2010 nummer 4 winter. Thema: space & aerospace composites

Transcriptie

1 2010 nummer 4 winter Thema: space & aerospace composites

2 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites voor lucht- en ruimtevaart TenCate Koninklijke Ten Cate nv (TenCate) is een internationaal opererende onderneming die textieltechnologie combineert met chemische processen bij de ontwikkeling en productie van functionele materialen. Rond deze technologische basis zijn markttoepassingen geformeerd. Wereldwijd neemt TenCate in haar kernmarkten leidende posities in. De groei van TenCate is vooral gebaseerd op mondiale trends, te weten veiligheid & bescherming en duurzaamheid & milieu. Materialen van TenCate worden hoofdzakelijk toegepast voor: persoonlijke veiligheid en bescherming van de leef- en werkomgeving; modernisering van leger- en politieuitrusting; verlaging van brandstofkosten door lichtere materialen in lucht- en ruimtevaart; watermanagement en zorg voor het milieu. De strategie van TenCate is gestoeld op het concept van waardeketenmanagement. De vier hoekstenen van dit beleid zijn: kostenleiderschap; productdifferentiatie gericht op specifieke toepassingen en klanteisen; end-usermarketing en een industrieel intellectueel-eigendombeleid; technologische innovatie. Deze vier hoekstenen binnen het businessmodel van TenCate zijn gerelateerd aan markt, product, proces en technologie. In txtures worden de trends, hoekstenen en andere wezenlijke elementen in het businessmodel zo veel mogelijk benoemd. Productie van koolstofweefsel bij de vestiging in Morgan Hill (VS) TenCate compo In deze wintereditie staat Space & Aerospace Composites centraal. Toepassing van geavanceerde composieten zorgt voor gewichtsbesparing, brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en ruimteverkenningsvoertuigen. Met de ontwikkeling en productie van deze materialen draagt TenCate bij aan de mondiale ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en milieu. Zowel de marktgroep Space & Aerospace Composites als de marktgroep Advanced Armour ontwikkelt en produceert composietmaterialen voor toepassingen in met name de lucht- en ruimtevaart respectievelijk voor antiballistische oplossingen. TenCate composietmaterialen bewijzen zich sinds jaar en dag tot op grote hoogte. Geavanceerde composieten combineren hoge sterkte met een laag gewicht, beperken het brandstofverbruik, verlengen de levensduur van vlieg- en voertuigen, bieden een grote mate van vormvrijheid en zijn onder meer vlamvertragend, zuur- en vochtbestendig. Met de ontwikkeling en productie van deze materialen speelt TenCate in op mondiale trends op het gebied van duurzaamheid en milieu. 2 txtures nummer 4 winter

3 sieten - licht, sterk en duurzaam Composieten zijn vezelversterkte kunststoffen op basis van veelal glas-, koolstof- of aramideweefsels. Het ontwerp en de productie van composietmaterialen van TenCate zijn geschoeid op de combinatie van textieltechnologie en chemische processen. Ze bestaan uit een samenstelling van vezels of weefsels waarvan met toevoeging van kunstharsen (harssystemen) halffabrikaten worden gemaakt (zie ook kadertekst bladzijde 3). Zo is TenCate Cetex een serie thermoplastische composietmaterialen, bestaande uit unidirectionale en op weefsels gebaseerde prepregs en tapes, semipregs, laminaten en sandwichpanelen. Toepassing van geavanceerde composieten zorgt voor brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en satellieten. Deze worden immers lichter, sterker, veiliger, zuiniger en zeker in de luchtvaart kostenefficiënter. Thuis in de lucht- en ruimtevaart Geavanceerde composieten van de Space & Aerospace Composites-groep worden met name toegepast in de lucht- en ruimtevaart: commerciële en militaire vliegtuigen, sate- llieten en verkenningsvoertuigen voor bijvoorbeeld Mars-missies. Zowel de luchtvaart als de ruimtevaart is een behoudende markt. Veiligheid en betrouwbaarheid zijn van het allergrootste belang. De kosten voor ontwikkeling en kwalificatie van materialen zijn hoog. Wordt een bepaald materiaal na kwalificatie toegepast, dan mag in dit materiaal bij vervolgleveringen geen enkele wijziging zijn aangebracht tenzij het een bewezen verbetering betreft. Dit maakt het complex om nieuwe materialen te ontwikkelen als er geen technische noodzaak of klant voor is. Vervolg op pagina 4 3

