemiddelde Het gemiddeld opleidingsniveau in de bedrijfstak zorg ligt juist vrij hoog De ontwikkeling van de gemiddelde beloning in de bedrijfstak zorg is achtergebleven bij de rest De bedrijfstak zorg is de afgelopen 10 jaar circa 50% meer gegroeid dan het Nederlands gemiddelde Slechts enkele goederen en diensten groeit sneller dan de zorgconsumptie. De meeste andere goederen en diensten groeien minder hard 94

96 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken De bedrijfstak Zorg heeft verreweg het grootste aandeel vrouwelijke werknemers Werkzame personen naar geslacht % 90% 80% 70% 60% Vrouw 50% 40% 30% 20% Man 10% 0% Totaal beroepsbevolking Industrie Zakelijke dienstverlening Horeca Onderwijs Bedrijfstak Zorg Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen 95

97 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken Mannen in de zorg werken per week iets korter dan gemiddeld in Nederland, vrouwen juist iets langer Deeltijdfactor mannen Deeltijdfactor vrouwen NL NL Zorg en welzijn Bedrijfstak Zorg Industrie Fin. en akelijke dienstverlening Industrie Fininancieel en zakelijke dienstverlening Onderwijs Onderwijs Horeca Horec a 50% 60% 70% 80% 90% 100% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen 96

98 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken Vrouwen in de bedrijfstak zorg zijn als enigen gemiddeld langer gaan werken Wijziging deeltijdfactor mannen Wijziging deeltijdfactor vrouwen NL NL Bedrijfstak Bedrijfstak Zorg Zorg Industrie Industrie Fin. Fininancieel en en zakelijke zakelijke dienstverlening dienstverlening Onderwijs Onderwijs Horec a Horec a -6% -5% -4% -3% -2% -1% 0% -8% -6% -4% -2% 0% 2% 4% Deze stijging kan het gevolg zijn van de stijging van het aandeel vrouwelijke artsen en specialisten in de vrouwelijke arbeidspopulatie in de bedrijfstak zorg. Deze arbeidsgroep heeft in de regel een hogere deeltijdfactor dan de verplegende arbeidsgroep Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen 97

99 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken T.o.v. de totale beroepsbevolking en andere bedrijfstakken werken er relatief weinig allochtonen in de bedrijfstak zorg Verdeling medewerkers naar etniciteit per bedrijfstak % 90% 80% 70% 60% 50% 40% Autochtonen Allochtonen 30% 20% 10% 0% Totaal beroepsbevolking Bedrijfstak Zorg Industrie Zak.dienstv. Onderwijs Horeca Bron: CBS Arbeidsrekeningen,

100 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken De medewerkers in de bedrijfstak zorg hebben een relatief hoog opleidingsniveau 100% 90% Verdeling medewerkers naar opleidingsniveau per bedrijfstak % 70% 60% 50% hoog middelbaar 40% 30% laag 20% 10% 0% Totaal beroepsbevolking Bedrijfstak Zorg Industrie Zakelijke dienstverlening Onderwijs Horeca Bron: CBS Arbeidsrekeningen

101 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken Eigen personeelskosten vormen in de bedrijfstak zorg een veel groter aandeel dan in het bedrijfsleven Aandeel personeelskosten in de zorg is vergelijkbaar met het onderwijs Kostenopbouw 2007 en bedrijfsresultaat in % Inkoop + overige kosten Personeelkosten Afschrijvingen Bedrijfsresultaat % Huisartsen Tandartsen NB Apothekers Paramedic i NB Ziekenhuizen GGZ VV&T GZ Overig NB Industrie Zak. dienstv. Onderwijs Horeca 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 10% 20% 30% Bron: Benchmarkstudies Gezondheidszorg PWC, Ernst&Young , jaarverslagen zorinstellingen, NZa kostenonderzoeken; CBS Nationale Rekeningen en Financiën van ondernemingen Noot: Resultaat huisartsen en apothekers betreft overwinst (praktijkresultaat boven norminkomen praktijkhouders) 100

102 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken Productie per medewerker (fte) ligt laag in de bedrijfstak zorg en is ook minder dan gemiddeld gestegen Productie per fte 2007 Toename productie per fte Totaal Nederland Totaal Nederland Bedrijfstak Zorg Bedrijfstak Zorg Industrie Industrie Zak. dienstv. Zak. dienstv. Onderwijs Onderwijs Horeca Horeca (x 1.000) 0% 20% 40% 60% 80% Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen; Productie; Inkomensvorming 101

103 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken De productiviteitsontwikkeling van de bedrijfstak zorg houdt gelijke tred met zakelijke dienstverlening, maar blijft achter bij het NL gemiddelde 180 Index productie bedrijfstak per arbeidsjaar 170 Industrie Onderwijs Nederlands gemiddelde Fin. en zakelijke dienstverlening Zorg Horeca Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen; Productie 102

104 Bedrijfstakvergelijking Arbeidskenmerken De beloning van de medewerker in de bedrijfstak zorg ligt onder en is achtergebleven bij het Nederlands gemiddelde Beloning per medewerker 2007 (fte) Toename beloning per arbeidsjaar Inflatie Totaal Nederland Totaal Nederland Bedrijfstak Zorg Bedrijfstak Zorg Industrie Industrie Zak. en fin. dienstv. Zak. en fin. dienstv. Onderwijs Onderwijs Horeca Horeca (x ) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen; Productie; Verbruik; Inkomensvorming 103

105 Bedrijfstakvergelijking Ontwikkeling Productie Zorg is een van de snelst groeiende bedrijfstakken in productie Zorg is de afgelopen 10 jaar circa ½ keer meer gegroeid dan het Nederlands gemiddelde Koploper is echter IT/Telecom die ruim 2 keer meer is gegroeid dan het Nederlands gemiddelde Index productie per bedrijfstak/sector Index productie, 1997 = IT Zorg Onderwijs Fin. en zakelijke dienstverlening Nederlands gemiddelde Industrie Horeca Inflatie Bron: CBS Nationale Rekeningen; Productie 104

106 Branchevergelijking Bedrijfstakvergelijking Ontwikkeling Werkgelegenheid en in werkgelegenheid Werkgelegenheid in de zorg is de afgelopen 10 jaar circa 3 keer meer gegroeid dan het Nederlands gemiddelde Koploper is echter ook hier IT/Telecom die meer dan 6 keer meer is gegroeid dan het Nederlands gemiddelde Index werkgelegenheid per bedrijfstak/sector 180 Index arbeidsjaren, 1997 = IT Zorg Fin. en zakelijke dienstverlening Onderwijs Horeca Nederlands gemiddelde Industrie Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen 105

