! ONDERZOEK! IN!OPDRACHT!VAN!DE!VLAAMSE!OVERHEID!! NAAR!COMPETENTIES!EN!PROFESSIONALISERING! VAN!LEIDINGGEVENDEN!IN!HET!BASIS6!EN!SECUNDAIR!ONDERWIJS!
|
|
- Melissa de Graaf
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 SAMENWIJS ONDERZOEK INOPDRACHTVANDEVLAAMSEOVERHEID NAARCOMPETENTIESENPROFESSIONALISERING VANLEIDINGGEVENDENINHETBASIS6ENSECUNDAIRONDERWIJS Dr.E.VerbiestJuni2014
2 SAMENWIJS T: W: A:Azaleastraat,7,5102ZK7,Dongen,NL
3 ONDERZOEK INOPDRACHTVANDEVLAAMSEOVERHEID NAARCOMPETENTIESENPROFESSIONALISERING VANLEIDINGGEVENDENINHETBASIS6ENSECUNDAIRONDERWIJS Dr.E.VerbiestJuni2014
4
5 Inhoudsopgave- SAMENVATTING INLEIDING Achtergrond Leiderschap:terminologischeopmerkingen Vraagstelling OnderzoeksvragenenWerkwijze Leeswijzer LEIDINGGEVENINSCHOOLORGANISATIES:NIVEAUSENPRAKTIJKEN Inleiding Enkeleontwikkelingeninhetlandschapvanschoolleidingen schoolorganisatie Onderwijsbeleidendeuitwerkingopscholenenleiderschap Schaalvergroting Praktijkenencompetentiesvaneffectieveleidinggevenden Vlaanderen:Gemeenschapsonderwijs Vlaanderen:OnderwijssecretariaatvandeVlaamseStedenenGemeenten Vlaanderen:VSKODProfS Vlaanderen:ProvinciaalOnderwijsVlaanderen Vlaanderen:CentrumvoorAndragogiek Vlaanderen VIMKObesturen Nederland NederlandseSchoolleidersacademie Nederland VODraad Nederland Besturenprimaironderwijs CentraalEuropaDCentral VerenigdeStaten ISLLC VerenigdeStaten ISLLC CanadaDOntarioLeadershipFramework Australië AustralianCouncilforEducationalLeaders(ACEL) NieuwZeeland DimensiesvanLeiderschap Enkelekanttekeningen Leiderschapstheorieën Onderwijskundigleiderschap Transformationeelleiderschap Gedeeldleiderschap Naareenintegratie Systeemleiderschap Desideratavooreenbeschrijvingskader Eenbeschrijvingvanleiderschap Beschrijvingskader:eenstructuur Leiderschapspraktijkenineenscholengroep:eenvoorstel...82
6 Lerenleidenopniveau 3 PROFESSIONALISERINGVANLEIDINGGEVENDEN:STRATEGIENEN VOORWAARDEN Inleiding Thema sindeeffectieveprofessionaliseringvoorleidinggevenden Reflectieveintegratievantheorieenpraktijk Coherentenonderbouwdcurriculum,nadrukoponderwijskundig leiderschap Transformatievanpersoon,schoolensysteem Leiderschapsontwikkelingalsonderdeelvansysteemontwikkeling Eencontinuümvanprofessionalisering LERENLEIDINGGEVENOPNIVEAU:EENVOORSTELENAANBEVELINGEN Inleiding Eenopleidingscontinuüm Fase1:Oriëntatieopleidinggeven Fase2:Leidinggevenaanonderwijs Fase3:Leidinggevenaaneenschool Fase4:Leidinggeveninhetsysteem Depositioneringvandeprofessionalisering Niveauvandeopleiding Verplichtofvrijwillig? PreDofinDservice? Differentiatie Kwaliteitsbewaking Aanbevelingen LITERATUURLIJST Bijlagen:zieapartdocument Bijlage1:Gemeenschapsonderwijs Functiebeschrijvingdirecteur Bijlage2:FunctiebeschrijvingenleidinggevendefunctiessecundaironderwijsNederland Bijlage3:Vlaanderen Gemeenschapsonderwijs.Competentieprofielkandidaat6cursistenvoor hetambtvandirecteur/adjunct6directeur Bijlage4:Vlaanderen Gemeenschapsonderwijs.OpleidingdirecteurSO pre6service domeinen Bijlage5:Vlaanderen VSKO6DomeinenvanbeleidsvoerendvermogenalsbasisvoordeProfS6 opleiding Bijlage6:Vlaanderen VSKO6Domeinenvanbeleidsvoerendvermogen Voorbeeld:voorlopige uitwerkingvanééndomein Bijlage7:Vlaanderen:ProvinciaalOnderwijsVlaanderen6 specifieknascholingsaanbodvoor leidinggevenden Bijlage8:Vlaanderen CvA6Resultaatsdomeinenencompetenties Bijlage9:Vlaanderen VIMKO Besturen Bijlage10:Nederland NederlandseSchoolleidersacademie6Vijfbasiscompetentiesvanschool6 leiderschapprimaironderwijs Bijlage11:Nederland NederlandseSchoolleidersacademie6Vijfbasiscompetentiesvanschool6 leiderschapprimaironderwijs.uitwerkingnaarfunctieniveaus Bijlage12:Nederland Voortgezetonderwijs6Zevendomeinenvanschoolleiderschap 6
7 Inhoudsopgave Bijlage13:Nederland Bestuurlijketakenenbestuurlijkvermogenvanbesturenprimaironder6 wijs Bijlage14:CentraalEuropa6CompetentiedomeinenCentral5 Bijlage15:VerenigdeStaten6ISLLC6standaards(1996) Bijlage16:VerenigdeStaten6EducationalLeadershipPolicyStandards2008 Bijlage17:Canada OntarioLeadershipFramework2012Schoolleaders Bijlage18:Canada OntarioLeadershipFramework2012System6levelleadership Bijlage19:Canada OntarioLeadershipFramework2012PersonalLeadershipResources Bijlage20:Australië LeadershipCapabilityFramework Bijlage21:NieuwZeeland Dimensiesvanleiderschap Bijlage22:VerenigdeStaten TeacherLeadershipStandards Bijlage23:Schotland TheProfessionalActionsofMiddleLeaders Bijlage24:Vergelijkingvantienleiderschapsprofielen Bijlage25:Voorbeeldenvanprofessionele6ontwikkelingsmogelijkhedenvoorleidinggevendenop diverseniveaus.(schotland) Bijlage26:Voorbeeld(abstract)vandeniveausvanleiderschapvoorhetonderwijskundig6 leiderschapsdomein,victoria,australië. Tabellen: Tabel1:CijfergegevensscholengemeenschappeninVlaanderen (Piot,2012)...33 Tabel2:AantalscholenondereenbestuurinhetNederlandseprimaironderwijsper (Meurs,2013)...38 Tabel3:Competentiesindeopleidingdirecteur/adjunct6directeurinhet Gemeenschapsonderwijs...47 Tabel4:DomeinenBeleidsvoerendVermogenProfS, Tabel5:DragersbeleidseffectiviteitCvA, Tabel6:Beroepsprofielschoolleidersprimaironderwijs(Andersen&Krüger,2012)...52 Tabel7:Domeinenvanschoolleiderschap(Waslander,2012)...53 Tabel8:Bestuurlijketakenprimaironderwijs(Meurs,2013)...54 Tabel9:CompetentiedomeinenCentral5(Révai&Kirkham,2013)...55 Tabel10:StandaardsInterstateSchoolLeadersLicensureConsortium2008(CCSSO,2008)...57 Tabel11:Leiderschapspraktijkenvoorleidersinscholen(IEL2012;Leithwood,2012)...59 Tabel12:Leiderschapspraktijkenvoorsysteemleiders(IEL2012;Leithwood,2012)...60 Tabel13:LeadershipCapabilityFramework(ACEL,2009)...62 Tabel14:Dimensiesvanleiderschap(Robinsonetal.,2009)...63 Tabel15:TeacherLeadershipStandards(TeacherLeadershipExploratoryConsortium, 2008)...69 Tabel16:KeyPurposeofMiddleLeaders(GTC,2012)...70 Tabel17:Leiderschapspraktijkenineenscholengroep...84 Tabel18:FrameworkforEducationalLeadershipinScotland(ScottischGovernment, 2012) Afbeeldingen: Afbeelding1:Voorbeeldvaneenorganogramvaneengrootschoolbestuur(Bron: Lucasstichting:Jaarverslag2012) 40 Afbeelding2:Schematischevoorstellingvanhetopleidingscontinuüm 116 7
8
9 SAMENVATTING* Op3mei2013heeftdeVlaamseRegeringdeconceptnotaBestureninhetleerplicht6 onderwijs:descholengroepen(vlaamseregering,2013)goedgekeurd.indienota wordteennieuwconceptvanbesturenvoorgesteld,metnamevoorhetbasisdensed cundaironderwijs:scholengroepen.scholengroepenzijngroterebestuurlijkeentiteid tenmetrechtspersoonlijkheid.deingangsdatumvoortoetredingtotscholengroepen isvoorzienop1september2017. Devoorstellenbetreffendebestuurlijkeschaalvergrotingzullennietenkelimplicaties hebbenvoorhetbestuurvandescholen.afgaandopervaringeninanderelanden zullenzeerwaarschijnlijkooknieuweniveausvanleidinggevenontwikkeldworden. Ditsteltnieuweeisenaandecompetentiesvandirecteursenandereleidinggevenden. TegendezeachtergrondheefthetMinisterieverzochteenbeschrijvingtegevenvan 1. devereistecompetentiesvoorleidinggevendeninhetkadervangroterebed stuursvormen(scholengemeenschap,scholengroep,schoolbestuur, ),reked ninghoudendmetdeverschillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevenden; 2. devoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen. Dezeopdrachtisvertaaldnaarvolgendeonderzoeksvragen 1. MetwelkeconceptenkanleiderschapingroterebestuursvormenvanonderD wijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? 4. Welkeprofessionaliseringsstrategieënbevorderendeontwikkelingvande capaciteitenvandiverse,naarniveauteonderscheiden,leidinggevendenin hetonderwijs? 5. Welkevoorwaardenbevorderendeeffectiviteitvandeprofessionalisering vanleidinggevenden? Omantwoordtekrijgenopdevragen1,2en3gaanweinopeenaantalontwikkelinD geninhetonderwijsbeleidendeuitwerkingervanopscholenenleiderschap,op