4 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites voor lucht- en ruimtevaart Op grote hoogte Vervolg van pagina 3 Dit verklaart waarom voor bepaalde onderdelen nog specificaties gelden die dateren van de zeventiger jaren van de vorige eeuw, terwijl inmiddels betere materialen voorhanden zijn. Daarnaast is er een verscheidenheid aan defensie- en industriële toepassingen. Voorbeelden zijn de winning van olie en gas, de recreatiemarkt en mobiliteitsconcepten (zonneauto, Superbus). Een belangrijke groeimarkt zijn onbemande vliegtuigen (UAV s). In de luchtvaart worden composietmaterialen als TenCate Cetex onder meer toegepast in de secundaire vleugelstructuur en in primaire structuur- en interieurdelen van vliegtuigen. Voorbeelden zijn kleppen, inspectieluiken, motorophanging, radomes (behuizing van antennes en radar), de vaste vleugelvoorranden, trolleys, draagbalken, bagagebakken en vloerdelen. Voor deze interieur- en structuurdelen werkt TenCate samen met de directe klanten, de toeleveranciers van vliegtuigbouwers en dan met name de deskundigen in de materiaal- en procestechniek. Voorbeelden van toepassingen in de ruimtevaart zijn zonnepanelen, antennes, reflectoren, delen van de huid en de draagconstructie voor de zonnecellen, antennes, gieken, spanten, communicatieschotels en hitteschilden. Op kop Space & Aerospace Composites is een grote speler in haar nichemarkten als het gaat om de ontwikkeling en productie van composietmaterialen voor deze veeleisende toepassingen. In radomes en materialen voor de ruimtevaart is de marktgroep zelfs wereldmarktleider. Jarenlange kennis en ervaring inzake materialen en technologie, flexibiliteit alsmede continuïteit en betrouwbaarheid in kwaliteit en levering schragen die positie. Die expertise is mede het resultaat van de samenwerking met partners in de waardeketen (zoals Fokker Aerostructures, de Technische Universiteit Delft en Universiteit Twente) en in ontwikkel- en innovatieconsortia als TAPAS en TPRC. Voor de lucht- en ruimtevaartmarkt gelden lange doorlooptijden. De terugverdientijd van investeringen is lang. De markt beschikt in beperkte mate over product- en ontwerpkennis, met name van thermoplasten. De marktgroep produceert zelf geen vezels en polymeren. Daardoor is ze flexibel in de leverancierskeuze. De sterktes van de groep liggen in de kennis en expertise, de technische prestaties van 4 txtures nummer 4 winter

5 In radomes en materialen voor de ruimtevaart is Space & Aerospace Composites van TenCate wereldmarktleider de materialen en de verwerkingscapaciteit. Samen met partners wordt continu gewerkt aan verbetering van producten, processen en technologieën. De groep is actief in wereldwijde markten die groei vertonen. Hoekstenen Het eigen PPS+-programma beoogt efficiëntere interne processen, nieuwe composietarchitecturen en betere temperatuurresistentie. Dankzij intensieve productontwikkeling kan TenCate nu meer en nieuwe UD-tapes, harsen en prepregs aanbieden. Dat betekent kostenefficiëntie, productdifferentiatie en technologische innovatie. Ten Cate Advanced Composites USA is een overeenkomst aangegaan met 3M voor de levering aan TenCate van 3M Matrixhars voor de vervaardiging van klantspecifieke TenCate prepregs. De 3M Matrixhars is een gepatenteerde harstechnologie waarmee sterkere, lichtere en meer duurzame composieten kunnen worden geproduceerd. Qua eindgebruikersmarketing zet de groep er zich voor in de klanten te blijven wijzen op de voordelen van composietengebruik. Dat gebeurt op vakbeurzen, in persoonlijke contacten, met documentatie in brochures en op internet, en op basis van de bewezen staat van dienst in de lucht- en ruimtevaart. Toepassing van geavanceerde composieten zorgt voor brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en satellieten Space & Aerospace Composites-groep van TenCate is een grote speler in haar nichemarkten als het gaat om de ontwikkeling en productie van composietmaterialen PPS+-programma beoogt efficiëntere interne processen, nieuwe composietarchitecturen en een nieuwe generatie TenCate Cetex thermoplastische composieten. 5

6 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites in de vs en europa In de VS ligt het accent op toepassingen in de ruimtevaart, de burgerluchtvaart, de markt voor businessjets en defensie. 6 txtures nummer 4 winter