107 Branchevergelijking Bedrijfstakvergelijking Ontwikkeling Consumptie De consumptie van slechts enkele goederen of diensten houdt gelijke tred of groeit sneller dan de zorgconsumptie Het aandeel van de zorguitgaven in de totale consumptieve uitgaven is gestegen, maar minder hard dan bijvoorbeeld uitgaven aan telecom (vooral door mobiele telefonie) 260 Index consumptie per bedrijfstak/sector = 100 Index omvang, 1997 = Inflatie 80 Telecom Bank en verz. Zorg Electriciteit Audio-, Video- en tel.app. Vervoer Totaal BNP Voeding Bron: CBS Productie; Consumptie 106

108 5. Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg 107

109 Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Agenda Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde Bruto toegevoegde waarde relatief Economisch effect van de zorg Input-output relaties Multipliereffect zorg vs. andere sectoren Effect op periferie Vervoer Horeca Detailhandel Innovatie R&D inspanningen Patentaanvragen absoluut Private equity investeringen Gazellen bedrijven Innovatieplatforms Impact van innovaties op zorgverlening Voorbeelden innovatieve projecten 108

110 Toegevoegde waarde in enge zin Observaties De bedrijfstak zorg levert relatief veel economisch toegevoegde waarde ten opzichte van de totale productie De bedrijfstak zorg levert relatief veel economisch toegevoegde waarde ten opzichte van de totale productie 94% van de vraag naar gezondheidszorg zijn consumptieve bestedingen Het multiplier effect van de bedrijfstak zorg is laag in vergelijking met andere sectoren Dit is het gevolg van de hoge arbeidsintensiteit van de zorgverlening. Er wordt veel waarde toegevoegd in de zorg zelf en relatief weinig ingekocht Het aandeel aan zorggerelateerde producten in de Nederlandse export is laag In de periferie van de zorg leveren bedrijven (niet-medische) producten en diensten aan de gebruikers (en medewerkers) in de zorg 109

111 Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde De bedrijfstak gezondheidszorg levert relatief veel toegevoegde waarde 1 ten opzichte van de totale productie Bruto toegevoegde waarde 1 van de bedrijfstak gezondheidszorg vs andere bedrijfssectoren (x mln) Financiële en zakelijke dienstverlening Handel, horeca en reparatie Industrie Overheid Gezondheidszorg en welzijnszorg Vervoer, opslag en communicatie Bouwnijverheid Delfstoffenwinning Overige dienstverlening Energie- en waterleidingbedrijven Landbouw, bosbouw en visserij Fin. & zakelijke dienstverlening Bruto TW (2008) Handel, horeca en reparatie Industrie Overheid Gezondheidszorg en welzijnszorg Bruto TW / Totale productie Vervoer, opslag en communicatie Bouwnijverheid Delfstoffenwinning Energie- en waterleidingbedrijven Landbouw, bosbouw en visserij 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% In de zorg wordt de toegevoegde waarde vooral gerealiseerd doordat het een bedrijfstak is met een zeer arbeidsintensief productieproces 1 De toegevoegde waarde is het verschil tussen de marktwaarde van productie en de daarvoor ingekochte grondstoffen. Het is dus gelijk aan de omzet minus de ingekochte goederen. De bruto toegevoegde waarde is de toegevoegde waarde inclusief de bedragen die opzij worden gezet voor vervangingsinvesteringen. Zie bijlagen Bron: CBS Nationale Rekeningen 110

112 Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde De toegevoegde waarde van de bedrijfstak zorg stijgt, maar blijft t.o.v. de totale productie zeer stabiel 70 Bruto Toegevoegde Waarde en inkoop door de bedrijfstak zorg (x mrd) Intermediair gebruik (inkoop) Toegevoegde waarde ,1% 72,6% 72,3% 73,6% 73,6% 73,6% 73,4%

113 Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde De bedrijfstak zorg heeft een relatief hoge toegevoegde waarde vergeleken met het bedrijfsleven Toegevoegde waarde in % Ziekenhuizen Toegevoegde waarde Inkoop Toegevoegde waarde is het verschil tussen de marktwaarde van de productie en de daarvoor ingekochte grondstoffen GGZ VV&T De hoge arbeidsintensiteit van de productie zorgt voor een relatief hoge toegevoegde waarde van de zorg Relatief veel loonkosten GZ Relatief weinig inkoop-kosten Bedrijfstak Zorg Industrie De relatieve toegevoegde waarde in de zorg is vergelijkbaar met het onderwijs, ook een arbeidsintensieve sector Zak. dienstv. Onderwijs Horeca 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1 Macro-economische definitie: De toegevoegde waarde is het verschil tussen de marktwaarde van productie en de daarvoor ingekochte grondstoffen. Het is dus gelijk aan de omzet minus de ingekochte goederen. De bruto toegevoegde waarde is de toegevoegde waarde inclusief de bedragen die opzij worden gezet voor vervangingsinvesteringen. Zie ook bijlagen Bron: CBS Nationale Rekeningen; Productie, verbruik en inkomensvorming 112

114 Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde De beloning van de medewerker in de bedrijfstak zorg ligt onder het gemiddelde, maar de toegevoegde waarde ligt 30% lager Toegevoegde waarde 1 per medewerker 2007 (fte) Beloning per medewerker 2007 (fte) Totaal Nederland Bedrijfstak Zorg Totaal Nederland Bedrijfstak Zorg Onderwijs Onderwijs Horec a Horec a Industrie Industrie Zak. dienstv. Zak. dienstv (x ) (x ) De toegevoegde waarde van de gehele bedrijfstak zorg is weliswaar relatief hoog, maar door het grote aantal fte s is de toegevoegde waarde per fte niet zeer hoog 1 Macro-economische definitie: De toegevoegde waarde is het verschil tussen de marktwaarde van productie en de daarvoor ingekochte grondstoffen. Het is dus gelijk aan de omzet minus de ingekochte goederen. De bruto toegevoegde waarde is de toegevoegde waarde inclusief de bedragen die opzij worden gezet voor vervangingsinvesteringen. Zie ook bijlagen Bron: CBS Nationale Rekeningen; Arbeidsrekeningen; Productie; Verbruik; Inkomensvorming 113

115 Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Agenda Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde absoluut Bruto toegevoegde waarde relatief Economisch effect van de zorg Input-output relaties Multipliereffect zorg vs. andere sectoren Effect op periferie Vervoer Horeca Detailhandel Innovatie R&D inspanningen Patentaanvragen absoluut Private equity investeringen Gazellen bedrijven Innovatieplatforms Impact van innovaties op zorgverlening Voorbeelden innovatieve projecten 114