10 Lerenleidenopniveau schaalvergrotinginhetbijzonder,enopopvattingenoverleiderschap.opbasisvan dezeverkenningenformulerenweeenaantaldesideratavooreenbeschrijvingskader vanleiderschapinscholenindecontextvanschaalvergroting.eendergelijkbeschrijd vingskaderdient: ruimtetebiedenaandebeschrijvingvandiverseniveausvanleiderschap,zowel voorleiderschapsniveausbinnendeschoolalsvoorbovenschoolseleiderschapsni6 veaus.teverwachtenvalteenverdergaandeverticaleenhorizontaledifferentiad tieencoördinatie,zowelbovenschoolsalsindeschool.gegevendebetekenisvan gedeeldleiderschapishetookwenselijkomopeengecoördineerdewijzeleerd krachtenspecifiekebevoegdhedenoftakentegeven.ookvalteenveranderingte verwachtenindeaardvanderelatiestussenleidinggevenden(eninhetverlengd dedaarvantussenleidinggevendenenleerkrachten).daarwaarindehuidige scholengemeenschappengemeenschappelijkbeleidtochvooralhetresultaatis vanconsensustussendebetrokkendirecteurenendecoördinerenddirecteur eenprimusinterparesis,zulleninscholengroependerelatiesmeerhiërarchisch ingevuldworden.envanleidinggevendenzalgevraagdwordensamentewerken metcollegadleidinggevendenennietenkelhetperspectiefvandeeigenschoolin tenemenmaaroogtehebbenvoorhetgroteregeheel.eenenanderimpliceert voordeleidinggevendennieuweencomplexereverantwoordelijkheden.erontd staannieuweleidinggevendefuncties;erzijn,zekervoordehogereniveausvan leidinggeven,meerbetrokkenenmeteigenbelangen;enmendientleidingteged venaanandereleidinggevenden,waarvandeselectieenprofessionaliseringook eenopdrachtwordt.hetbeschrijvingskaderdientdusdiverseniveausvanleid dinggevendenintehouden.hetligthierbijnietvoordehandomindezefase waarbijnogveelbeleidgeconcretiseerddientteworden,zoweldoorwetgever alsinrichtendemachten uittegaanvanbepaaldefunctieszoalsbestuurder, schooldirecteurofafdelingsleider.nietalleenzoudattoteenveelheidvanmoged lijkefunctiesenfunctiebeschrijvingenleiden,maarookdegrotediversiteitverd hullendiekanbestaanindespanwijdteenverantwoordelijkhedenvanleidingd gevendenmetdezelfdefunctie.hetligtmeervoordehandomeenaantalduided lijkteonderscheidenniveausvanleidinggeventedefiniërenendaarbijideaaltyd pischrelevantepraktijkenenverantwoordelijkhedentebeschrijven.wemaken daaromonderscheidtusseneenoverwegenduitvoerend,overwegendvormged vendenoverwegendstrategischniveauvanleidinggeven.hetgaathierbijomeen drietaldenkbeeldigepositiesopeencontinuümvansteedscomplexerwordende 10
11 Samenvatting leidinggevendefuncties,waarbijinéénfunctiediverseniveausherkenbaarkund nenzijn. gebaseerdtezijnopeenoverzichtelijkaantalpraktijkenc.q.domeinenvanef6 fectiefleiderschap.hoeweldeopdrachtexplicietvraagtomeenbeschrijvingte gevenvancompetentiesisdaarnietvoorgekozen.erisnamelijkeenaantal goederedenenomindebeschrijvingvanleiderschapinscholenuittegaan vanpraktijken(terreinen,domeinen)vaneffectieveleidersinplaatsvancomd petenties.erisveelkritiekopdecompetentiebenadering,juistookindecond textvanleiderschapsvorminginhetonderwijs.verderzoudebeschrijving vanverschillendeniveausvanleiderschapintermenvancompetentiesook sneltoteennoggedetailleerderebeschrijvingvankennis,dispositiesenvaard dighedenleidendannualhetgevalisendaarmeenogmeeronderhevigzijn aaneerdergenoemdekritiek.engegevendenadrukopontwikkelingenprod fessionaliseringvanleidinggevendenindezestudie,lijkthetwerkenmetuitd gebreidecompetentielijstendoorhetgedetailleerde,adcontextueleennormad tievekarakterervan,contraproductieftezijnvoordeprofessionaliseringvan schoolleidersenleerkrachten.weliswaarrelativerenwedezekritiekmaarer blijftweinigempirischeonderbouwingvooreen(nieuwe)beschrijvingvan leiderschapintermenvancompetenties.indebijlagenzijnwel,ookdaarwaar menpraktijkenformuleert,voorkomendeuitwerkingennaarcompetenties opgenomen.voordebeschrijvingvandepraktijkenzelfbaseerdenweonsop eenaantaltypologieënvanpraktijkenendomeinenvaneffectiefschoolleiderd schap.vijfpraktijken,zoalsookaangeduidinhetontarioleadershipframe6 work,zijnhierdanverderuitgewerkt:richtinggeven;bouwenaanrelatiesen ontwikkelenvanmensen;ontwikkelenvandeorganisatieomgewenstepraktij6 kentebevorderen;hetverbeterenvanhetlerenenvanhetonderwijsleerproces enhetorganiserenvanverantwoording.dezevijfpraktijkenzijnverderbed schrevenopdedrieeerderonderscheidenniveausvanleidinggeven.daarmee isnietgezegddatdezeniveausmethunrespectievelijketakenenverantd woordelijkhedenzondermeerookindetevormenscholengroepeninvlaand derengerealiseerdzullenworden.deverschillendeinrichtendemachtenzuld lenhierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhunbestuursfilosofieenhet onderwijslandschapwaarinzeopereren.maardehiergegevenbeschrijvingen vanniveausenbijbehorendeverantwoordelijkhedenkunnenbijdezoektocht naarnieuweorganisatorischeverbandenalsoriëntatiepuntengebruiktword 11
12 Lerenleidenopniveau denenbiedenaanknopingspuntenvoordeanalysevandieverwachtingenen dedaaropvoortbouwendeprofessionaliseringvanleidinggevendenopdiverd seniveaus; oogtehebbenvoordeturbulentebeleidscontextvanscholenenvoorleiderschap datstreeftnaarautonomieverruimingvoormedewerkersennaarintelligente vormenvanmeervoudigeverantwoording.ookineensituatievanschaalverd grotingzullenleidinggevendengeconfronteerdblijvenmeteenturbulentebed leidsomgevingènmetdeverwachtingverkregenautonomiewaartemakenen tewerkenaanhetbeleidsvoerendvermogenvandeorganisatieenvaneend hedenbinnendieorganisatie.bovendienzalmenzichinternenexterndienen teverantwoorden.tegendeachtergrondvandekritiekopdenegatieveged volgenvandeturbulentebeleidsomgevingensterkeexternesturingmagwel verwachtwordendatleidinggevendenzichinzettenvoorautonomieverruid mingbijleerkrachtenenbijandereleidinggevenden; uittegaanvaneenintegrale,complementairebenaderingvanleiderschapen management.gegevenhetcomplementairekaraktervanleiderschapenmad nagementdientdebeschrijvingvanleiderschapuittegaanvaneenintegrale benaderingvanleiderschap; aandachttehebbenvoorleiderschapmeteensterkegerichtheidopleidenvan lerenopdiverseniveaus:vanzichzelf,vanindividuelemedewerkers,vanteams envandeorganisatie(eenheid).deontwikkelingeninhetdenkenoverleiderd schapinscholenlatenziendatvanleidinggevendeneensterkegerichtheidop lerenverwachtmagworden.metanderewoorden,verwachtmagwordeneen oplerengerichtleiderschapwaarbijnietenkelveelaandachtisvoorhetleren endeleerresultatenvandeleerlingenmaarookvoorhetlerenvandeprofesd sionalsenvande(potentiele)leiders,enwaarbijookveelaandachtisvoorde ontwikkelingvandeorganisatiezodathetlerendaarbinnengestimuleerd wordt.onderwijskundigleiderschapis,zekerookinvlaanderen,nognietver ontwikkeldmaarwordtsteedsmeeralseenbelangrijkevariabelegezienvoor deeffectiviteitvanscholen. Voordebeantwoordingvande4 e en5 e onderzoeksvraag(professionaliseringsstrate6 gieënenvoorwaarden)gaanweinopeenaantalthema sindeprofessionaliseringvan leidinggevendeninscholen Eeneerstethemabetreftdenoodzaakinhetprofessionaliseringsprocesvan 12
13 Samenvatting eenreflectieveintegratievantheorieenpraktijk.zowelervaringalstheorie zijnbelangrijkeelementeninhetcomplexeprocesvanprofessioneleontwikd kelingvanleidinggevenden.maarjuistdecombinatieervan,samenmethet kritischreflecterenopervaringenenopdebruikbaarheidvanideeënzouhet meestbijdragenaandeprofessioneleontwikkelingvanleidinggevenden.ond dermeerlerenopdewerkplek,coachingdoorexpertdleidinggevenden,ontd vangenvanfeedback,eninteractiemetcollegaedcursistenzijnbelangrijkedid dactischemaatregelennaastkennisoverdrachtenhetopbouwenvaneenthed oretischkader.datvraagteenintensievesamenwerkingtussenwerkvelden opleiding.competentiebeschrijvingenkunnenhelpenomde,doordeelnemers aaneenopleiding,ervarenklooftussenwenselijkenfeitelijkgedragteoverd bruggen. Effectieveprogramma svoordeprofessionaliseringvanleidinggevendenin hetonderwijsvrageneencoherenteprogrammafilosofieeneencurriculumdat aansluitbijerkendestandaardsenwaarbijnadrukligtopdeontwikkelingen implementatievanspecifiekepraktijkenvanvooralonderwijskundigleider6 schapenschoolontwikkeling. Inhetorganiserenvanprofessionaliseringsactiviteitenvoor(toekomstige) leidinggevendenkunnenverschillendeaccentengelegdwordennaargelangde beoogdeveranderingen.hoewelpersoonlijkheidsvormingvanbelangis,kan professionaliseringdievooralgebaseerdisoppersoonlijkeontwikkeling mindereffectiefzijnalshetgaatomdeverdereontwikkelingvandeschoolen hetsysteemenzelfsalshetgaatomdeontwikkelingvande(toekomstige)leid dinggevendezelfomdat(aanstaande)leidinggevendensomsteweinigoog hebbenvoordenodenvandeschoolenvanheteducatievesysteemenhun eigenontwikkelingsnodensomsbeperktonderkennen.transformatievan persoon,schoolènsysteemdientdanookdefocustezijnvanprogramma svoor leiderschapsontwikkeling. Leiderschapsontwikkeling,wilditeffectiefzijn,dientookgezientewordenals onderdeelvaneensysteemontwikkeling.professionaliseringvanschoolleiders dientduseenplaatstehebbeninenuitgelijndtezijnmetdeontwikkelingvan hetonderwijssysteemenafgestemdtewordenmetstrategieëndiemikkenop ondermeerhetverbeterenvanhetlerenvandeleerlingen,opdeverbetering vandekwaliteitenvanleerkrachtenenopdeverbeteringvandescholen. Hetbeschikkenovergoedeschoolleidersisnietslechtseenkwestievangoede 13