7 Productie en producten De Space & Aerospace-groep van TenCate heeft productiebedrijven in Europa (Nijverdal) en de Verenigde Staten (Morgan Hill en Benicia, California, USA). Het gaat om de bedrijven TenCate Advanced Composites, Phoenix, YLA en CCS Composites. Vormgevingstechnieken Voor de luchtvaart produceert Benicia thermoset prepregs en chopped moulding compounds en compression moulded onderdelen. In de VS ligt het accent op toepassingen in de ruimtevaart, de burgerluchtvaart, de markt voor businessjets en defensie. In Morgan Hill worden thermoset prepregs en thermoplastische unidirectionale (UD) prepregs gemaakt. Deze tape-technologie is complementair aan bestaande productieprocessen voor composieten. Vanwege de mogelijkheid tot automatisering bij de verwerkers van deze materialen levert deze technologie extra besparingen op in de productie. UD-tape is specifiek geschikt voor romp en vleugels vanwege hun optimale mechanische eigenschappen. Dat zijn bijvoorbeeld stijfheid, sterkte, thermische en elektrische geleiding, chemische en uv-bestendigheid en brandveiligheid. Met deze technologie kan in de nabije toekomst bijvoorbeeld een lichte romp van thermoplast composiet worden gebouwd. Met de ontwikkeling van de UD-tapetechnologie heeft TenCate haar positie in de vliegtuigsector verder versterkt. Lees verder op de volgende pagina. Thermoset bevestigingsklem voor de Boeing 787 7

8 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites in de vs en europa Vervolg van vorige pagina De laatste twee vormgevingstechnieken bieden een grotere vormvrijheid respectievelijk resulteren in eindproducten, zoals hydraulische en brandstofleidingklemmen voor de Boeing 787. Het is een voorbeeld van voorwaartse integratie in het vervaardigingsproces, met technologische ontwikkelingen als drijfveer. In de VS produceert TenCate ook koolstofcomposiet prepregs. Een van haar klanten gebruikt deze voor de productie van rotorbuizen ten behoeve van een nieuwe methode voor uraniumverrijking door leverancier USEC in Piketon (Ohio). Mobiliteitsconcepten In Europa is de productie hoofdzakelijk gericht op de commerciële luchtvaart. Hier worden voornamelijk thermoplast composieten vervaardigd. Er is een strategische samenwerking met Fokker Aerostructures. Bovendien wordt composietmateriaal geleverd voor innovatieve mobiliteitsconcepten als Superbus en voertuigen die worden aangedreven door zonne- en windenergie. Ook in de sportwereld groeit de vraag naar composieten. TenCate Cetex is bij uitstek geschikt voor sporten waarbij gewicht een belangrijke rol speelt, zoals de wielrennerij en de schaatssport. Tussen de VS en Europa vindt in belangrijke mate productie-, verkoop- en technische ondersteuning plaats. Thermoplastische prepregs en laminaten (TenCate Cetex ) die in Nijverdal worden geproduceerd, worden ook in de VS verkocht. Thermoset prepregs uit Benicia en Morgan Hill vinden op hun beurt in Europa hun weg naar producenten in de ruimtevaart (bijvoorbeeld radomes). 8 txtures nummer 4 winter