116 Multiplier effect Input-output relaties 94% van de gezondheidszorg wordt afgenomen door consumenten Geleverd door Overige uitgaven ontvang. bedrijfstak Gezondheidszorg Producten Diensten Energie en milieu Vastgoed Overig Totaal intermed. Inkoop Loonkosten Invoer Belasting Marge Totaal input Vereenvoudigde Input-outputtabel van de Nederlandse economie Gezondheidszorg Producten Geleverd aan Diensten Energie en milieu Vastgoed Overig Totaal intermed. levering Overige inkomsten leverende bedrijfstak Consumptieve Investeringen ea Export besteding ,4% van de output van de bedrijfstak zorg bestaat uit export Totaal output % van de output van de bedrijfstak zorg bestaat uit consumptieve bestedingen De input-outputtabel geeft inzicht in de productiestructuur van een economie: Wie produceert wat, en wie gebruikt dat? Intermediair gebruik van goederen en diensten tussen de verschillende bedrijfsklassen in Nederland Specificaties van de finale bestedingen per bedrijfstak, t.w. consumptie, export en investeringen Specificaties van de overige uitgaven van de bedrijfstak 1 Consumptieve bestedingen is inclusief consumptieve bestedingen door de overheid Bron: CBS Nationale Rekeningen 2008, bewerking Boer & Croon 115

117 Multiplier effect Input-output relaties Het multiplier effect van de bedrijfstak zorg is 1,26. Dat is relatief laag in vergelijking met andere sectoren 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 Gemiddelde multipliers per sector (2001) Gemiddeld De multiplier geeft het economisch effect van de bedrijfstak zorg op andere sectoren aan De multiplier wordt gebruikt om de gevolgen van een vraagimpuls in een bepaalde sector op de vraag in andere sectoren te berekenen. Een multiplier van bijvoorbeeld 1,6 geeft aan dat behalve het oorspronkelijke directe effect ter grootte van 1, nog een additioneel indirect effect van 0,6 optreedt, elders in de economie. De multiplier wordt berekend op basis van de Input-Outputtabel (zie bijlage voor de berekeningswijze) 1,1 1 Bouwnijverheid en bouwinstallatiebedrijven Openbare nutsbedrijven Landbouw en visserij Industrie en delfstoffenwinning Communicatie, reparatie en transport Tertiaire en quartaire sector Gezondheidszorg De multiplier van de bedrijfstak zorg is relatief laag De multiplier van de bedrijfstak zorg is 1,26. Dat is relatief laag ten opzichte van andere sectoren De tertiaire en quartaire sector (resp. dienstensector en collectieve sector) scoort in zijn geheel laag De gezondheidszorg heeft een zeer hoge arbeidsintensiteit. Veel toegevoegde waarde in de kolom wordt binnen de gezondheidszorg zelf geleverd Bronnen: CBS; LEI Regionale input-outputanalyse, In welke regio's en sectoren heeft een vraagimpuls het hoogste rendement? Van Leeuwen, Bos, Vleugel, 2001; bewerkingen Boer & Croon Toch kan gesteld worden dat voor elke euro die in zorg gestoken wordt, zo n 26 cent elders aan additioneel effect wordt gesorteerd 116

118 Multiplier effect Input-output relaties De zorggerelateerde export bestaat voor meer dan de helft uit farmaceutische producten en medische apparatuur De bedrijfstak zorg exporteert voor ca. 276 mln (2008) De totale geschatte export van zorggerelateerde producten en diensten bedraagt ca. 14 mrd 1 (2008) Zorggerelateerde export (* mrd, 2008) 0,4% Overig Auto's en transport 96,9% 3,1% Machines en apparatuur (excl medisch) Zakelijke dienstverlening Kleding en schoeisel 99,6% 4 2 Voeding Chemie (incl Farmacie) export van zorgproducten en - diensten aanbod zorgproducten en -diensten in NL Export van zorggerelateerde producten Export van niet- zorggerelateerde producten 0 Medische machines en apparatuur Het aandeel aan zorggerelateerde producten in de Nederlandse export is met 3% laag te noemen De zorggerelateerde export bestaat voor meer dan de helft uit farmaceutische producten en medische apparatuur 1 Aanname: per bedrijfstak is bij de export de verhouding van zorggerelateerde diensten/niet-zorggerelateerde diensten hetzelfde als voor binnenlandse verkopen Bron: CBS, bewerking Boer & Croon 117

119 Multiplier effect Input-output relaties De bedrijfstak zorg importeert voor ca. 3,8 mrd Aandeel van de import in de inkopen per bedrijfstak (2008) import inkopen in NL 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gemiddeld NL Producten Diensten Bedrijfstak Zorg Energie en milieu Vastgoed De bedrijfstak zorg importeert in 2008 voor ca. 3,8 mrd 1. Dat komt neer op ca 20% van de totale inkopen door de zorg Hiermee is de zorg in lijn met het gemiddelde van de andere dienstverlenende branches Bron: CBS Nationale Rekeningen 2008, bewerking Boer & Croon. 1 Totale inkoopbedrag is 16,9 mrd. Verhouding import/inkoop NL op basis van IO tabel. 118

120 Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Agenda Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde absoluut Bruto toegevoegde waarde relatief Multiplier effect Input-output relaties Multipliereffect zorg vs. andere sectoren Effect op periferie Vervoer Horeca Detailhandel Innovatie R&D inspanningen Patentaanvragen absoluut Private equity investeringen Gazellen bedrijven Innovatieplatforms Impact van innovaties op zorgverlening Voorbeelden innovatieve projecten 119

121 Effect op periferie In de periferie van de zorg leveren bedrijven producten en diensten aan de gebruikers (en medewerkers) van de bedrijfstak zorg Naast de actoren in de bedrijfstak zorg, de toeleveranciers en de facilitators, zijn er in de periferie van de zorg ook spelers actief. Deze spelers leveren niet direct aan de bedrijfstak zorg, maar aan de gebruikers (en bezoekers) van de bedrijfstak zorg Het merendeel van deze spelers levert activiteiten aan gebruikers van zorgaanbieders van intramurale behandeling en verzorging en in mindere mate aan gebruikers van 1 e -lijn en overige zorg Deze spelers zijn niet meegenomen in de scope van het onderzoek en derhalve niet kwantitatief in kaart gebracht. Echter, aangezien dit economische activiteiten zijn die (een deel van) hun bestaansrecht ontlenen aan de aanwezigheid van de zorgaanbieders, geven we een aantal voorbeelden Spelers in periferie van de zorg Vervoer Horeca Retail Vervoer van en naar zorginstellingen: - Taxibedrijven 1 - Openbaar vervoer Verkoop van eten en drinken in (de directe omgeving van) zorginstellingen: - Restaurants en lunchrooms - Broodjeszaken, coffee-corners, ijssalons - etc Verkoop van producten in (de directe omgeving van) zorginstellingen: - Reform en homeopathische artikelen - Opticiens en audiciens, aanbieders rollators en scootmobiels 2 - Boetieks, bloemisten, media - Bakkers, supermarkten - etc 1 Voor zover zittend patiëntenvervoer door zorgverzekeraars vergoed wordt, maken taxidiensten deel uit van de bedrijfstak gezondheidszorg. Niet-vergoed taxi-vervoer, waaronder ook vervoer van het bezoek intramurale patiënten, speelt zich af in de periferie van de zorg. 2 Genoemde producten worden veelal (deels) vergoed binnen ZVW, AWBZ of WMO. Voor dat gedeelte spelen deze activiteiten zich af binnen de zorg. 120