14 Lerenleidenopniveau opleidingen.belangrijkiseensterkontwikkeldeneffectiefsysteemvoorhet selecteren,werven,opleiden,begeleiden,verderprofessionaliseren,evalued renenbehoudenvanleidinggevendenis.metanderewoorden,eenbelangrijd kevoorwaardevoorhetscheppenvaneenhoogwaardigleiderschapspotentid eelinonderwijsishetontwikkelenvaneencontinuümvoorleiderschapenvan daarbijpassendeleiderschapsontwikkeling.eendergelijkcontinuümlaattoe hetproactiefbegeleidenvandecarrièrevanpotentieleleiderszodatzeprod gressiefcomplexereleiderschapservaringenopdoendoorhetopnemenvan nieuwerolleninhunschool,inclusiefbegeleidingenondersteuning.doorhet onderscheidenvandiverseniveausvanleiderschapkunnendespecifiekenod denvanleidinggevenden(inopleiding)beantwoordworden,kanvoortged bouwdwordenopeerdereverworvencompetentiesenkanlevenslangleren gerealiseerdworden.hetontwikkelenvaneencontinuümvanprofessionele ontwikkelingvanleidinggevendenkanverderbijdragenaandeontwikkeling vangedeeldleiderschapindeschool,aantaakverrijkingvoorleerkrachtenen aanhetgemakkelijkerenefficiëntervoorzieninvacaturesvoorleidinggevend den. TegendeachtergrondvanvoorgaandeoverwegingenformulerenwedaneenmogeD lijk(opleidings)dcontinuümvanleidinggeven.weonderscheidenvierfasesvanfuncd tionerenendaaraangekoppeldeprofessionalisering.delaatstedriefaseskomen overeenmetdeeerdergenoemdeniveausvanfunctioneren(eenoverwegenduitvoed rend,eenoverwegendvormgevendenoverwegendstrategischniveau)enwelaten hiereenoriëntatiefaseaanvoorafgaan. Dezeeerstefase,Oriëntatieopleidinggeven,isbedoeldvoorzijnleerkrachten diebelangstellinghebbenomzichverderteontwikkelenalsleidinggevendeof diealspotentieelleidinggevendewordengeziendoorhunleiding.defocus ligthierbijenerzijdsophetverhelderenvandeaard,deverantwoordelijkhed denentakenvanhetschoolleiderschap.enanderzijdsophetverkennen,zod weldoordedeelnemeralsdoordeopleidingenwerkgever,vandegeschiktd heideninteressevandedeelnemeromeenleidinggevendefunctieuitteoefed nen. Detweedefase,Leidinggevenaanonderwijs,kentalsdoelgroepleerkrachten diegeschiktenbereidbevondenzijnvoorhetverderontwikkelenvanleid dinggevendecompetenties.zijwerkenindeloopvandezefasesteedsmeer 14
15 Samenvatting alsleidinggevendendieleerkrachtenondersteunenbijdeverbeteringvanond derwijs,metanderewoorden,zijfunctionerenvooralalsonderwijskundige leidersinafdelingen,vakgroepenendergelijke.defocusindezefasevande opleidingligtdusvooraloponderwijskundigleiderschap.dezeopleiding wordtgesitueerdalsdeeerstefaseineenmasteropleiding Indederdefase,Leidinggevenaaneenschool,wordthetrepertoriumvande leidinggevendeverbreedenverdiept.dedoelgroepisdezelfdealsinfase2 metdienverstandedatmeneenreedseendeelvandemasteropleidingheeft gevolgd.defocusligtopdepraktijkendietotnutoeminder(diepgaand)aan deordezijngekomenennuvanuithetperspectiefvanhetleidenvaneen school. Devierdefase,Leidinggeveninhetsysteem,isbedoeldvoorleidinggevenden dienaafrondingvandemasteropleidingzichverderwillenontwikkelenom overwegendstrategischtefunctioneren.zijzullenenerzijdsovereengedegen ervaringbeschikkenalsleidinggevendeophetniveauvaneenschoolofzelfs alfunctionerenopbovenschoolsniveaubinneneenscholengroep.hunverd dergaandeprofessionaliseringzalvooralgerichtzijnopeenverdiepingvan hunkennisenvaardigheden.enerzijdszalhetniveauwaaropmenfunctiod neert(overwegendstrategisch)specifiekevragenmetzichmeebrengen.and derzijdsishetdenkbaardathetprofessionelebestuurvaneenscholengroep specialismenontwikkeltendatbestuurderszichverderwensentebekwamen opspecifieketerreinen. Onderstaandsch lustreertdefasenvanprofessionaliseringinhetopleidingsconD tinuüm. AansluitendopdezeschetsvaneenopleidingscontinuümgaanweinopenkelekwesD tiesdiemetdepositioneringvaneendergelijkeprofessionaliseringsamenhangen.we opterenhier,inaansluitingopinternationaletendensen,vooreenmasteropleiding voorleidinggevendeninhetonderwijs.maarondermeerdenadrukoplereninenvan depraktijk,meteenfocus,nietalleenopdeontwikkelingvanhetindividumaarook opverbeteringvandeschoolenhetonderwijssysteem,vereistdaterookveelaand dachtisvoorhetberoepsgerichtekaraktervandezemaster.hetligtdanookvoorde handom,alsmenopleidingenvoorleidinggevendenopmasterniveauinricht,ditged beurtindecontextvaneensamenwerking,zowelininhoudelijkealsinpersonelezin, 15
16 Lerenleidenopniveau tussenuniversiteitenenerzijdsendebestaandeopleidingenanderzijds.opdezewijze kunnenacademischniveauenpraktijkgerichtheidgecombineerdwordenineen hoogwaardigeopleidingvoorleidinggevenden.inhetvoorstelwordtdezemasteropd leidinggefaseerd(ziehiervoor). ONTWIKKELENVANDEORGANISATIEOM GEWENSTEPRAKTIJKENTEBEVORDEREN ORGANISERENVANVERANTWOORDING VERBETERENVANHETLERENENVAN HETONDERWIJSLEERPROCES RICHTINGGEVEN BOUWENAANRELATIESENONTWIKKED LENVANMENSEN FASE1 FASE2 FASE3 FASE4 Oriëntatie opleiding geven PRED SERVICE facultatief 16 Leiding gevenaan onderwijs MASTER PRED SERVICE verplicht voorfase3 Leidinggevenaandeschool MASTER PREDSERVICE verplicht Gegevenhetbelangvaneenhoogwaardigekwalificatievanleidinggevendeniseen verplichteopleidingzekerteverantwoorden.indeschetsvanhetprofessionaliseringd continuümwordteenaantalfasenonderscheiden.dederdefasedieafgerondwordt Leidinggevenin hetsysteem POSTDMASTER INDSERVICE facultatief methetbehalenvaneenmastergraadis,inhetvoorliggendevoorstel,voorwaardelijk voordebenoemingtotschooldirecteur. HetgevolgdhebbenvaneenopleidingalsbenoeminsgsvoorwaardevoorleidinggeD vendentypeerteenaantalprofessionaliseringstrajectenalspre6service.maarhetond derscheidtussenpredenindserviceisterelativeren.indienwerkgemaaktwordtvan eencontinuümvanprofessionaliseringenindienmenhetlerenopdewerkplekals
17 Samenvatting eenessentieelonderdeelbeschouwdvanprofessionaliseren,zullen(toekomstige) leidinggevendenalsnelalsleidinggevendewerkenterwijlzeeenopleidingvolgenof zichanderszinsprofessionaliseren.ompotentiëlebelangstellendenvooreenleidingd gevendefunctiemeerzichttebiedenopenteinteresserenvooreendergelijkefunctie wordteenpredserviceprofessionaliseringstrajectvoorgesteld. Differentiatieindeprofessionaliseringistotopzekerehoogtewenselijk.Enerzijdszal diedifferentiatiealshetwarevanzelfplaatsvindendoorhetwerkendlerenopde werkplek.anderzijdszaleen(beperkt)deelvanhetcurriculumgedifferentieerddied nenteworden,ondermeergezienverschilleninregelgevingencontexttussennid veausvanonderwijs. Voorwatbetreftdekwaliteitsbewakingvandeaangebodenprogramma sligthet,voor demasteropleiding,voordehandomaantesluitenbijhetinvlaanderenbestaande accreditatiesysteemvooracademischeopleidingen.welzou,viadezelfevaluatievan desbetreffendeopleidingenenviadesamenstellingvandeaccreditatiecommissie, aandachtdienentezijnvoorhetgegevendatdeacademischeopleidingtegelijkook eenberoepsopleidingis. Totslotformulerenweeenaantalaanbevelingen.DerealiseringvandezeaanbevelinD genvraagtvaakdesamenwerkingvandiverseactoren:deoverheid,deonderwijsnetd ten,hunbegeleidingsdienstenenopleidingen,overigeopleidersenuniversiteiten. Kortweergegevenzijndezeaanbevelingenalsvolgt: 1. OntwikkelenverspreideenbreedgedragenvisieopderollenenverantwoordeD lijkhedenvanleidinggevendeninscholen. 2. Ontwikkeleencontinuümvanleiderschapenprofessionalisering. 3. Maakhetsuccesvolafrondenvaneen Masteropleidingvoorleidinggevendenin hetonderwijs voorwaardevoorbenoemingtotschooldirecteur. 4. OntwikkeleenspecifiekegefaseerdeMasteropleidingvoorleidinggevendeninhet onderwijsinsamenwerkingtussenuniversiteitenenbestaandeopleidingenvan deonderwijsnetten. 5. Organiseeronderwijskundigleiderschapoplaagniveauindeschoolorganisaties. 6. Maakleiderschapsvormingen opvolgingeenverplichtonderdeelvanhetprod fessionaliseringsplanvandeschoolc.q.scholengroep. 7. Ontwikkeleen(tijdelijk)professionaliseringstrajectvoorbestuurders. 17
18 Lerenleidenopniveau 18
19 1 INLEIDING* 1.1 Achtergrond** Op3mei2013heeftdeVlaamseRegeringdeconceptnotaBestureninhetleerplicht6 onderwijs:descholengroepen(vlaamseregering,2013)goedgekeurd.indienota wordteennieuwconceptvanbesturenvoorgesteld,metnamevoorhetbasisdensed cundaironderwijs:scholengroepen.scholengroepenzijngroterebestuurlijkeentiteid tenmetrechtspersoonlijkheid.deingangsdatumvoortoetredingtotscholengroepen isvoorzienop1september2017. DemotievenvoorderealiseringvanscholengroepenhebbenbetrekkingopdeontD wikkelingvaneenaantrekkelijkpersoneelsbeleid,opdeversterkingvanhetbeleidsd voerendvermogenvanbestuurendirecteursenopeenefficiëntereaanwendingvan demiddelen. Deminimumnormvooreenscholengroepwordtvastgelegdop2.000leerlingen,eris geenmaximumgrens.erwordteengemiddeldegroottevan6.000leerlingengeambid eerdoverdenettenheen.scholengroepenkunnen(maarmoetenniet)niveauoverd schrijdendzijn.scholengroepenkunnenregionaalzijn,maarzekunnenookvlaanded rendbreedzijn.erzijndiversevariantenmogelijkvoorwatbetreftdesamenstelling overdenetten/koepelsheen. Enkeleambitiesvanditbeleidzijn: allemiddelenvandeoverheid(uren,lestijden,punten,werkingsmiddelen) wordenaandescholengroeptoegekend; descholengroepiswerkgevervanallepersoneelsleden;(depersoneelsleden wordenwelprioritairverankerdaaneencampus); hetbestuurvandescholengroepisgeprofessionaliseerdenvoldoetaande principesvangoodgovernance; descholengroepzorgtvooreenefficiënteaanwendingvanallebeschikbare middelenenzeletdaarbijopeenmaximaleinzetvoorhetklasgebeuren.de efficiënteaanwendingvandepersoneelsmiddelenisvoorwerpvandelokale onderhandelingen.demiddelendiedescholengroepviaeenstimuleringsbed leidkrijgt,kunnentendeleingezetwordenvoordeuitbouwvanhetbestuurd lijkeniveauvandescholengroep.