9 Geavanceerde composieten Geavanceerde composieten combineren een hoge sterkte met een laag gewicht en bieden een grote mate van vormvrijheid. Vormvrijheid speelt bij vrijwel elke toepassing een belangrijke rol: composieten kunnen relatief eenvoudig worden verwerkt tot complexe vormen. Ze vergen veel minder onderhoud dan traditionele materialen, kunnen worden toegesneden op de specifieke toepassing, hebben goede impact- (schadetolerantie) en vlamvertragende eigenschappen, kennen mede afhankelijk van het gekozen harssysteem een uitstekende bestendigheid tegen zuren, brandstoffen, chemicaliën en water, doorstaan moeiteloos talloze cyclische belastingen en zijn thermisch isolerend. Composieten zijn met name ontwikkeld binnen de vliegtuigbouw. Hier worden hoofdzakelijk koolstofcomposieten gebruikt om constructies te bouwen die licht en sterk zijn. Glas- en aramidevezelconstructies zijn populair geraakt door hun toepassing in radomes, waarvoor radartransparantie essentieel is. Door de grote verscheidenheid aan vezels, harsen en versterkingsvormen is de ontwerpvrijheid van een composietproduct bijzonder groot. De keuze voor de vezelsoort, de vezelarchitectuur en de harssoort zijn goeddeels bepalend voor de mechanische eigenschappen. Een thermoplast is een materiaal van kunststof dat bij verhitting zacht wordt en dan makkelijk in de juiste vorm kan worden gebracht. Het is een fysisch want omkeerbaar proces. Kenmerkend voor thermoplasten zijn onder andere lage productiekosten, vlam- en giftige rookbestendigheid, ongelimiteerde en niet-geconditioneerde opslag en een hogere taaiheid. Thermoplasten worden toegepast in de vliegtuigindustrie, maar nog beperkt in hoogbelaste, dragende vliegtuigdelen. Alle thermoplasten zijn in beginsel recyclebaar. TenCate produceert thermosets, thermoplasten en prepregs op basis van unidrectionale tapetechnologie, die complementair is aan bestaande productieprocessen en extra besparingen oplevert in de productie Naast de luchtvaart en ruimtevaart worden composieten toegepast in innovatieve mobiliteitsconcepten en sportartikelen Tussen de marktgroepen in de VS en Europa vindt in belangrijke mate productie-, verkoop- en technische ondersteuning plaats Een thermoharder blijft hard en ontbindt uiteindelijk als deze wordt verhit. Hier gaat het om een chemisch en dus onomkeerbaar proces. Thermoset composietmaterialen bieden weerstand tegen extreme temperaturen, zijn enorm sterk, laag in gewicht en duurzaam. Thermoset wordt voornamelijk toegepast in de militaire luchtvaartsector en de ruimtevaartindustrie. Bij omstandigheden als op Mars tussen -80º en +20º C moeten alle materialen van verkenningsvoertuigen immers volledig betrouwbaar zijn. Een prepreg bestaat uit een dunne folie van een substraat (een dun laagje weefsel van bijvoorbeeld glas-, koolstof- of aramidevezel) dat wordt geïmpregneerd met een epoxy-hars of in persen geplet tot dunne platen. Prepregs worden gebruikt voor de vorming van gelaagde composietmaterialen (laminaten). 9

10 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites heeft imposante klantenlijst Luchtwaardig en betrouwbaar De grootste klanten in de burgerluchtvaart zijn Airbus, Boeing en Embraer, en direct daaraan gerelateerde toeleveranciers. Amerikaanse bedrijven zijn goed voor 55% van de wereldmarkt in aerospace, Europese voor 25%. Airbus en Boeing samen hebben een marktaandeel van 80%. Onder meer de voorzijde van de vleugels (J-nose 2 x 52 m per vliegtuig) en de inlaat van motoren van de Airbus A380 zijn vervaardigd van TenCate Cetex. Diverse onderdelen in de A350 zullen eveneens op basis van thermoplastische materialen van TenCate worden gebruikt. Ook in de Boeing 787 Dreamliner wordt dit materiaal toegepast. Ten behoeve van de Gulfstream G650 businessjet levert TenCate de composietmaterialen voor de vloer en de bewegende horizontale en verticale delen van de staart. Van het zakenvliegtuig Cirrus bestaan de SR20 en SR22 voor 100% uit thermoset composietmateriaal. Deze vliegtuigtypes kunnen bij motoruitval aan een parachute een veilige landing maken. Werkpaard Andere vliegtuigtypes waarin het materiaal wordt verwerkt, zijn de Airbus A320 (het werkpaard in de Airbus-vloot), de A400 M, de Boeing 737, Boeing 747-8, Boeing 777 en Boeing 767; de Embraer Lineage, Phenom 100 en Phenom 300, de Gulfstream G550 en de Apache AH64 helikopter. TenCate doorloopt momenteel een kwalificatieprogramma dat is gericht op vervanging van een metalen laadklep in helikopters door thermoplast composiet. Dat levert een gewichtsbesparing op van 40%, meer sterkte en verlenging van de levensduur. De klantenlijst vermeldt tevens de namen van vliegtuigbouwer Lockheed Martin, het defensie- en technologiebedrijf Raytheon, Loral (satellietsystemen), BAE Systems (luchtvaart), Cobham (luchtvaart en defensie), General Atomics (toepassingen in kernenergie, luchtvaart en defensie), ATK (lucht- en ruimtevaart, defensie) en Astrium (ruimtevaart). De luchtvaart: behoedzaam De vliegtuigindustrie wordt weleens gekenschetst als conservatief, maar behoedzaam is een passender typering. Althans in de visie van Frédérique Mutel, bestuursvoorzitter van JEC Composites (zie het artikel op bladzijde 12). Veiligheid en betrouwbaarheid gaan er voor alles. De productie ervan neemt veel tijd. De grote uitdaging is hier, meer vliegtuigen te produceren met dezelfde kwaliteit en om lichtere onderdelen te produceren voor vliegtuigen die sneller gaan tegen lagere kosten maar wel met dezelfde kwaliteit. Het antwoord hierop: automatisering van productieprocessen (door robotisering en simulatie) en innovatie in materialen. Aerospace heeft geen andere keus. Vervolg op pagina txtures nummer 4 winter