122 Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Agenda Economische toegevoegde waarde van de bedrijfstak Zorg Toegevoegde waarde in enge zin Bruto toegevoegde waarde absoluut Bruto toegevoegde waarde relatief Multiplier effect Input-output relaties Multipliereffect zorg vs. andere sectoren Effect op periferie Vervoer Horeca Detailhandel Innovatie R&D inspanningen Patentaanvragen absoluut Private equity investeringen Gazellen bedrijven Innovatieplatforms Impact van innovaties op zorgverlening Voorbeelden innovatieve projecten 121

123 Innovatie Observaties De zorg is verantwoordelijk voor een groot aandeel van de innovatieactiviteiten in Nederland Zorginnovatie kan gedefinieerd worden als: Het geheel van bewust gekozen activiteiten die gericht zijn op het realiseren van verandering in de gezondheidszorg, welke ten doel heeft om met toegenomen effectiviteit te voldoen aan de zorgvraag met behoud of verbetering van de kwaliteit [Definitie GHIP: Good Healthcare Innovation Practice] In 2003 werd er in totaal 1,7 mrd uitgegeven aan R&D inspanningen in de zorg In 2005 genereerde Nederland 2,4% van de zorggerelateerde patentaanvragen wereldwijd. Dat lijkt niet veel, maar relatief naar bevolkingsomvang voert Nederland daarmee wereldwijd de lijst aan met zorggerelateerde patentaanvragen Het grootste aantal Private Equity investeringen (26%) vindt plaats in gezondheidszorg en biotechnologiebedrijven Het gros van deze PE investeringen wordt in biotechnologie gestoken. In totale Private Equity investeringsbedrag wordt de zorg & biotechnologie ingehaald door energie & milieu Tussen 2005 en 2007 is ook de inzet van venture capital in de Nederlandse Life Sciences en Medische Technologie sterk toegenomen De farmacie sector levert relatief veel sterk groeiende bedrijven op Nederland ligt rond het Europees gemiddelde in de toepassing van innovatieve technieken, zoals minimaal invasieve ingrepen Overheid en bedrijfsleven zijn actief in het stimuleren van innovatie in de zorg. Dit leidt ondermeer tot een groot aantal zorg-op-afstand projecten De regio Eindhoven heeft zich ontwikkeld tot een cluster met een aanzuigende werking op innovatieve healthcare bedrijven 122

124 Innovatie R&D inspanningen In 2003 werd er in totaal 1,7 mrd uitgegeven aan R&D inspanningen in de zorg Uitgaven t.b.v. zorggerelateerde R&D (2003, * mln) Arbeidsvolume t.b.v. zorggerelateerde R&D (2003, * 1000 fte) % % 146 9% % Universiteiten en UMC's Farmaceutische industrie Overig industrie en groothandel Researchbedrijven 1,7 11% 1,8 12% 2 13% 6,6 45% % R&D instellingen (muv univ. en UMC) 2,9 19% Totaal: 1,7 mrd Totaal: fte Gez. R&D universiteiten en UMC's Gez. R&D farmaceutische industrie Gez. R&D overig industrie en groothandel 1,8 1, Gez. R&D researchbedrijven 1 1,7 1, Gez. R&D instellingen 2 (muv univ. en UMC) Totaal gezondheidszorggerelateerde R&D Bron: CBS Arbeidsvolume (* 1000 fte) 1 Gez.R&D researchbedrijven: R&D in de bedrijven uit de bedrijfstak Medisch en farmacologisch speur- en ontwikkelingswerk (SBI 73103). Bedrijven zijn voor meer dan de helft privaat gefinancierd. Bevat ook de totale omzet en arbeidsvolume van Clinical Research Organisaties. 2 Gez.R&D instellingen (muv univ. en UMC): R&D bij gezondheidsgerelateerde instellingen of gezondheidsgerelateerde delen van instellingen (instellingen zijn voor meer dan de helft publiek gefinancierd). Bevat ook de totale omzet en arbeidsvolume van biomedisch proefdieronderzoek bij apen ,6 2, ? 2,7 1,8? Uitgaven (* mln) 2004? ? 123

125 Innovatie Patentaanvragen In 2005 genereerde Nederland 2,4% van de zorggerelateerde patentaanvragen wereldwijd Aantal zorggerelateerde patentaanvragen, per land, Merendeel van de patenten heeft nog betrekking op geneesmiddelen Van de Nederlandse patenten heeft het grootste deel betrekking op geneesmiddelen. Steeds meer patenten worden aangevraagd voor medische instrumenten en relatief weinig op het gebied van non-invasieve technieken en ICT. In het bijzonder de deelgebieden imaging, genetische en biomedische technieken, cel engineering en bioinformatica hebben de afgelopen jaren een bovengemiddelde groei doorgemaakt in het aantal aangevraagde patenten Het bedrijfsleven is de grootste aanvrager van patenten, op afstand gevolgd door universiteiten en kenniscentra. Bron: Octrooicentrum Nederland, 2007 Bronnen: Lambooij M (RIVM), Berg MJ van den (NIVEL). Aantal patentaanvragen Nederland. In: Zorgbalans 2008; Octrooicentrum Nederland, Life Sciences en Gezondheid, Trends in octrooiaanvragen in medische biowetenschappen,

126 Innovatie Patentaanvragen Relatief naar bevolkingsomvang voert Nederland wereldwijd de lijst aan met zorggerelateerde patentaanvragen Aantal zorggerelateerde patentaanvragen per miljoen inwoners, per land NL USA D B JPN UK EU-15 F S-KOR Bron: Octrooicentrum Nederland,

127 Innovatie PE investeringen Het grootste aantal Private Equity investeringen vindt plaats in biotechnologie-bedrijven PE Investeringen in Nederland, naar bedrijfssectoren, 2008 (aantal ondernemingen, industrieanalyse) Gezondheidszorg en biotec hnologie Communicatie Zakelijke en industriële producten Computergerelateerde en consumentenelektronic a Consumentengoederen en retail Zakelijke en industriële diensten Energie en milieu Consumentendiensten en overige diensten Transport Constructie Chemische producten en materialen Financiële diensten Vastgoed Overige Agrarisc he sec tor Volgens bronnen ontvangen gezondheidszorg en biotech de meeste PE-investeringen. In de praktijk zal vooral de laatste van de twee hiervoor in aanmerking komen Bron: De Nederlandse PE markt 2008 (PwC) 126