20 Lerenleidenopniveau Opditmomentmakendemeestescholen,zowelinhetbasisonderwijsalsinhetseD cundaironderwijs,deeluitvaneenscholengemeenschap(zieparagraaf ).eris noggeennieuweregelgevingdiedevormingvanscholengroepenregelt.per1sepd tember2014gaateennieuweperiodeinvoorscholengemeenschappen,meteen looptijdtotenmet31augustus2020.welwordtdemogelijkheidopengehoudendat scholenindeloopvandezenieuweperiode,meerbepaaldvanaf2017,uiteenschod lengemeenschapkunnenstappen.doordezeuitstapmogelijkheidwordtnogvóórhet eindevandezesjarigeperiodevanscholengemeenschappendepistegeëffendvoor onderwijsverstrekkersomzichvrijwilligteherpositionereninderichtingvanschaald vergrotingbinnenhetonderwijslandschap. 1.2 Leiderschap:*terminologische*opmerkingen* IndezeparagraafgaanwekortinopdebetekenisvanenkelebegrippenrondomleiD derschap(zievooruitgebreideretoelichtingenbv.cuban,1988,bush&glover,2003; Piot,2012).Erbestaantallozeomschrijvingenvanleiderschapenmanagement,ook inhetonderwijsdomein.erzijndanookgeenalgemeenaanvaardedefinities.ditsluit echternietuitdaterredelijkeovereenstemmingisoverdebelangrijkstekenmerken vanleiderschapenmanagement.nietzeldenmaaktmenhetonderscheidtussen leiderschapalsdegoededingendoen,meteenlangedtermijnfocusengerichtop veranderingenmanagementalsdedingengoeddoen,meteenkortedtermijnd focus,gerichtophandhavingvandestatusquo.leiderschapverwijstnaarhetuitoed fenenvaninvloedopledenvandeorganisatieenoverigebelanghebbendenmethet oogophetrealiserenvandevisieendedoelenvandeorganisatie.dedefinitievan leiderschapdieinhetontarioleadershipframework(iel,2012)wordtgebruikt,illud streertdit:leadershipistheexerciseofinfluenceonorganizationalmembersand diversestakeholderstowardtheidentificationandachievementoftheorganization s visionandgoals. ManagementheeftmeerbetrekkingophetuitvoerenencontinuerenvanbeslisD singenenhetefficiëntlatenwerkenvandeschoolorganisatie. BeideaspectenzijnnoodzakelijkvoorhetgoedlatenfunctionerenvaneenorgaD nisatieenvullenduselkaaraan.zekerdaarwaarscholenautonomerwordenis hetonderscheidminderrelevantendientdeschoolleiderintegraalleidertezijn: zowelrichtingtegevenaandeschool,rekeninghoudendmetontwikkelingenin hetoverheidsbeleidenindesociaaleconomischeomgevingalsallerleitaken,actid 20
21 Inleiding viteiten,middelenprocessenenstructurerenaftestemmenopwatmenwilbed reiken(verbiest,1998;krüger,witziers,sleegers&imants,1999;taipale,2012). Leiderschapenmanagementverwijzenhierzowelnaarposities(bv.schoolleider, coördinerenddirecteur)alsnaaractiviteiten(bv.eenvisiecommuniceren).dit laatstemaaktduidelijkdatleiderschapenmanagementookopgevatkunnen wordenalsfuncties(firestone,1996)diedoorverschillendepersonenuitgeoed fendkunnenwordenennietslechtsdoorformeelbenoemdeleidersinschoolord ganisaties. Alsindezetekstvooraloverleiderschapwordtgesproken,bedoelenwedaarmee ook,tenzijexplicietandersaangegeven,management. Indetekstgebruikenweookdebegrippenleidinggevendeenschoolleider.Waar deeerstetermverwijstnaarleidinggevendenopallerleiniveaus(afdeling,school, scholengroep)beperkenwedetweedetermtotleidinggevendenophetniveau vaneenschool:dedirecteurvaneenbasisschoolofvaneensecundaireschool. 1.3 Vraagstelling* Devoorstellenbetreffendebestuurlijkeschaalvergrotingzullennietenkelimplicaties hebbenvoorhetbestuurvandescholen.afgaandopervaringeninanderelanden zullenzeerwaarschijnlijkooknieuweniveausvanleidinggevenontwikkeldworden, waarbijvandedesbetreffendeleidinggevendenverschillendepraktijkenenverschild lendecompetentiesgevraagdworden.tedenkenvaltaanleidinggevenophetniveau vandescholengroepenmaarookophetniveauvanafdelingenofsubteamsinschod len.envanschoolleiderszal,meerdanvoorheen,gevraagdwordenteparticiperenin bovenschoolsebestuurlijkeenorganisatorischeorganen.ditsteltnieuweeisenaan decompetentiesvandirecteursenandereleidinggevenden. TegendezeachtergrondheefthetMinisterieverzochteenbeschrijvingtegevenvan devereistecompetentiesvoorleidinggevendeninhetkadervangroterebed stuursvormen(scholengemeenschap,scholengroep,schoolbestuur, ),reked ninghoudendmetdeverschillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevenden; devoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen. DezebeschrijvingdienttesteunenopgoedepraktijkvoorbeeldenuitanderecontexD ten,wetenschappelijkonderbouwdtezijnenbruikbaarvoordevlaamsecontext. 21
22 Lerenleidenopniveau OverigenssluitendezevragenaanbijhetbeleidindeEUwaargepleitwordtvoor professionalisering,versterkingenondersteuningvanderolvanleidinggevendenin hetonderwijs,doordatallereerstwordtonderzochtwelkevaardighedendezerolverd eist,gestructureerdereberoepsloopbanenwordenontwikkeldenwordtbeoordeeld welkedespecifiekebehoeftenophetgebiedvanprofessioneleontwikkelingzijnvan degenendieleidinggevendepositiesopzichnemen;voortsdienendebetrokkenen overgoedeopleidingsmogelijkhedentekunnenbeschikken(eu,2013). 1.4 Onderzoeksvragen*en*Werkwijze* Bijdebeantwoordingvandezevragendientenigeterughoudendheidbetrachtte worden.deplannenvoorscholengroepen,zoalsverwoordindenotabestureninhet leerplichtonderwijs:descholengroepen,latenveeldifferentiatietoeindeuitwerking. ErkomtweliswaaréénbestuurvoordescholendieaangeslotenzijnbijeenscholenD groep.datbestuurisdewerkgevervanallepersoneelsledendiewerkenindedesbed treffendescholen.maarverschillenondermeerinomvang,geografischereikwijdte (regionaal,vlaanderendbreed),reikwijdtequaniveau(basisdenofsecundaironderd wijs)enreikwijdtequanet(alofnietnetdoverstijgend)zullendeconcretebestuurlijd keenorganisatorischestructuurbeïnvloeden.hetisaannemelijkdatdiversebestuurd lijkeenorganisatorischestructurentotontwikkelingzullenkomenterwijlnunog verrevanduidelijkishoedieerconcreetzullenuitzien.ookmagverwachtworden dat,geziendespanwijdtevandieorganisaties,opdiverseniveausindeorganisaties leidinggevenden elkmetspecifiekeopdrachtendzullenfunctioneren.maarookhier isdeconcreteinvullingnogverrevanduidelijk. Nietalleenisnogzeerongewisinwelkevormenenopwelkeniveaushet(formele) leiderschapindegroterebestuurlijkeverbandenzijnbeslagzalkrijgen.leiderschap inscholenheeftweliswaar,zekerdelaatstedecennia,veelaandachtgekregeninde wetenschappelijkeliteratuur.maarditneemtnietwegdaterweinigovereenstemd mingbestaatoverwat(effectief)leiderschapinhoudt.erzijnveleconceptenvan schoolleiderschapmaardeeffectiviteitvandemeesteconceptenontbeertempirische steun(leithwood,jantzi&steinbach,1999;krüger&scheerens,2012).deverwachd tingenaanschoolleiderszijngevarieerdenwisselenmetveranderendewetenschapd pelijke,maatschappelijkeenpolitiekeontwikkelingen. Ookdeprofessionaliseringvanschoolleidersiseennoggrotendeelsonontgonnen terrein.smylie&bennet(2005)waarschuwendat: Ourassessmentofexistingre6 22
23 Inleiding searchledustoconcludethatweknowverylittleabout[professionaldevelopmentof schoolleaders6ev]andthatwefacetheproblemofschoolleaderdevelopmentwith remarkablylittleempiricalevidencetoguideus (zieookdavis,darlingdhammond, Lapointe&Meyerson,2005). Bovenstaandebeschouwingenleidendantoteenaantalvragendatindezestudieaan deordekomt. Ominzichtteverkrijgenindevereistekwaliteitenvoorleidinggevendeninhetkader vangroterebestuursvormen,waarbijtevensrekeningwordtgehoudenmetdeverd schillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevendenishetnodigom(a)leiderschap zodanigteconceptualiserendatdiverseniveausvanleiderschapdaarineenplaats krijgenen(b)relevanteontwikkelingentebeschrijvendiedeverwachtingenaandeze leidinggevendenmedevormgeven(zieookkelchtermans&piot,2010).bovendien dienendezebeideinzichtengecombineerdtewordenineeninhoudelijkebeschrijving vanhetleiderschapinscholen.metanderewoorden,gegevendeniveausvanleiderd schapenrelevanteontwikkelingeninhetlandschapvanonderwijsenleiderschap, welketakenenverantwoordelijkhedenkunnendantoegeschrevenwordenaande verschillendeniveausvanleiderschap? Vertaaldnaaronderzoeksvragenbetekentdit 1. MetwelkeconceptenkanleiderschapingroterebestuursvormenvanonderD wijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? Dezevragenkomenaandeordeinhetvolgendehoofdstuk.IngegaanwordtopontD wikkelingeninonderwijs(instellingen)enleiderschapinvlaanderenenopvattingen overleiderschapinscholenenontwikkelingeninhetonderwijsbeleidinde(internad tionale)literatuur.opbasisvandezeverkenningbeschrijvenweeenaantaldesiderad tavooreenbeschrijvingskadervanleiderschapinscholenindecontextvanschaald vergroting.vervolgensvullenweditbeschrijvingskaderopbasisvan(buitenlandse) voorbeelden,rekeninghoudendmetdeeerdergeformuleerdeverwachtingen. 23
24 Lerenleidenopniveau Daarmeeisnietgezegddatdezeteonderscheidenniveausmethunrespectievelijke takenenverantwoordelijkhedenzondermeerookindetevormenscholengroepenin Vlaanderengerealiseerdzullenworden.Deverschillendeinrichtendemachtenzullen hierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhunbestuursfilosofieenhetonderwijsd landschapwaarinzeopereren(ziebv.vsko,2013).datlandschapbetrefthetmanad gementniveauwaaropdeschoolleiderfunctioneert(bijv.middenmanagement,locad tie,school,bovenschools),deomgevingsspecificiteit(regio,wijksituatie,groottevan deschool,net,enz.)endeschoolcontext(missieenvisie,opdrachtentakenpakket). Welkleiderschapopwelkmomentinwelkeorganisatienodigis,isafhankelijkvande situatiewaarindebetreffendeorganisatieverkeert.hetisdaaromalleendeschoolord ganisatiei.c.inrichtendemachtdie,indialoogmetdebetrokkenen,kanvaststellen hoeleiderschapquaniveausenbijbehorendeverantwoordelijkhedeningevuldzal worden.maardehiergegevenbeschrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantd woordelijkhedenkunnenbijdezoektochtnaarnieuweorganisatorischeverbanden alsoriëntatiepuntengebruiktworden.ookalszichinhetvlaamseonderwijslandd schapverderedifferentiatiesinniveausvanleidinggevenvoordoen,kunnendezebed schrijvingengebruiktwordenomtakenenverantwoordelijkhedennaderaantepasd senaandiezichontwikkelendefeitelijkesituaties.engegevendefocusvandezestud die verwachtingenaandekwaliteitenvanleidinggevendenenhunprofessionalised ring biedendezebeschrijvingenaanknopingspuntenvoordeanalysevandieverd wachtingenendedaaropvoortbouwendeprofessionaliseringvanleidinggevendenop diverseniveaus. DitbrengtonsbijdetweedevraagstellingzoalsdoorhetMinisteriegeformuleerd: naardevoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen.devragennaarverwachtingenaanleidinggevend denenwijzenvanprofessionaliseringkaderen,omtebeginnen,ineenbrederevraagd stelling(smylie&bennet,2005).bijhetontwikkelenvanprofessionaliseringsactivid teitenvoor(toekomstige)leidinggevenden,spelen,aldusdezeauteurs,vierbelangrijd kevragen.omtebeginnenishetvanbelangtewetenwateeneffectieveofsuccesvolle leidinggevendedoet.watzijnsuccesvollepraktijkenvanleidinggevenden?welke praktijkenvandeleidinggevendenleidentotbeterlerenenbetereleerresultatenvan leerlingen?indetweedeplaats,wetenwatsuccesvollepraktijkenzijn,isnietvold doende.wehebbenookkennisnodigoverdecapaciteiten,competentiesofexpertise 24
25 Inleiding waaroverleidinggevendendienentebeschikkenomsuccesvoltekunnenhandelen.in dederdeplaatsishetnodigkennistehebbenvandeprocessendieertoeleidendat dezecapaciteitentotontwikkelingkomen.entenslotterijstdevraagnaardewijze waaropdieprocessengestimuleerdkunnenworden.welkeprofessionaliseringsstra6 tegieën samenhangendegehelenvaninterventiesgerichtopdebevorderingvande professionaliteitvanleidinggevendeninhetonderwijs zijneffectiefenbevorderen deontwikkelingvandegewenstecapaciteitenvanleidinggevendeninhetonderwijs? Gegevendeaardvandevraagstellingvandeopdrachtgeverishetvanbelangom waarnodig rekeningtehoudenmetdediverseniveausvanleiderschap.praktijken, competentiesenprofessionaliseringsactiviteitenkunnenandereaccentenkrijgen naargelanghetniveauvanleiderschapdataandeordeis. Behalvedevraagnaareffectieveprofessionaliseringsstrategieënishetookvanbelang omdevoorwaardenvooreffectieveprofessionaliseringvanleidinggevendeninkaart tebrengen.hierbijvalttedenkenaan,ondermeer,selectieentoelatingsvoorwaarden vandeelnemersaaneenopleiding,hetniveauvandeopleiding(en),dekwaliteitsbed wakingervan,hetmomentwaaropopleidingenplaatszoudenkunnenvinden(pred service,indservice)enhetaldannietverplichtekarakterervan. Tegendezeachtergrondformulerenwedanalsvierdeenvijfdeonderzoeksvraag: 4. Welkeprofessionaliseringsstrategieënbevorderendeontwikkelingvande capaciteitenvandiverse,naarniveauteonderscheiden,leidinggevendenin hetonderwijs? 5. Welkevoorwaardenbevorderendeeffectiviteitvandeprofessionalisering vanleidinggevenden? Dezevragenkomenaandeordeinhetderdehoofdstuk.Ookhierbaserenweonze antwoordenop(internationale)literatuurover(evaluatiesvan)effectieveprofessiod naliseringsstrategieën.ditlevertookinformatieoverdevoorwaardenvooreffectieve professionalisering.ditmoettoelateneenaantalgerichteaanbevelingentedoen. Indezestudiekan,geziendebeperktheidintijd,geenexhaustievevergelijkendestuD dieverrichtwordennaareffectiefleiderschap,effectievepraktijkenvanleidingged vendeninhetonderwijs,daarbijaansluitendecompetentieseneffectievewijzenvan professionaliseringvanleidinggegeven.indebeantwoordingvandeeerdergeformud 25