11 De Cirrus SR 20 en SR 22 bestaan voor 100% uit composietmateriaal 11

12 Duurzaamheid / Milieu Space & Aerospace Composites heeft imposante klantenlijst vervolg van pagina 11 Ter illustratie noemt ze de Boeing 787, waar tientallen engineers onderzoeken hoe ze op één onderdeel acht gram kunnen besparen. De enige oplossing voor gewichtsbesparing zijn composieten. Om meer composieten te produceren en deze meer concurrerend te maken, is automatisering geboden. Daarmee kun je de productiecyclus versnellen, de reproduceerbaarheid en kwaliteit van onderdelen borgen en kosten verlagen. JEC Composites ondersteunt de industrie met een uitgebreid voorlichtingsen opleidingsprogramma in automatisering. Europa, waar inmiddels 83% van de productieprocessen is geautomatiseerd, fungeert als driver voor bijvoorbeeld Azië (68%). De gehele composietenindustrie moet echter voorwaarts, als een teken dat ze zich heeft gecommitteerd aan het milieu. Lichtgewicht composieten die qua sterkte en stijfheid aan de eisen van de vliegtuigbouw voldoen, kunnen ook worden toegepast om (vracht) auto s en schepen lichter te maken. Daarvoor moeten dan wel snellere, geautomatiseerde productietechnieken beschikbaar komen. TenCate levert composietmaterialen voor de bewegende horizontale en vertikale delen van de staart van de Gulfstream G txtures nummer 4 winter

13 Lange adem Meespelen in de vliegtuigmarkt vergt een lange adem. Nu al buigen ontwerpers zich over de toestellen die in 2025 het luchtruim zullen kiezen. De eisen die de luchtvaartindustrie stelt, veranderen snel. Het gebruik van composieten in deze sector neemt zienderogen toe. Composiet is zowel sterker als lichter dan aluminium en andere metalen. Elke volgende generatie vliegtuigen bevat in de regel weer meer composietmateriaal. Het gaat het er immers om, met een lager brandstofverbruik en tegen lagere productieen onderhoudskosten meer passagiers over grotere afstanden te kunnen vervoeren. Nieuwe commerciële vliegtuigen die in 2010 en eropvolgende jaren worden uitgeleverd, krijgen rompen en vleugels waarin weer meer aluminium is vervangen door (koolstofweefsel) composieten. Dat geldt inmiddels ook voor structurele delen. In 2014 zal in vliegtuigen 11% meer composieten worden toegepast dan in De Airbus A320 (1986) bestaat voor 15% uit composietmateriaal, de A380 (2005) voor 25%. De nieuwe Boeing 787 en Airbus A350 XWB zullen voor circa 50% uit composieten bestaan en nog maar voor 20% uit aluminium. Gebruik van composieten maakt vliegtuigen lichter en vergroot hun levensduur. Daar dit ook een verhoging van de luchtdruk en luchtvochtigheid mogelijk maakt, wordt het comfort van de passagiers vergroot. Bij aluminium wordt de luchtvochtigheid kunstmatig laag gehouden omdat anders roestvorming (corrosie) optreedt (bijvoorbeeld bij de klinknagelverbindingen). Daardoor is de lucht in vliegtuigen droog. Het toestel moet op tien kilometer hoogte op druk worden gehouden. Een vliegtuig wordt bij een gemiddelde levensduur circa keer opgepompt. Composieten zijn dan in het voordeel omdat in tegenstelling tot aluminium hoegenaamd geen materiaalmoeheid optreedt. een brede selectie van specialistische producten voor belangrijke segmenten als radomes en satellieten. Bouwers van satellietsystemen onderkennen de waarde van de harssystemen van TenCate en de high modulus-vezel, die bijzonder dimensionaal stabiel (maatvast) is. Producenten van radomes willen composieten die diëelektrisch zuiver zijn (niet-geleidend): glas- en kwartsweefsel zonder verontreiniging met koolstofvezel. In de vestiging in Morgan Hill beschikt de groep over koolstofvezelvrije ruimtes. TenCate beschikt over een brede technologie in harsen voor zowel thermoset als thermoplasten en kan onderdelen zelf fabriceren. Technologisch is Space & Aerospace Composites een goede partner omdat ze voor specifieke toepassingen bij eindgebruikers nieuwe materialen kan ontwikkelen en kwalificeren. Vliegtuigindustrie staat voor de uitdaging meer vliegtuigen te produceren met dezelfde kwaliteit en om lichtere onderdelen te produceren voor vliegtuigen die sneller gaan tegen lagere kosten en met dezelfde kwaliteit Gebruik van composieten maakt vliegtuigen lichter, verlengt hun levensduur en vergroot het comfort van de passagiers Betrouwbaarheid in kwaliteit en levering, continuïteit, technische service en een brede selectie specialistische producten en harssystemen bepalen goeddeels de keus voor TenCate De keus voor TenCate Klanten hebben elk hun redenen om voor composietmaterialen van TenCate te kiezen, bijvoorbeeld vanwege de betrouwbaarheid en continuïteit. TenCate biedt uitstekende technische service, korte leveringstijden en 13