128 Innovatie PE investeringen Het gemiddelde bedrag per PE investering in de zorg & biotech lijkt relatief klein Totale PE investeringsbedrag per sector in 2007 (x mln) Chemisc he producten en agrarische sector Zakelijke en industriele producten en diensten Consumenten goederen, diensten en retail Energie en milieu Financiële diensten (incl. vastgoed) ICT Gezondheidszorg en biotechnologie Overige Gezien het feit dat in aantal Private equity investeringen in Nederland de gezondheidszorg- en biotechnologiebedrijven de lijst wel aanvoeren, maar op totaal investeringsbedrag in de middenmoot hangen, kan geconcludeerd worden dat het gemiddelde bedrag per PE investering relatief klein is. Bron: Ondernemend vermogen. De Nederlandse private equity-markt in 2008, PwC i.o.v. NVP, april

129 Innovatie Private Equity Tussen 2005 en 2007 is de inzet van venture capital in de Nederlandse Life Sciences en Medische Technologie sterk toegenomen De inzet van venture capital 1 binnen de Nederlandse Life Sciences en Medische Technologie is tussen 2005 en 2007 opgelopen tot 365 miljoen Ontwikkeling venture capital investeringen in Life Sciences 2 en Medische Technologie Banken en venture capital bedrijven nemen met name bij midden- en kleinbedrijf een (klein) belang Gemiddeld deelnamebelang van venture capital instellingen en banken, per sector, naar grootte van bedrijven Investeringen Groei 1-25 mw mw > 100 mw Investeringen (mln euro's) Groei (%) Aandeel venture capital en banken (%) Farmaceutische industrie Medische technologie 30% van het aantal investeringen vindt plaats binnen de eerste fase van productontwikkeling. Het gaat hier echter in totaal maar om ongeveer 3,5% van het geïnvesteerde kapitaal binnen de Nederlandse Life Sciences en Medische Technologie sector. Investeringsbedragen in startkapitaal zijn dus relatief klein per investering. Hoewel het geïnvesteerde kapitaal in de beginfase relatief laag is, is het aandeel van financiers (banken en venture capital) in de beginfase van bedrijven Life Sciences en Medische Technologie in de afgelopen twee jaar wel meer dan verdubbeld 1 Venture Capital is een vorm van Private Equity, gericht op investeringen in startende, snel-groeiende ondernemingen 2 Inschatting is dat een groot deel van deze investeringen in biotechnologie gedaan worden Bron: Zorginnovatieplatform uit Meer rendement uit R&D 128

130 Innovatie Gazellen bedrijven De chemie en farmacie sector levert relatief veel sterk groeiende bedrijven op 9,9 procent van de Gazelle bedrijven bevindt zich in de sector chemie- & farmacie, terwijl deze branche slechts 1,5 procent van het Nederlandse bedrijfsleven vertegenwoordigt. 1 Gazellen zijn bedrijven die over de periode 2005 tot en met 2007 ononderbroken omzetgroei van in totaal minimaal 20% of meer hebben gerealiseerd en over het laatste jaar ook een positief resultaat hebben gerealiseerd Bron: FD Gazellen Awards 2008, Financieel Dagblad 129

131 Innovatie Innovatieplatforms Er zijn vanuit de overheid een aantal platforms opgericht die gericht zijn op innovatie in (onder andere) de bedrijfstak zorg Platforms Doel Gestart in Jaarlijks budget Innovatieplatform (AZ, VWS, EZ, OCW) Versterking innovatiekracht Nederland ICTRegie: Platform Health Support (EZ/OCW) Versnellen van de innovatiecyclus ,2 mln Platform ICT & Innovatie (VWS/Nictiz) Agendasetting, besluitvorming en bewaking van de uitvoering van programma s Landelijk Platform Zorginnovatie (RegioPlus) Verbeteren arbeidsproductiviteit en - omstandigheden ,1 mln Zorginnovatieplatform (VWS) Verbetering innovatieklimaat en opschaling succesvolle innovaties mln. 3 1 Het platform heeft zelf geen budget. Het platform tracht concrete belemmeringen voor innovatie weg te nemen. Het totale bedrag dat het kabinet heeft vrijgemaakt voor innovatie loopt op van tweehonderd miljoen euro in 2004 tot zevenhonderd miljoen euro structureel vanaf Het platform ICT en Innovatie heeft geen budget. Het is aan het Ministerie van VWS om over de financiering van voorstellen van dit platform te beslissen. 3 Het Zorginnovatieplatform verstrekte in 2008 zelf nog geen subsidies aan partijen. Inmiddels geeft het ZIP wel zelf subsidies uit, via Senternovem, waaronder de Zorginnovatievouchers. Bron: websites 130

132 Innovatie Impact van innovaties op zorgverlening Er lopen ruim 100 telecareprojecten in Nederland, de meeste in de sfeer van e-domotica en personenalarmering Telecareprojecten in Nederland, begin 2007 * Type Doel Aantal projecten Aantal woningen/ gebruikers E-domotica en personenalarmering Gemak, veiligheid en energiebesparing, overwegend in een care-omgeving W Veiligheid, overwegend in een careomgeving. Personenalarmeringplus G Videocommunicatie Communicatie en informatieuitwisseling, diagnose op afstand, overwegend in een care-omgeving G ICT-domotica Informatievoorziening aan client en verzorger, diagnose op afstand, monitoring, administratie. Overwegend in een care-omgeving G Telemedicine in de thuissituatie Informatievoorziening aan client en verzorger, monitoring, administratie, diagnose, zowel in care als in cure > G Totaal > W/G Bron: RIVM, Van Van Houwelingen & Lambooij, 2007 * De tabel is niet uitputtend omdat niet alle projecten centraal worden bijgehouden 131

133 Innovatie Impact van innovaties op zorgverlening In de GGZ worden met e-health toepassingen verschillende patiëntengroepen beter bereikt Aantal e-health projecten in de GGZ (2007) Type Selectieve preventie Geïndiceerde Behandeling preventie E-consult (Na)zorg Totaal Depressie Angststoornissen Psychische klachten 'allerlei' Problematisch alcoholgebruik Totaal Bron: Riper et al.,

134 Innovatie Impact van innovaties op zorgverlening Nederland ligt rond het Europees gemiddelde in de toepassing van innovatieve technieken zoals minimaal invasieve ingrepen Beschikbaarheid minimaal invasieve technieken in OECD-landen, Toepassing chirurgische dagbehandeling in OECDlanden, De beschikbaarheid en de toepassing van minimaal invasieve technieken ligt in Nederland rond het gemiddelde van de OECD-landen In Nederland vinden chirurgische ingrepen vaker plaats in dagbehandeling dan in andere Europese landen De scores worden berekend door het gebruik van een innovatie in een land te delen door het gebruik van een innovatie in alle OECD-landen. De waarde kan dus alleen worden geïnterpreteerd in relatie tot de score van de andere landen Bron: OECD HEALTH DATA 2008, Dec