26 Lerenleidenopniveau leerdevragenzal,opbasisvanliteratuur,gezochtwordennaareenaantalempirisch onderbouwdeinzichten.verderwordtgeputuiteenaantalmeerkritischenotiesover leiderschapinscholen.ookdezezijn,zoalsaangegeven,vaninvloedophetleiderd schapsdiscoursenbepalenmedewatvangoedeschoolleidersenhunprofessionalised ringverwachtmagworden. 1.5 Leeswijzer* Inhettweedehoofdstukwordtingegaanopniveausvanleidinggeven.Aandehand vanenkele(buitenlandse)beschrijvingenenvoorbeeldenwordteenonderscheid gemaaktineenaantalniveausvanleidinggeven.bijdezeniveauswordenrespectieved lijketakenenverantwoordelijkhedenbeschreven,waarbijkritischenotiesoverleid derschapinscholenendaarmeesamenhangendeverwachtingenaanleidinggevenden wordenverdisconteerd. InhetderdehoofdstukstaanenerzijdseffectiefgeachteprofessionaliseringsstrategieD encentraal.nagegaanwordtwelkestrategieënbeloftevolzijnvoorhetontwikkelen vandecapaciteitenvanleidinggevenden.anderzijdsgaanweinopvoorwaardenvoor eeneffectieveprofessionalisering. InhetvierdehoofdstukformulerenweeenvoorstelvooreennaarniveauvanleidingD gevengedifferentieerdeprofessionaliseringvanleidinggevendeninhetonderwijsen doenweeenaantalaanbevelingen. Eenliteratuurlijstsluitdezestudieaf. Daarnaastbevatdezestudieeenaantal,somsuitgebreide,bijlagen.Ditzijnvooral beschrijvingenvanpraktijkenenofcompetentiesvanleidinggevenden,zoalsaanged troffenkanwordenindiverselanden.dezebeschrijvingenzijnindezestudieopged nomen,nietalleenterverduidelijkingvandetekstmaarookalsinspiratiebronvoor diegenendie bijdevormingvanscholengroepen verantwoordelijkheidzullendrad genvoordeinrichtingvandeleidingvandezeorganisatiesenvoordeprofessionalid seringvanleidinggevenden.zoalseerdergezegd,deconcreteinrichtingvanscholend groepenisnogverrevanduidelijkenwordtbepaalddoordebetrokkeninrichtende machtendierekeningzullenhoudenmetdespecifiekecontext.dehiergegevenbed schrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantwoordelijkheden waarvaninde bijlageneenaantalvoorbeeldenistevinden alsinspiratiebrongebruiktworden.de bijlagenzijnopgenomenineenapartdocument. 26
27 2 LEIDINGGEVEN*IN*SCHOOLORGANISATIES:*NIVEAUS*EN* PRAKTIJKEN* 2.1 Inleiding* Indithoofdstukkomendeonderzoeksvragen1totenmet3aandeorde: 1. Metwelkeconceptenkanleiderschapingrotere(complexere)bestuursvorD menvanonderwijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? Omantwoordtekrijgenopdevragen1en2verkennenweenkelebewegingeninhet Vlaamseeninternationalelandschapvanonderwijsenleidinggeven.Wegaaninop eenaantalrelevanteontwikkelingeninhetonderwijsbeleidendeuitwerkingervan opscholenenleiderschap.begrijpelijkerwijzekrijgtschaalvergrotinghierbijzondere aandacht(2.2.).ookstaanwestilbijontwikkelingeninhetdenkenoverleiderschap inscholenwaarbijzowelingegaanwordtopopvattingenoverleiderschapdievooral indecontextvanprofessionaliseringvanleidinggevendenzijngeformuleerd(2.3.)als opmeeralgemenetheorieënoverleiderschapinscholen(2.4.).webesprekenhierbij beknoptrecenteliteratuur,waarbijonvermijdelijkenigeoverlappingtussendeverd schillendethema soptreedt.opbasisvandezeverkenningbeschrijvenweeenaantal desideratavooreenbeschrijvingskadervanleiderschapinscholenindecontextvan schaalvergroting(2.5.).vervolgenskomtvraag3aandeorde.hiertoevullenwehet beschrijvingskader,zoalseerdergeformuleerd,metbehulpvanbesprokenvoorbeeld den,rekeninghoudendmetdeeerdergeformuleerdeverwachtingen(2.6.). Zoalsaangegevenisdezeinvullingniethetenigmogelijkenochhetverplichtende modelvoordebeschrijvingvandeverschillendeniveausvanleidinggevenende daarbijhorendeverantwoordelijkheden.deverschillendeinrichtendemachtenzullen hierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhetonderwijslandschapwaarinzeopered
28 Lerenleidenopniveau ren.maardehiergegevenbeschrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantwoord delijkhedenkunnenbijdezoektochtnaarnieuweorganisatorischeverbandenals oriëntatiepuntengebruiktomtakenenverantwoordelijkhedennaderaantepassen aandezichontwikkelendefeitelijkesituaties. 2.2 Enkele*ontwikkelingen*in*het*landschap*van*schoolleiding*en*schoolM organisatie* HetfunctionerenvanschoolorganisatiesènvanleidinggevendeninscholenzijntijdsD gebonden.demografische,maatschappelijkeenpolitiekerealiteitenbuitendeschool diesnelkunnenveranderen zijnvaninvloedophetgeenvanscholenenleidingged vendenverwachtwordtenophunfeitelijkfunctioneren.zobeschrijftmahieu(1998) eenzestaldominantemaatschappelijkeprocessen diesindsdejarenvijftighetond derwijshebbenbeïnvloed enhunweerslagopdeoverheersenderolopvattingvan deschoolleider.indecontextvanpolitiseringindejarenvijftigwasdeschoolleider vooraleenverdedigervanideologischebelangenterwijlinheteerstedecenniumvan de21 e eeuwineenklimaatvanresponsabiliseringdeschoolleidervooraleencorresd pondentzalworden:functionerendinnetwerken,onderhandelendmetdiverseind stantiesoverscholingsinitiatievenenondernemendgeldvoordeschoolverwerven. Hoedanook,erwordtnauwelijksnoggetwijfeldaanhetbelangvanschoolleiders voordekwaliteitvanhetonderwijs.nadesociaaleconomischeachtergrondvanleerd lingenendekwaliteitvandeleerkrachtenisleiderschapdebelangrijkstevariabele voorwatbetreftderesultatenvanleerlingen(bv.leithwood,day,sammons,harris, &Hopkins,2006;McKinsey&Company,2010b) Onderwijsbeleid2en2de2uitwerking2op2scholen2en2leiderschap2 InVlaanderenissprakevaneentoenemendebeleidsruimtevoorschoolorganisaties (bv.devosetal.,2006;piot,2012).vanschoolorganisaties endusvanschoolleiders wordtverwachtmeereeneigenlokaalbeleidtevoeren,bijvoorbeeldopterreinen alspersoneelenprofessionalisering.ookvoorvlaanderengeldtdeveranderinginde rolvandeschoolleiderzoalshallinger(2003a:8)eendecenniumgeledentypeerde: thetraditionalroleasapassiveimplementerofsystemregulationstowardsaleader6 shipperspective.devosetal.(2006)stellendateenvandebelangrijkstetakenvan 28
29 Leidinggeveninschoolorganisaties:niveausenpraktijken eendirecteurbestaatuithetvertalenvanhetcentraalbeleidinrealistischfunctioneel lokaalschoolbeleid. Maareveneensisereentendensnaarmeercentralesturing.Vandenberghe(2008;zie ookvandenberghe,2004,2013)beschrijftinzijnstudienaardeprofessioneleontd wikkelingvanbeginnendedirecteursbasisonderwijsdehuidigebeleidsomgeving waarindezeschoolleiderswerkenalsturbulent:schoolleiderswordengeconfrond teerdmeteenpermanentestroomvannietaltijdsamenhangendevoorstellenopbed leidsmatig,onderwijskundigenbeheersmatiggebied.devlaamseonderwijsraad weesopnietminderdan40extratakenvoordebasisschoolindelaatstejarenofin dezeernabijetoekomst,dieookhetwerkvandeschooldirecteurraken(vlor,2008; zieookvlor,2014).vandenberghe(2008)illustreertdeturbulentebeleidsomgeving metondermeervolgendevoorbeelden:depolitiekeintentiescholenautonomerte maken,tederegulerenentedecentraliserenmaartegelijkencomplementairhieraan teverwachtendatscholenverantwoordingafleggennaarouders,lokalegroeperingen maarooknaarhetcentralebeleid;dehiermeesamenhangendegroeiendeaandacht voorhetbeleidsvoerendvermogenvanscholen;deinvoeringvanleerplannen,van hetschoolwerkplan,vanhetschoolreglementenhetnascholingsplan;debegeleiding enevaluatievanleerkrachtenvanuitfunctiebeschrijvingenendushetvoerenvan evaluatiedenfunctioneringsgesprekken;deinvoeringvanzogehetenmentoruren(en deafschaffingdaarvan);meeraandachtvoorzorgleerlingenenzorgbeleideninhet verlengdedaarvanvoorgedifferentieerdwerken;deintegratievanictennieuwe functieszoalsictdcoördinator;departicipatieeninspraakvanleerlingen,ouders, leerkrachtenengekozenvertegenwoordigersvandelokalegemeenschapenhetopd stellenvandossierstenbehoevevandedoorlichtingdoordeinspectie.samenvattend meentvandenberghe(2008,2013)datdirecteurwordenineenturbulentebeleidsd omgevingdeconfrontatieimpliceertmetmeercentralesturingenmeerwerkenvold gensexternontwikkeldeprocedures.hetbrengthemtotdeveronderstellingdatdid recteurwordenkanbetekenendateenbepaaldeprofessioneleidentiteitgeïnduceerd ofopgedrongenwordt,namelijkeendirecteuralseenrelatiefpassieveprofessional dievooraluitvoertwatanderenvoorstellen. Overigensisdezeontwikkelingnaardecentralisatieenmeerautonomieenerzijdsen meernadrukophetafleggenvanverantwoordinganderzijdstoegenomennietslechts invlaanderenmaarintalvanwesterselandenmerkbaar(ziebv.mahieu,2010; Townsend&MacBeath,2011).Hetleidtondermeertoteengroterewerklastvoor schoolleidersenvraagvanhennieuwecompetentieszoalshetkunnenimplemented 29
30 Lerenleidenopniveau renvanomvattendesystemenvoorkwaliteitszorgenvoordebeoordelingvanleerd krachten(oecd,2013a).tegelijkmaaktdezeontwikkelinghetniveauvandeschool (endusdekwaliteitvanhetleiderschapindeschool)nogbelangrijkervoordekwalid teitvanhetonderwijssysteemalsgeheel(mckinsey&company,2010b).naastdeze veranderingeninhetonderwijsbeleidzijnermaatschappelijkeveranderingen(zoals globalisatie,migratieenmeerdiversiteitinveellanden ziebv.mulford,2010;verd biest2011)diehetwerkvandeschoolleiderverzwaren:nietzeldenreagerenbed leidsmakersopdezeontwikkelingendooreensterkerenadrukteleggenophetleren enonderwijs.datvraagtmeerdanvoorheenvooralonderwijskundigleiderschap(zie par2.4.)eneenbeterevoorbereidingvanleidinggevendenophuntakenenaantrekd kelijkerewerkcondities(pontetal.,2008;oecd,2013a).davisetal.(2005)schetsen deverwachtingenaandeschoolleider:onderwijsvisionair,onderwijskundigleider, toetsexpert,opbouwwerker,prdencommunicatiedexpert,financieelenpersoneelsd deskundige,managervanhuisvestingsfaciliteiten,leidervanspecialeprogramma s zoalszorgvoorleerlingen,toezichthouderophetvolgenvanwettelijkeregelingenen overheidsbeleidenbemiddelaarinconflictentussendiversebetrokkenen.deeurope6 antradeunioncommitteeforeducation(etuce,2012)somteenaantalgemeend schappelijkeproblemenvanenrondomschoolleidersineuropaop:eenhogewerkd lastmeteentelaagsalaris,beperkteenvaaggeformuleerdeverantwoordelijkheden, gebrekaanprofessionaliseringsmogelijkheden,vergrijzinginhetberoep,verliesvan professioneleleiderschapservaringendooreengebrekkigplaatsingsbeleid,onevend redigeverdelingvanleiderschapsfunctiesovermannenenvrouwen,onduidelijkeen zeerwisselendewervingsprocedures,geringeaantrekkelijkheidvanhetberoepen eenafnemendaantalgekwalificeerdekandidatendatsolliciteertvooreenleiderd schapsfunctie. Indeliteratuurisveelvuldiggewezenopeenaantal,vaaknegatieve,gevolgenvan dezeturbulentebeleidsomgevingensterkeexternesturing(bv.kochan,bredeson& Riehl,2001;Bolam,2002;Bush&Glover,2003enBottery,2004;Vandenberghe, 2004,2013;WRR,2004;VandenBrink,Janssen&Pessers,2005;Ballet,2006;Ballet &Kelchtermans,2007;VandenBerg,2007;VandenBerg,Stevens&Vandenberghe, 2013;Verbiest,2009;Ravitch,2010;Kelchtermans,2012;Hooge,2013).SchoolleiD dersdienen,onderhandelendmetdiversebetrokkenen,voortdurendtezoekennaar eenevenwichttussencentraalopgelegderegels,schoolinterneeisenvanleerkrachten enleerlingenenexterneverwachtingenvanoudersendelokalegemeenschap(pont etal.,2008;vandenberghe,2013).vandenberghe(2004,2013)steltdathetregelged 30
Nieuwe opleidingen (TNO) Bestaande opleidingen (accreditatie)
TABELLEN NEDERLAND 2016 TOTAALOVERZICHT NEDERLAND - VLAANDEREN Totaal aantal afgehandelde aanvragen per 31 december Nederland Vlaanderen Bestaande opleidingen (accreditatie) Instellings toets Nieuwe opleidingen
Nadere informatie!!!!! Dr.!E.!Verbiest!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Juni!2014! !!!!!SAMEN!WIJS!!