135 Innovatie Impact van innovaties op zorgverlening Sinds 1980 is de gemiddelde ligduur bij klinische opnamen gehalveerd Gemiddelde ligduur bij klinische opnamen, naar geslacht mannen vrouwen Als gevolg van innovaties in processen, medische apparatuur en hygiëne herstellen patiënten sneller van ingrepen en worden zware ingrepen in toenemende mate vervangen door minder invasieve ingrepen Ook kunnen door het beter organiseren van de zorg in de thuissituatie patiënten eerder uit het ziekenhuis ontslagen worden Daling van de gemiddelde ligduur leidt tot kostenbeheersing in de zorg Met de komst van DBC s is er voor ziekenhuizen een extra belang om de verpleegduur per opname te minimaliseren Bron: CBS, Prismant 134

136 Innovatie Voorbeelden De regio Eindhoven heeft een aanzuigende werking op innovatieve healthcare bedrijven Brainport Eindhoven De regio Eindhoven heeft als doel te excelleren als internationale top-technologieregio, o.a. door samenwerking met Leuven, Maastricht en Aken. Door de vele onderzoekscentra, hogescholen en universiteiten is de regio een belangrijke innovatiebron LifeTec Network LifeTec Network is opgericht door Philips, Schering-Plough, DSM, Medtronic, de TU/e en het AZM/UM. Samen met o.a. Brainport voert LifeTec Network een studie uit om de strategische richting te bepalen voor de regio Zuidoost Nederland om toonaangevend in de wereld te worden als gebied voor industrie, ontwikkeling en onderzoek op het terrein van lifetec. Voorbeelden van bedrijven in de regio Eindhoven Philips Healthcare Beeldvormende systemen Klinische systemen Thuiszorgoplossingen Informatie en monitoringsystemen GE Healthcare Beeldvormende systemen Interventie en operatieapparatuur Klinische systemen Informatie en monitoringsystemen IT-systemen Medical Development & Technology B.V. Röntgenapparatuur Vruchtbaarheidsinstrumenten Merge Technologies Inc. Monitoringsystemen Cytocentrics B.V. Microscopen en instrumenten voor laboratoria Apparatuur voor celverwerking in laboratoria 135

137 Innovatie Voorbeelden Overige voorbeelden van innovatie 1 Type innovatie Nieuwe methoden van zorgverlening Standaardisering van bestaande zorg Ketenzorg Nieuwe structuren voor zorgaanbod in de eerste lijn Structuren voor multidisciplinair werken door medisch specialisten en verpleegkundigen Nieuwe publieke infrastructuren Voorbeelden 1. Neonatale gehoorscreening: van experiment tot standaardzorg voor alle pasgeborenen 2. Fysiotherapie in de eerste lijn voor vrouwen met incontinentieklachten: droog op eigen kracht 3. Behandeling en zorg van risicozwangere thuis: effectief, vriendelijk en goedkoop 4. Implementatie van laparoscopische chirurgie in Nederland: langzaam maar zeker voortschrijdend 5. Een cataractstraat voor Rotterdamse oogpatiënten: bedrijfsmatig, persoonlijk en hoge kwaliteit 6. Joint Care voor orthopediepatiënten in Den Bosch: patiënten en partners helpen elkaar 7. De mammapoli in Delft: van vraag tot antwoord in één ochtend 8. Van consultatiebureauzuster tot nurse practitioner in de integrale reumazorg in Groningen 9. Geïntegreerde diabeteszorg in de regio Gorinchem: continu, overzichtelijk en doelmatig 10.Geïntegreerde zorg aan COPD-patiënten in de Utrechtse regio 11.Transmurale zorg voor patiënten met een beroerte in het Heuvelland: op tijd, effectief en gewenst 12.Geïntegreerde PG zorg in Den Haag: een verpleeghuis van 160 bedden wordt overbodig 13.Lastenverlichting en kwaliteitsverbetering voor een huisartsenpost in Nijmegen 14.Transmurale zorg in de regio Midden-Twente: van ziekenhuis naar thuiszorg zonder hobbels 15.Samenhangende zorg in Almere: een continue proeftuin voor zorginnovaties 16.Multidisciplinaire zorg aan patienten met vaatziekten: meer samenhang, preventie en kwaliteit 17.Transmurale zorg voor patiënten met kanker in de regio Arnhem 18.Dordtse traumazorg: ketenzorg op maat bij ongevallen en rampen 19.Samenhangend beleid voor spoedeisende ziekenhuisopnamen in Eindhoven: nooit meer opnamestops 20.Landelijke vaccinatiecampagne tegen meningokokken C: van consternatie tot slagvaardige campagne 21.Het Leidsche Rijn Gezondheids Project: zorgvernieuwing toetsen met dagelijks verzamelde gegevens. Bron: Moderne patiëntenzorg in Nederland, G. Schrijvers, N. Oudendijk, P. de Vries, e.a. 136

138 BIJLAGEN X-check naar te onderzoeken onderdelen Gebruikte bronnen Omvang en samenstelling van de zorg Samenstelling arbeidspopulatie Toeleveranciers, overheid en ondersteunende organisaties Zorggebruik in Nederland Den Haag, oktober 2009 Theorie toegevoegde waarde, IO-tabellen en multiplier Dit rapport is bestemd voor de organisatie van de opdrachtgever. Verspreiding en reproductie van (delen van) dit rapport buiten de organisatie van de opdrachtgever is niet toegestaan zonder vooraf verstrekte schriftelijke toestemming van Boer & Croon.

139 BIJLAGEN X-check naar te onderzoeken onderdelen Gebruikte bronnen Omvang en samenstelling van de zorg Samenstelling arbeidspopulatie Toeleveranciers, overheid en ondersteunende organisaties Zorggebruik in Nederland Theorie toegevoegde waarde, input-outputtabellen en multiplier 138

140 Verslaglegging Alle te onderzoeken aspecten zijn meegenomen in dit rapport In het rapport dient inzicht te worden verkregen op de volgende gebieden Onderzoeksaspect Welke actoren zijn er actief binnen en rondom de sector zorg? Welke producten en diensten leveren de actoren? Hoeveel werkgelegenheid wordt er gegenereerd door de activiteiten van de actoren? Op welke manieren zijn de actoren van elkaar afhankelijk? Welke (structurele) relaties en interacties zijn er tussen de actoren? Wat zijn de bijbehorende financiële stromen? Welke doorkijken op de gezondheidszorg kunnen worden geboden Wat is de waarde voor de export? Wat is de betekenis van de sector zorg voor innovaties? Verslaglegging In Hoofdstuk 4, in de onderdelen bedrijfskolom en actoren staan voor zorgleveranciers, de toeleveranciers en de faciliterende instellingen weergegeven, naar omvang en producten en diensten In hoofdstuk 4, Actoren, staat de zorggerelateerde werkgelegenheid bij de verschillende actoren In hoofdstuk 5, Multiplier, staat ook berekend in welke verhouding de werkgelegenheid in de bedrijfstak zorg staat t.o.v. zorggerelateerde werkgelegenheid in de bedrijfskolom zorg De relaties tussen de actoren, daar waar mogelijk gekwantificeerd naar de waarde van de geld of goederen/dienstenstroom, staan weergegeven in Hoofdstuk 4, Relaties tussen actoren In hoofdstuk 4, Profit / not for profit Opbouw waardeketens van de klassieke gezondheidszorgonderdelen (Porter) Onderdeel van de input-outputtabel in Hoofdstuk 5 is een waardering van de export van de zorgsector In Hoofdstuk 5, Innovatie, wordt ingegaan op indicatoren van zorggerelateerde innovatie, zorggerelateerde R&D investeringen en worden voorbeelden genoemd van innovatie in de zorg 139

141 BIJLAGEN X-check naar te onderzoeken onderdelen Gebruikte bronnen Omvang en samenstelling van de zorg Samenstelling arbeidspopulatie Toeleveranciers, overheid en ondersteunende organisaties Zorggebruik in Nederland Theorie toegevoegde waarde, input-outputtabellen en multiplier 140

142 Bronnen Gehanteerde bronnen Bronnen CBS CPB RIVM Nivel Vektis Zorgmonitor Actiz IGZ PwC Benchmark VVT LHV brancherapport VGN brancherapport SFK SCP Boer & Croon health care database Jaarverslagen zorginstellingen Nederlands Octrooibureau NZa Monitor Huisartsenzorg 2008 Ambulances in Zicht E-Mental Health (Riper et al. 2007) Philips Healthcare Jaarverslag Company.info Good Healthcare Innovation Practice Zorg Innovatie Platform CVZ IMS Health Nefarma Neprofarm Vilans Prismant Mezzo Vektis VWS brancherapport Care NZa OECD Heath Data 2008 LEI KNMP PGGM AZW Rijksbegroting VWS ZN Moderne patiëntenzorg NL (Schrijvers et al. 2002) De Nederlandse PE markt 2008 (PwC) BIG NMT IMS Health Mazars Diverse websites 141

143 BIJLAGEN X-check naar te onderzoeken onderdelen Gebruikte bronnen Omvang en samenstelling van de zorg Samenstelling arbeidspopulatie Toeleveranciers, overheid en ondersteunende organisaties Zorggebruik in Nederland Theorie toegevoegde waarde, input-outputtabellen en multiplier 142

144 Sinds 1998 zijn de uitgaven aan zorg gestegen van 41 mrd naar 74 mrd 143

145 Productie en capaciteit van zorginstellingen

146 145 Internationale vergelijking totale uitgaven aan zorg als % BBP 15,3 15,2 15,2 15,1 14,7 13,9 13,2 13, ,1 13,2 13,3 13,1 13,2 12,9 12,6 11,9 United States 8,4 8,2 8 7,7 7,6 7,5 7,2 7,1 6,8 6,8 7 6,9 7 6,9 6,9 6,4 6 UK 5,7 5,9 6 5,9 5,6 4,9 4,8 3,6 4,2 3,9 3,4 3,6 3,7 3,8 3,8 3,6 Turkey 11,3 11,4 11,4 11, ,7 10,3 10,3 10,2 10,1 10,1 9,7 9,4 9,4 9,3 8,9 8,2 Switzerland 9,2 9,2 9,2 9,4 9,3 9 8,2 8,3 8,2 8,1 8, ,4 8,2 8 8,2 Sweden 8,4 8,3 8,2 8,1 7,3 7,2 7,2 7,3 7,3 7,3 7,5 7,4 7,3 7,4 7,1 6,7 6,5 Spain 10,2 10,2 10 9,7 9 8,8 8,8 8, ,8 7 6,9 6,6 6,4 5,9 Portugal 8,7 9,1 9,7 10 9,8 8,8 8,4 9,3 9,3 8,4 7,8 7,9 7,9 7,9 8,1 8 7,6 Norway 8 8,2 7,8 7,7 7,6 7,8 7,3 7,1 7,2 7,1 7,1 7,5 7,3 6,9 New Zealand 9,5 9,4 8,9 8,3 8 8,1 8,1 7,9 8,2 8,3 8,3 8,5 8,4 8,2 8 Netherlands 7,3 7,8 8,1 7,6 6,8 6,4 5,8 5,8 5,7 5,6 5,7 5,6 5,3 5,5 5,4 5,1 5,4 Luxembourg 8,1 8,2 8 8,1 8 7,9 7,7 7,5 7, ,9 6,8 6,5 6,3 6 6 Japan 9 8,9 8,7 8,3 8,3 8,2 8,1 7,8 7,7 7,7 7,4 7,3 7,6 7,9 8 7,9 7,7 Italy 7,5 8,2 7,5 7,3 7,1 6,9 6,3 6,2 6,2 6,4 6,5 6,7 6,9 6,9 7 6,5 6,1 Ireland 9,1 9,4 9,9 10,4 10,2 9,3 9,5 9,6 8,9 8,1 8,2 8,2 8,1 8,3 8,2 8 7,8 Iceland 10,6 10,7 10,6 10,8 10,6 10,4 10,3 10,3 10,2 10,2 10,4 10,1 9,8 9,6 9,6 8,3 Germany 11 11, ,9 10,5 10,2 10,1 10,1 10,1 10,2 10,4 10,4 9,3 9,3 8,9 8,6 8,4 France 8,2 8,3 8,1 8 7,6 7,2 7 7,2 7,2 7,4 7,8 7,7 7,7 8,2 9 8,8 7,7 Finland 9,5 9,5 9,5 9,3 8,8 8,6 8,3 8,5 8,3 8,2 8,2 8,1 8,4 8,6 8,3 8,2 8,3 Denmark 10 9,9 9,8 9,8 9,6 9,3 8,8 8,9 9 8,8 8,8 9 9,4 9,7 9,8 9,6 8,9 Canada 10,3 10,6 10,7 10,5 9 8,7 8,6 8,6 8,4 8,3 8,4 8,2 7,7 7,9 7,7 7,6 7,2 Belgium 10,1 10,3 10,3 10,2 10,1 10 9,9 10,1 10 9,8 9,7 9,7 9,7 9,3 8,8 8,4 8,4 Austria 8,7 8,8 8,8 8,6 8,6 8,4 8,3 8 7,8 7,6 7,6 7,4 7,4 7,3 7,3 7,2 6,9 Australia Country Bron: OESO Health Data 2008

147 146 Uitgaven aan personal health care per hoofd van de bevolking (US$ 2000-prijzen) United States 1560 United Kingdom Turkey Switzerland Sweden Spain Slovak Republic Portugal Norway New Zealand Netherlands Luxembourg Korea Japan Italy Iceland Hungary Germany France Finland Denmark Canada Belgium Austria Australia Country Bron: OECD HEALTH DATA 2008, Dec. 08