SAMENWIJS ONDERZOEK INOPDRACHTVANDEVLAAMSEOVERHEID NAARCOMPETENTIESENPROFESSIONALISERING VANLEIDINGGEVENDENINHETBASIS6ENSECUNDAIRONDERWIJS Dr.E.VerbiestJuni2014 SAMENWIJS E:e.b.verbiest@gmail.com T:0031629150067
Nadere informatieJe#bent#jong#en#je#wilt#wat #! Onderzoek!naar!jongerenparticipatie!voor! het!centrum!voor!jeugd!en!gezin! van!de!gemeente!geldermalsen!!!!!!
Je#bent#jong#en#je#wilt#wat # Onderzoeknaarjongerenparticipatievoor hetcentrumvoorjeugdengezin vandegemeentegeldermalsen # Masterthesis## MargauxVermeer Utrechtjuli2012 Je#bent#jong#en#je#wilt#wat # Onderzoeknaarjongerenparticipatievoor
Nadere informatieHet profielwerkstuk wordt getoetst door middel van een mondeling college-examen. Het mondeling college-examen duurt 25 minuten.
profielwerkstuk 2018 (havo/vwo) Het profielwerkstuk wordt getoetst door middel van een mondeling college-examen. Het mondeling college-examen duurt 25 minuten. Je levert het profielwerkstuk uiterlijk 1
Nadere informatieE-MOVO 2010: gezondheid, welzijn en leefstijl. Een scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs
E-MOVO 2010: gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in zaanstreek-waterland Een scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs VOORWOORD INHOUDSOPGAVE Voorwoord
Nadere informatiePassend. Leiderschap. Elke school de beste baas. Auteurs: Theo Camps Pieter Dekkers Bert Jurgens. Marije van Vilsteren
Passend Leiderschap Elke school de beste baas Auteurs: Theo Camps Pieter Dekkers Bert Jurgens Marije van Vilsteren Met medewerking van: Hans van den Berg Jos Hagens Magda Snijders Passend leiderschap Elke
Nadere informatieSamenvatting. Context. Doelstellingen. Vaardigheden computationeel denken. Katholiek onderwijs. Gemeenschapsonderwijs
Superhelden Samenvatting Leeftijd 4-5 jaar Vaardigheden algoritme en procedure debugging voorspellen Totale tijdsduur 40 minuten In deze activiteit geraken twee superhelden hun krachten kwijt door de slechterik.
Nadere informatieMedewerkerstevredenheidsonderzoek
Medewerkerstevredenheidsonderzoek Ontdek de kracht van feedback! 160+ uitgewerkte voorbeeldvragen 13 thema s Versie 5.00 Email: info@voorbeeldtevredenheidsonderzoek.nl www.voorbeeldtevredenheidsonderzoek.nl
Nadere informatieVoorbeeld rapportage Datum: 2 februari 2012
Feedbackgroep: Voorbeeld rapportage Datum: 2 februari 2012 DilemmaConsult biedt full-service dienstverlening bij inzetbaarheidsvraagstukken, organisatie-ontwikkeling, executive-coaching en leiderschapsontwikkeling.
Nadere informatieEducatief traject Anansi Masters. www.anansimasters.net
Educatief traject Anansi Masters www.anansimasters.net Geschikt voor: Groep 3 t/m 7 basisonderwijs Afbeeldingen van animatiefilm: Het rinkelen van de kassa 7 min. Camera en montage: Mona Veld. Schildering
Nadere informatieOpmerking. Project: Object: Inspectiedatum: Inspecteur: Locatie Ruimte. NEN 1010 / NEN 3140-1 - Smit Opleidingen & Trainingen
NEN 1010 / NEN 3140-1 - Smit Opleidingen & Trainingen NEN 1010 / NEN 3140-2 - Smit Opleidingen & Trainingen NEN 1010 / NEN 3140-3 - Smit Opleidingen & Trainingen NEN 1010 / NEN 3140-4 - Smit Opleidingen
Nadere informatieHet onderzoeksverslag
Het onderzoeksverslag Rian Aarts & Kitty Leuverink Onderzoeksverslag (zie ook handboek blz. 306) Titel en Titelpagina Voorwoord Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding (ook wel: Aanleiding) Probleemstelling
Nadere informatieToelatingseis: Deelnemers moeten over een Insights Discovery Profiel beschikken 2.
Datum maart 2019 Betreft scholing Oriëntatie Op Teamleider OOT voor OMO-professionals In deze brief vindt u informatie met betrekking tot de opzet en inschrijving van een scholing voor OMO-professionals
Nadere informatieMedewerkerstevredenheidsonderzoek
Medewerkerstevredenheidsonderzoek Ontdek de kracht van feedback! 160+ uitgewerkte voorbeeldvragen 13 thema s Versie 5.00 Email: info@voorbeeldtevredenheidsonderzoek.nl www.voorbeeldtevredenheidsonderzoek.nl
Nadere informatieONTWERPER!IN!UITVOERING! Kansen!voor!middelgrote!architectenbureaus!! in!de!rol!van!uitvoerend!general!planner!
ONTWERPERINUITVOERING Kansenvoormiddelgrotearchitectenbureaus inderolvanuitvoerendgeneralplanner Afstudeeronderzoek 23F11F2015 Afstudeerbedrijf: Korfkerarchitecten Sportlaan12 8302AZEmmeloord Bedrijfsbegeleider:
Nadere informatieOmgaan met VGM eisen wordt omgaan. Rick Daniels 31 maart 2015
Omgaan met VGM eisen wordt omgaan met VGM beleid Rick Daniels 31 maart 2015 VCA certificatie We doen toch VCA voor de veiligheid? Wie zit achter het stuur? Het bedrijf bepaalt de route De adviseur geeft
Nadere informatiePOLITIELEIDERSCHAP: EEN VAK(ONTWIKKELING) APART?
POLITIELEIDERSCHAP: EEN VAK(ONTWIKKELING) APART? Lieselot Bisschop, Hogeschool Gent Jeroen Maesschalck, K.U.Leuven CPS-studiedag - 20 april 2010 "Moet de nieuwe politielei(j)der niet opstaan? Informatie
Nadere informatieToelatingseis: Deelnemers moeten over een Insights Discovery Profiel beschikken 2.
Datum juli 2017 Betreft scholing Oriëntatie Op Teamleider OOT voor OMO-professionals In deze brief vindt u informatie met betrekking tot de opzet en inschrijving van een scholing voor OMO-professionals
Nadere informatieLeiderschap. in de publieke sector. Over richting geven en ruimte laten bij verandering. Henk Doeleman Herman Fijn Nico Helder Jos Kok
Leiderschap in de publieke sector Over richting geven en ruimte laten bij verandering Henk Doeleman Herman Fijn Nico Helder Jos Kok INHOUD Voorwoord 9 Inleiding en leeswijzer 11 DEEL I Leiderschap in de
Nadere informatieInclusief IEDEREEN! Hoe het vertrouwen van de burger in de overheid te herstellen.
Inclusief IEDEREEN! Hoe het vertrouwen van de burger in de overheid te herstellen. Anita Hütten / T ik BV, Veghel 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
Nadere informatieLes 4. Les 5. De projectmanager. Les 6
Projectmanagement Inhoudsopgave Les 1 Projectmanagement en structuurverandering 1.1 Inleiding 1.2 Begripsbepalingen 1.3 Structuurverandering 1.4 De betekenis van projectwerk - voor- en nadelen 1.5 Samenvatting
Nadere informatieEen nieuwe balans. Interimrapport Fundamentele herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht
Een nieuwe balans Interimrapport Fundamentele herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht Prof. mr. W.D.H. Asser Prof. mr. H.A. Groen Prof. mr. J.B.M. Vranken m.m.v. mevrouw mr. I.N. Tzankova Boom Juridische
Nadere informatieBijlagen ( ) Eisen aan het onderzoeksvoorstel
Bijlagen (2008-2009) Eisen aan het onderzoeksvoorstel Het onderzoeksvoorstel dat na vier weken bij de begeleider moet worden ingediend omvat een (werk)titel, een uitgewerkte probleemstelling (die een belangrijke
Nadere informatieKind op Saba. Kinderrechten in Caribisch Nederland Karin Kloosterboer
Kind op Saba Kinderrechten in Caribisch Nederland Karin Kloosterboer Kind op Saba Kinderrechten in Caribisch Nederland Karin Kloosterboer mei 2013 Voorwoord% VooruligtKind%op%Saba.%Kinderrechten%in%Caribisch%Nederland,eenonderzoekvanUNICEF
Nadere informatieJullie onderzoeksverslag bestaat uit 9 vaste onderdelen. 2. Een inhoudsopgave. Let op, op het voorblad staat geen paginanummer.
Wat moet er in een onderzoeksverslag? Jullie onderzoeksverslag bestaat uit 9 vaste onderdelen. Die zijn hieronder beschreven. Na de beschrijving zie je een voorbeeld met uitleg. 1. Een voorblad met De
Nadere informatieHet profielwerkstuk wordt getoetst door middel van een mondeling college-examen. Het mondeling college-examen duurt 25 minuten.
profielwerkstuk 2017 (havo/vwo) Het profielwerkstuk wordt getoetst door middel van een mondeling college-examen. Het mondeling college-examen duurt 25 minuten. Je levert het profielwerkstuk uiterlijk 1
Nadere informatieINHOUD. (subvraag 3.1) Leidinggeven aan kwaliteit op Curaçao (subvraag 3.2) Reikwijdte van de studie HOOFDSTUK III ASPECTEN VAN KWALTEIT
INHOUD HOOFDSTUK I AANZET TOT DE STUDIE 1.1 Enkele globale economische ontwikkelingen rond het millennium 1.2 Implicaties voor Curaçao 1.3 Behoefte aan onderzoek 1.4 Doelstelling en relevantie van de studie
Nadere informatieMaatschappijleer. Staatsexamen havo. Programma van toetsing en afsluiting. (vernieuwde profielstructuur)
Maatschappijleer Staatsexamen havo Programma van toetsing en afsluiting (vernieuwde profielstructuur) 2010 Inhoudsopgave Opzet van het examen... 3 Het examenprogramma... 3 Beschrijving eindtermen... 3
Nadere informatieWerkstukken en presentaties
Werkstukken en presentaties Naam Werkstuk thuis Spreekbeurt met powerpoint Robin 14 april 30 september Julian 14 april 7 oktober Lieke 14 april 28 oktober Robbin 14 april 4 november Annicka 14 april 11
Nadere informatieDe Kweekvijver IRIS Opleiding Leiderschap (voor leiders in de school en potentiële schoolleiders)
De Kweekvijver IRIS Opleiding Leiderschap (voor leiders in de school en potentiële schoolleiders) Vanaf volgend schooljaar (2012-2013) gaat weer een traject van start voor geïnteresseerde en gemotiveerde
Nadere informatieWe nemen nooit meer zomaar een besluit.