148 Omvang intramurale actoren bedrijfstak zorg 2007 Ziekenhuizen GGZ VV&T GZ Aantal instellingen Totaal bedrijfsopbrengsten (mln euro) Totaal netto-omzet Wettelijk budget en/of subsidies Totaal overige netto-omzet waarvan B-segment nvt 16 Nvt Niet-gebudgetteerde zorgprestaties Overige dienstverlening Totaal overige bedrijfsopbrengsten WMO-subsidies Huishoudelijke Hulp Overige subsidies en bijdragen Niet eerder genoemde bedrijfsopbrengsten Bron: CBS 147

149 Totale Macrobudget voor huishoudelijke hulp in de WMO bedraagt 1,4 mrd Opbouw macrobudget voor WMO huishoudelijke hulp (2008, x mrd) 1,6 1,4 1,2 0,18 1 0,8 1,05 0,6 1,22 0,4 0,2 0,20 0 Budget huishoudelijke hulp VWS Eigen bijdragen Uitgaven Zorg in Natura Uitgaven PGB 0,15 Overschot Bron: SCP, advies macrobudget huishoudelijke hulp WMO 148

150 Productie en capaciteit ziekenhuis- en revalidatiezorg 2007* Grootheid Variabele SBI codering Totaal Academ. Ziekenhuizen Alg. Ziekenhuizen Cat. Ziekenhuizen GGZ GZ VV&T Overig Capaciteit ziekenhuiszorg (excl. GGZ) Bedden klinische, dag-, deeltijdbehand Klinische verpleegdagen (*1000) Productie ziekenhuiszorg (excl. GGZ) Dag- en deeltijdbehandelingen (*1000) Eerste polikliniekbezoeken (*1000) Klinische opnamen (*1000) Capaciteit revalidatiezorg Bedden klinische behandeling Poliklinische behandelplaatsen Klinische verpleegdagen (*1000) Productie revalidatiezorg Revalidatiebehandeluren (*1000) Eerste consulten (*1000) Bron: CBS; Tabel geeft weergave van direct beschikbare informatie conform SBI codering e dekt niet de volledige gezondheidszorg conform de definitie in dit onderzoek af 149

151 Productie en capaciteit intramurale zorg 2007* Grootheid Variabele SBI codering Totaal Acad. Ziekenhuizen Alg. Ziekenhuizen Cat. Ziekenhuizen GGZ GZ VV&T Overig Capaciteit intramurale zorg met VPH Intramur. plaatsen met behandeling VPH Productie Intramurale verpleging Intramur. verpleegd. met behandeling VPH (*1000) Nachten nachtverpleging (*1000) Capaciteit intramurale zorg zonder VZH Intramur plaatsen zonder behandeling VZH Intramur verzorgingsdagen z. behand. VZH (*1000) Dagen kortdurend verblijf (*1000) Nachten nachtverzorging (*1000) Uren extramurale huishoudelijke verz. (*1000) Productie intramurale verzorging Uren extramurale persoonlijke verz. (*1000) Uren extramurale verpleging (*1000) Uren extram. begeleiding (excl. dagact.) (*1000) Uren extramurale behandeling (*1000) Uren prenatale zorg (*1000) Uren advies, instructie en voorlichting (*1000) Dagdelen groepsgewijze dagactiviteiten (*1000) Bron: CBS; Tabel geeft weergave van direct beschikbare informatie conform SBI codering e dekt niet de volledige gezondheidszorg conform de definitie in dit onderzoek af

152 Productie en capaciteit GGZ en Gehandicaptenzorg 2007* Grootheid Variabele SBI codering Totaal Acad. Ziekenhuizen Alg. Ziekenhuizen Cat. Ziekenhuizen GGZ GZ VV&T Overig Capaciteit GGZ Bedden klinische en deeltijdbehand. GGZ Plaatsen beschermd wonen Klinische verpleegdagen GGZ (*1000) Verzorgingsdagen beschermd wonen (*1000) Productie GGZ Deeltijdbehandelingen (*1000) Poliklinische face-to-face contacten (*1000) Eerste klinische opnamen (*1000) Capaciteit intraen semimurale GHZ Intramur. plaatsen met behandeling GHZ Intramur. plaats. zonder behandeling GHZ Productie intraen semimurale GHZ Klinische verpleegdagen GHZ (*1000) Klinische verzorgingsdagen GHZ (*1000) Bron: CBS; Tabel geeft weergave van direct beschikbare informatie conform SBI codering e dekt niet de volledige gezondheidszorg conform de definitie in dit onderzoek af 151

153 Huisartsen gaan steeds meer samenwerken in groepspraktijken Relatief aantal huisartsen naar praktijkvorm ( ) Solopraktijk Duopraktijk Groepspraktijk % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: Vektis 152

154 De opbrengsten per medewerker liggen bij apotheken en huisartsen beduidend hoger dan bij andere zorgaanbieders Totale bedrijfsopbrengsten per medewerker (* 1000) in ? 153 Apotheken Huisartsen Tandartsen GGD Medische laboratoria Fysiotherapie Ziekenhuizen GGZ GZ VV&T Ziekenvervoer Bron: CBS

155 Omvang patiëntenverenigingen en beroepsorganisaties Patiëntenverenigingen Omzet Jaar Aantal leden Jaar Astma Fonds Longpatiëntenvereniging Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV) Diabetesvereniging Nederland (DVN) Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) Per Saldo Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV) Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden (NVVS) Vereniging Spierziekten Nederland Antroposana Osteoporose Vereniging Beroepsorganisaties Omzet Jaar Aantal mw. Jaar Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP) GGD Nederland Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV) Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn (LVG) Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) Actiz Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) GGZ Nederland Verpleegkundigen en verzorgende Nederland (V&VN) Bronnen: NPCF; diverse websites, jaarverslagen 154

156 BIJLAGEN X-check naar te onderzoeken onderdelen Gebruikte bronnen Omvang en samenstelling van de zorg Samenstelling arbeidspopulatie Toeleveranciers, overheid en ondersteunende organisaties Zorggebruik in Nederland Theorie toegevoegde waarde, input-outputtabellen en multiplier 155

157 De sector gezondheidszorg loopt voor in de vergrijzing op de totale Nederlandse economie Het aandeel werknemers per leeftijdsklasse in % Bron: Prognosemodel Leeftijdsopbouw, PGGM-deelnemersbestand 156

158 De gemiddelde leeftijd van het personeel in de zorg stijgt (Voorziene) leeftijdsopbouw ziekenhuispersoneel 2007, 2012, 2017 (Voorziene) leeftijdsopbouw personeel in Zorg en Welzijn, Jeugdzorg en Kinderopvang 2007, 2012, 2017 Bij de 30-ers is een dip in de arbeidsparticipatie te zien. Dit is mogelijk gerelateerd aan vrouwen die uittreden bij het moederschap en later weer intreden Bron: Prognosemodel Leeftijdsopbouw, PGGM-deelnemersbestand 157