We nemen nooit meer zomaar een besluit. Oriëntatie op Opleiding Schoolleider Master Integraal Leergangen voor ervaren leidinggevenden Maatwerk en advies 2015 2016 Opleidingen en leergangen voor leidinggevenden
Nadere informatieMaar als iedereen zomaar zoekt worden er plaatsen over het hoofd gezien of plaatsen meerdere keren bezocht.
Waar is Beer? Samenvatting Leeftijd 4-5 jaar Vaardigheden automatisering decompositie van het probleem parallellisme voorspellen Totale tijdsduur 50 minuten Beer is zoek, waar zou hij kunnen zijn? Gericht
Nadere informatieInhoud. Deel 1 Psychologie Gedrag en invloeden op gedrag Persoonlijkheid Leerprocessen Motivatie 91
Inhoud Deel 1 Psychologie 13 1 Gedrag en invloeden op gedrag 15 1.1 Gedrag van mensen 16 1.2 Definitie van gedrag 17 1.3 Invloeden op gedrag 19 Samenvatting 27 Eindvragen 28 2 Persoonlijkheid 31 2.1 Het
Nadere informatieIntroductie
Trainingen Agile Introductie De Agile trainingen van The Agile Coach Company zijn praktisch en helpen organisaties direct zelfstandig aan de slag te gaan. Van basisvaardigheden tot verdieping op specifieke
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 7 1 INLEIDING EN VRAAGSTELLING 13
Inhoudsopgave 7 1 INLEIDING EN VRAAGSTELLING 13 1.1. Inleiding 13 1.1.1 De Vreedzame School 13 1.1.2 De pedagogische opdracht van de school 15 1.1.3 Burgerschapsvorming in het onderwijs 16 1.1.4 Wat vermag
Nadere informatieInhoud. Inleiding 5. Hoe werk je met Méér dan onderwijs 10
h Inhoud Inleiding 5 Hoe werk je met Méér dan onderwijs 10 HOOFDSTUK 1 De pedagogische opdracht van het onderwijs 1. 1 Inleiding 19 1.2 De pedagogische opdracht van de basisschool 21 1.3 Mensen op weg
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 13. Eerder weg om gezond actief te blijven
Inhoud Voorwoord 13 Hoofdstuk 1. Inleiding 17 1.1 Achtergrond van het onderzoek 17 1.2 Rumoer rond het pensioenstelsel 22 1.3 Uitzicht op een langer arbeidsleven? 24 1.4 Arbeidsbesef 27 1.5 Beeldvorming
Nadere informatieGESPECIALISEERD LERAAR/BEGELEIDER VSO-VO-MB
GESPECIALISEERD LERAAR/BEGELEIDER VSO-VO-MB Algemeen De tweejarige opleiding richt zich op leraren/begeleiders die werkzaam zijn in het mbo, vo en vso. De opleiding heeft de volgende uitgangspunten: Het
Nadere informatieRapportage Droombaan. Bea Voorbeeld. support@meurshrm.nl. Naam: Datum: 19.06.2015. Email:
Rapportage Droombaan Naam: Bea Voorbeeld Datum: 19.06.2015 Email: support@meurshrm.nl Bea Voorbeeld / 19.06.2015 / Rapportage droombaan QBN 2 Met de Q1000 Droombaan krijg je snel en duidelijk inzicht in
Nadere informatieDe Activiteitenweger in ontwikkeling
DeActiviteitenwegerinontwikkeling Eennieuweimpulsdoormiddelvaneentheoretischeonderbouwing Inopdrachtvan: KarintenHove MoerdijkenGrekeHulstein vangennep AfdelingergotherapievanMeanderMedischCentrumteAmersfoort
Nadere informatieOpen Data - Transparant Bestuur Samenvatting van de resultaten en stand van zaken. Pieter Ouwerkerk Afdeling Informatiemanagement 21 september 2012
Open Data - Transparant Bestuur Samenvatting van de resultaten en stand van zaken Pieter Ouwerkerk Afdeling Informatiemanagement 21 september 2012 Programma Definities Wet- en regelgeving Ontwikkelingen
Nadere informatieDe Perfecte VoorbereiDing
De Perfecte VoorbereiDing 12 juni 2014 Norbert Schotte studentnummer: 2046869 Maurice Peeters Joop de Zwart Jaap Wessels Titel: DePerfecteVoorbereiding :hetspoornaarperfectie? Subtitel: EenpraktijkonderzoeknaardemogelijkeinvloedvanConcurrent
Nadere informatieToelichting beoordelingskader bij beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland
Toelichting beoordelingskader bij beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Het is aan het beoordelingspanel om te bepalen of deze toelichting relevant is bij de beoordeling van de onderhavige
Nadere informatieFACTSHEET MTO Villa Attent BV, Nijverdal 7,9
Het onderzoek FACTSHEET MTO 2017 Villa Attent BV, Nijverdal Online, van 10 april t/m 22 mei Aantal benaderde medewerkers: 11 Aantal ingevulde vragenlijsten: 11 Respons: 100% Algemene waardering voor Villa
Nadere informatieOpm: Bij een onvoldoende beoordeling is het invullen van het veld opmerkingen door de begeleider verplicht.
Beoordeling I: Het Plan van Aanpak (eerste versie) Datum: 1. Past het onderwerp in het profiel - aangeven bij welke vakken het werkstuk aansluit - zijn de vakken herkenbaar in het plan on ed Afspraken
Nadere informatieTRAINING IPB GESPREKSCYCLUS IN GESPREK OVER COMPETENTIES EN SCHOOLONTWIKKELING
TRAININGIPB GESPREKSCYCLUS INGESPREKOVERCOMPETENTIESENSCHOOLONTWIKKELING AMSTERDAM,2009 INHOUDSOPGAVE INLEIDING 3 VOORBEREIDING 3 1. schoolplan 3 2. functieomschrijving,functievoorwaarden encompetentieprofielen
Nadere informatieKaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten
Kaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten B. Dado & R. Dahmen Kaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten De belangrijkste kenmerken van succesvolle ICT-projecten kans op succes te vergroten Barbera
Nadere informatieFricolore Academy in samenwerking met Penta Nova. Middenmanagement (MMOT)
Fricolore Academy in samenwerking met Penta Nova Middenmanagement (MMOT) Doelgroep Inhoud Docenten die belangstelling hebben voor een functie als team- of afdelingsleider. Oriëntatie op management is bedoeld
Nadere informatieRichtlijn beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Positionering van de opleidingen De vergelijking met Vlaanderen
Richtlijn beoordeling postinitiële wo-master opleidingen in Nederland Het is aan het beoordelingspanel om te bepalen of deze toelichting relevant is bij de beoordeling van de onderhavige opleiding. Positionering
Nadere informatieRapport 834 Oud, W., & Emmelot, Y. (2010). De visitatieprocedure cultuurprofielscholen. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.
Samenvatting Rapport 834 Oud, W., & Emmelot, Y. (2010). De visitatieprocedure cultuurprofielscholen. Amsterdam: Kohnstamm Instituut. In 2007 is de Vereniging CultuurProfielScholen (VCPS) opgericht, het
Nadere informatieLeiderschap. in de publieke sector. Over richting geven en ruimte laten bij verandering. Henk Doeleman Herman Fijn Nico Helder Jos Kok
Leiderschap in de publieke sector Over richting geven en ruimte laten bij verandering Henk Doeleman Herman Fijn Nico Helder Jos Kok DE AUTEURS Dr. Henk J. Doeleman is algemeen directeur van TNO Management
Nadere informatiethomas more hogeschool Leiderschapsacademie
thomas more hogeschool Leiderschapsacademie Colofon 2015 Rotterdam, mei 2015 Thomas More Hogeschool, Rotterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in
Nadere informatieblok 1 blok 2 blok 3 blok 4 Inleiding in de Onderwijskunde ( , niveau 1) Introductie in de
Onderwijsprogramma bachelor Focus - algemeen Ontwerper Organisatie Bachelorstage * Coaching and training *De bachelorstage kan gevolgd worden in ieder blok Onderwijsprogramma bachelor Focus op leren (individu)
Nadere informatiePROFIELSCHETS VOORZITTER van de raad van toezicht
PROFIELSCHETS VOORZITTER van de raad van toezicht Herziene versie 2007 Jacques J.K. Gerards Bureau Best uurlijk Advies PROFIELOMSCHRIJVING VAN DE VOORZITTER RAAD VAN TOEZICHT Van de voorzitter van de raad
Nadere informatieDEEL A. THEORETISCHE, METHODOLOGISCHE EN INHOUDELIJKE ACHTERGRONDEN...1
DEEL A. THEORETISCHE, METHODOLOGISCHE EN INHOUDELIJKE ACHTERGRONDEN...1 1 INLEIDING EN OPZET VAN HET ONDERZOEK...3 1.1 Aanleiding tot het onderzoek...3 1.2 Probleemstelling...6 1.3 Vraagstelling en onderzoeksvragen...7
Nadere informatieInhoudsopgave 1 INLEIDING 1
Inhoudsopgave WOORD VOORAF VAN DE REDACTIE V 1 INLEIDING 1 1.1 Drie nieuwe procedures in het schuldsaneringsrecht 1 1.2 De wettelijke schuldsaneringsregeling en de rechtersregelingen 5 1.2.1 De wettelijke
Nadere informatieMASTER OF EDUCATIONAL MANAGEMENT (MEM)
MASTER OF EDUCATIONAL MANAGEMENT (MEM) VERDIEP JE IN SPECIFIEKE LEIDERSCHAPSTHEMA S De Master of Educational Management is een NVAO-geaccrediteerde masteropleiding voor ervaren schoolleiders (PO, VO, MBO
Nadere informatieLeergang Hoger Management
Leergang Hoger Management Ontwikkelen van vernieuwend leiderschap in het voortgezet onderwijs 1 Een samenwerking tussen Marant Interstudie en Kennisland. 2 In januari 2018 start de negende editie van de
Nadere informatieKaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten
Kaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten B.E. Dado & R.G.M. Dahmen Kaleidoscope voor succesvolle ICT-projecten De belangrijkste kenmerken van succesvolle ICT-projecten kans op succes te vergroten B.E.
Nadere informatiePast performance. Een wijze les voor iedereen
Past performance Een wijze les voor iedereen Pastperformance:eenwijzeles vooriedereen Enschede,augustus2012 Auteur MartenLagemaat UniversiteitTwente m.lagemaat@student.utwente.nl Begeleiding drs.ing.j.boes
Nadere informatieWerkdruk en de MR: Slimmer organiseren
Werkdruk en de MR: Slimmer organiseren Programma Werkdruk: oorzaken Anders kijken naar werkdruk: Kijkwijzer slimmer organiseren Opdracht met de kijkwijzer Discussie Plenaire afronding Werkdruk Werkdruk
Nadere informatieG.C.S. SCHOON ONDER DRUK NEN-4400 certificaat
G.C.S. SCHOON ONDER DRUK NEN-4400 certificaat Het bestuur van de verklaart dat Het bestuur van de verklaart dat Het bestuur van de verklaart dat Het bestuur van de verklaart dat Het bestuur van de verklaart
Nadere informatiePsychische diversiteit op het werk en de rol van de werkgever
Psychische diversiteit op het werk en de rol van de werkgever Literatuurstudie in opdracht van Samen Sterk Zonder Stigma Door Aukje Smit Probleemschets OESO 2014 Ongeveer 20% van de beroepsbevolking heeft
Nadere informatieOnderzoek-naar- het-atriske- Protocol-bij- chronische-ptss-
Onderzoeksrapport-voor- Revivendo-B.V.- Onderzoek-naar- het-atriske- Protocol-bij- chronische-ptss- SaxionHogeschool ToegepastePsychologie ElinevandenBerg 306408 KarinPloegh NienkeBoom Deventer 18= 8 =
Nadere informatieIederéén risicoleider!
WEBINAR 13 SEPT. 2018 Iederéén risicoleider! Een nieuw perspectief Martin van Staveren Inhoud Wie is wie? Risicoleiderschap: (1) waarom, (2) wat, (3) hoe? Tips om gelijk toe te passen Risicoleiderschap
Nadere informatieMaatschappijleer 1 (gemeenschappelijk deel) Staatsexamen vwo. Programma van toetsing en afsluiting. (oude profielstructuur)
Maatschappijleer 1 (gemeenschappelijk deel) Staatsexamen vwo Programma van toetsing en afsluiting (oude profielstructuur) 2010 Inhoudsopgave Opzet van het examen...3 Het examenprogramma...3 Beschrijving
Nadere informatieLerend organiseren en veranderen
Lerend organiseren en veranderen Hoe zet je je team in zijn kracht? 5 november 2015 - CNV Schoolleiders 1 Opleiden en professionaliseren van schoolleiders G.P.M. (Peter) Snijders MEL Consultant/trainer
Nadere informatieDeze les levert een bijdrage aan kerndoel 3 voor rekenen: De leerlingen leren omgaan met tijd in alledaagse situaties.
15. Op welke dag valt de 15 e van deze maand? Leeftijdsgroep Kerndoel Leerstofonderdeel Doel van de les Ongeveer 12-16 jaar Deze les levert een bijdrage aan kerndoel 3 voor rekenen: De leerlingen leren
Nadere informatieVoorwoord. V e e l l e e s p l e z i e r, R o b e r t M e n t i n k. Erasmus Universiteit Bestuurskunde Publiek Management 2
Voorwoord V o o r u l i g t m i j n m a s t e r s c r i p t i e t e r a f r o n d i n g v a n d e s t u d i e B e s t u u r s k u n d e a a n d e E r a s m u s U n i v e r s i t e i t. D i t i s m i j
Nadere informatieManagement in de non-profit
Postgraduaat Management in de non-profit 2015-2016 De sessies vinden plaats in de campus van VIVES HOGESCHOOL BRUGGE. 1 MANAGEMENT IN DE NON-PROFIT Bij non-profit organisaties ligt de belangrijkste klemtoon
Nadere informatie+ Diocesaan Comité van Inrichtende Machten (DCIM)
+ Diocesaan Comité van Inrichtende Machten (DCIM) Leidraad bij verkennende gesprekken met schoolbesturen in het kader van bestuurlijke schaalvergroting Aanleiding Het Vicariaat onderwijs en het Diocesaan
Nadere informatieProgramma LOOWI 1 november 2013
Programma LOOWI 1 november 2013 13:30 Inloop en welkom 13:35 Schets start project Informatievaardigheden - Sonja Harmsen (manager Mediatheek Politieacademie) 13:45 Literatuurvaardigheden bij de School
Nadere informatieToegepaste notatiewijzen DLA software
Toegepaste notatiewijzen DLA software Bert Dingemans info@dla-architect.nl Inleiding In de DLA Software wordt gebruik gemaakt van een aantal notatiewijzen voor het opstellen van een object- en procesmodel.
Nadere informatieHaal het beste uit uw mensen. Vandaag èn morgen. Rapportage 2 medewerkersenquête. September 2013
1 Haal het beste uit uw mensen. Vandaag èn morgen Rapportage 2 medewerkersenquête September 2013 1 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Samenvatting... 4 1 De respons... 5 2 Overzicht van de rapportcijfers...
Nadere informatie8. Reizen met de bus
8. Reizen met de bus Leeftijdsgroep Kerndoel Leerstofonderdeel Doel van de les Ongeveer 12-16 jaar Deze les levert een bijdrage aan kerndoel 1: de leerlingen leren hoeveelheidsbegrippen gebruiken en herkennen.
Nadere informatieTele Train Ontwikkelen en motiveren van medewerkers
Tele Train Ontwikkelen en motiveren van medewerkers Workshop Ontwikkelen en Motiveren van Medewerkers Tinus Aerts & Marjolein Vloedbeld Geen doel is ver als je plezier hebt in wat je doet Programma Oefening
Nadere informatieSamenvatting. Aanleiding en adviesvraag
Samenvatting Aanleiding en adviesvraag In de afgelopen jaren is een begin gemaakt met de overheveling van overheidstaken in het sociale domein van het rijk naar de gemeenten. Met ingang van 2015 zullen
Nadere informatieScriptiereglement Faculteit Rechtsgeleerdheid
Scriptiereglement Faculteit Rechtsgeleerdheid Artikel 1 Toepassingsbereik Dit reglement is van toepassing op scripties in: a. de masteropleidingen Nederlands Recht, Fiscaal Recht, Internationaal en Europees
Nadere informatieOnderzoeksplan 2007 Rekenkamercommissie Kempengemeenten
Onderzoeksplan 2007 Rekenkamercommissie Kempengemeenten November 2007 Rekenkamercommissie Kempengemeenten Samenstelling rekenkamercommissie Kempengemeenten De heer Drs. Ing. A.M.A. van Drunen Msc CMC
Nadere informatieKerndoel Deze les levert een bijdrage aan kerndoel 3: de leerlingen leren omgaan met tijd in alledaagse situaties
30. Week 3, wat betekent dat? Leeftijdsgroep Ongeveer 16-20 jaar Kerndoel Deze les levert een bijdrage aan kerndoel 3: de leerlingen leren omgaan met tijd in alledaagse situaties Leerstofonderdeel Doel
Nadere informatieZELZATE RUP EUROHAL. Procesnota
ZELZATE RUP EUROHAL 01.06.2018 WWW.VENECO.BE I. COLOFON Dit document is een publicatie van Gemeentebestuur Zelzate Grote Markt 1 9060 Zelzate Planid: RUP_43018_214_00006_00001 Versie Datum Omschrijving
Nadere informatieInformatiepakket C HERREGISTRATIE
Informatiepakket C HERREGISTRATIE Bevat informatie voor aanbieders van activiteitenaanbod ten behoeve van informeel leren in het kader van de herregistratie van schoolleiders in het primair onderwijs.
Nadere informatieScriptiereglement Faculteit Rechtsgeleerdheid
Scriptiereglement Faculteit Rechtsgeleerdheid Artikel 1 Toepassingsbereik Dit reglement is van toepassing op scripties in: a. de masteropleidingen Nederlands Recht, Fiscaal Recht, Internationaal en Europees
Nadere informatieRelatie met schoolleiding vraagt aandacht!
Schoolleiding Relatie met schoolleiding vraagt aandacht! De samenwerking tussen de schoolleiding en het onderwijzend personeel loopt niet vanzelfsprekend optimaal. In de media en door berichten die je
Nadere informatiegedrag? Wat is de invloed van gender op deze samenhang? gedrag? Wat is de invloed van gender op deze samenhang?
Is er een samenhang tussen seksuele attituden en gedragsintenties voor veilig seksueel Is there a correlation between sexual attitudes and the intention to engage in sexually safe behaviour? Does gender
Nadere informatieManagement in de non-profit
Postgraduaat Management in de non-profit 2015-2016 De sessies vinden plaats in de campus van VIVES HOGESCHOOL BRUGGE. 1 MANAGEMENT IN DE NON-PROFIT Bij non-profit organisaties ligt de belangrijkste klemtoon
Nadere informatieOnderzoeksgroep Beleid en Leiderschap in Onderwijs. Elke Staelens (Ugent)
Onderzoeksgroep Beleid en Leiderschap in Onderwijs Elke Staelens (Ugent) REGELGEVING OMTRENT OPLEIDING IN VLAANDEREN ROL VAN DE DIRECTEUR OPLEIDING: EEN ANTWOORD OP NODEN? niet verplicht. Departement Onderwijs
Nadere informatieOnderzoek tevredenheid medewerkers FICTIEF. 2012 Rapportage. Walvis ConsultingGroep Amersfoort, maart 2012 Onderzoeker: drs.
Onderzoek tevredenheid medewerkers FICTIEF 2012 Rapportage Walvis ConsultingGroep Amersfoort, maart 2012 Onderzoeker: drs. Ronald Zwart Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding en leeswijzer... 3 1.1 Inleiding:
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieCOMMISSIE HOGER ONDERWIJS VLAANDEREN
COMMISSIE HOGER ONDERWIJS VLAANDEREN SJABLOON AANVRAAGDOSSIER AMBTSHALVE GEREGISTREERDE INSTELLINGEN MACRODOELMATIGHEIDSTOETS M.H.O. OP TOETS NIEUWE OPLEIDING Opzet en structuur Dit sjabloon met richtlijnen
Nadere informatieWat beweegt ambtenaren?
Wat beweegt ambtenaren? Presentatie onderzoeksresultaten Scriptieverdediging Master of Culture and Change mw. A.G. (Diana) Schaeffer - Elsinga Utrecht, 27 augustus 2015 Word een HELD al is het maar voor
Nadere informatieBouw mee aan de mobiliteit van morgen
Bouw mee aan de mobiliteit van morgen Traineeprogramma voor ingenieurs AGENTSCHAP WEGEN EN VERKEER WEGENENVERKEER.BE 3 ALS DIENSTKRINGINGENIEUR VOOR WEGEN LIMBURG BEN IK VERANTWOORDELIJK VOOR DE OPVOLGING
Nadere informatieInhoudsopgave. Deel i Oriëntatie 19. Voorwoord 13
Voorwoord 13 Deel i Oriëntatie 19 1 Competent blijven werken in latere loopbaanfasen: een introductie op het thema 21 1.1 Vergrijzing en ontgroening van de bevolking in Nederland 22 1.1.1 Ontgroening en
Nadere informatieLeergang Hoger Management
Leergang Hoger Management Ontwikkelen van leiderschap in het voortgezet onderwijs 1 Een samenwerking tussen Marant Interstudie en Kennisland. 2 De samenwerking tussen Marant Interstudie en Kennisland verbindt
Nadere informatie6 7 NORM= het niveau waarop het vak volgens de doelstelling van het onderwijsprogramma wordt afgesloten 8 9 Excellent
Bachelor Opleiding Sociale Geografie & Planologie Beoordelingsprotocollen Wetenschappelijk Rapporteren en Presenteren, Groepsonderzoekproject & Bachelorproject De Beoordelingsprotocollen van Wetenschappelijk
Nadere informatieOnderzoeksrapport Orange
Leiden Juni 2005 Groep 8 Ingrid Olsthoorn Remy Portier Angela Stil Maaike Verspaandonk Inhoudsopgave Hoofdstuk Bladzijde Inhoudsopgave 2 Samenvatting 3 Inleiding 4 Vraagstelling 5 Resultaten 6 Conclusie
Nadere informatieAanpak reorganisatie in hoofdlijnen
'Moederdocument' Afspraken Uitvoering Reorganisatie Politiewet 2012 Bijlage 1 / 16 Hoofdlijnenakkoord Aanpak reorganisatie in hoofdlijnen 20 december 2013 v1.3 Reorganisatie met drie fasen De personele
Nadere informatieRapportage enquête Boeken lenen bij bibliotheken door Stichting Senia
Rapportage enquête Boeken lenen bij bibliotheken door Stichting Senia INLEIDING Door de Stichting Senia werd in juni 215 onder haar lezers een enquête uitgevoerd over Boeken lenen bij bibliotheken. Doel
Nadere informatieLeiderschapsontwikkeling: inspiratie en resultaat
OPEN YOUR EYES Leiderschapsontwikkeling: inspiratie en resultaat Leiderschap ontwikkeling vanuit de kern Leiderschap is van grote invloed op de resultaten van de organisatie. Hoe kunnen we onze ambities
Nadere informatie