14 Duurzaamheid / Milieu TenCate ontwikkelt nieuwe materialen en processen Met de UD-tapetechnologie kan in de toekomst een lichte romp van thermoplast composiet worden gebouwd. 14 txtures nummer 4 winter

15 Innovaties en trends Als technologiepartner werkt TenCate met zowel de eindgebruikers Het PPS+-programma van TenCate Advanced Composites is gericht op een nieuwe generatie TenCate Cetex thermoplastische composieten. Basis is een nieuwe generatie polyphenylene sulfide (PPS)-semipregs. PPS-poeder wordt direct op het koolstofweefsel aangebracht en versmolten. Dat scheelt een aantal bewerkingsstappen en is dus gunstiger in prijs. Daardoor kan het materiaal qua prijs concurreren met traditionele, thermohardende composieten. Daarnaast maakt het de verwerking eenvoudiger: het materiaal is soepeler te vormen en sterker. Het programma voorziet dus in efficiëntere interne processen, nieuwe composietarchitecturen en betere temperatuurresistentie. Nieuwe producten TenCate kan nu nieuwe producten aanbieden in thermoplastische UD-tapes, nieuwe harsen voor hoge-temperatuurtoepassingen als het als leveranciers samen in de ontwikkeling van composietmaterialen en de toepassing bij (nieuwe)vliegtuigen. Op die manier kunnen concepten en producten op maat worden geboden. hitteschild van het ruimtevaartuig Orion, nieuwe prepregs voor de satellietbouw en een nieuwe generatie thermoset prepregs out of autoclave voor vliegtuigen. Hechting van lagen en uitharding van materiaal in autoclaven is een duur proces en daarom bijvoorbeeld voor de automotive niet haalbaar. De meest recente productintroducties zijn een prepreg voor industriële en recreatietoepassingen en een nieuwe oppervlaktefilm voor een cosmetisch superieur oppervlak voor composietenbouw. CCS Composites levert thermoset bevestigingsklemmen voor de hydraulische en brandstofleidingen van de Boeing 787 Dreamliner. Wereldwijde trends Met het PPS+-programma speelt TenCate in op een aantal trends die zich in de wereld der composieten voordoen. De grootste trend in de vliegtuigindustrie is de interesse in automatisering voor verbetering van de productiviteit en voor nieuwe materialen. Ook vindt verschuiving plaats naar composiet vliegtuigrompen en -vleugels in nieuwe commerciële toestellen. Dat is een stimulans voor het gebruik van composieten en de vraag naar thermoplastische composieten in interieurtoepassingen. In andere toepassingen zoeken klanten besparingen in de productiviteit door naast automatisering de eliminatie van uitharding in cycli in een druktank (pressure curing cycles). Thermoset materialen van TenCate kunnen worden verduurzaamd in ovens in plaats van autoclaven. Dat beperkt de tijd en de kapitaalsinvestering. Bij thermoplastische UD-tape biedt automatisering besparingen in de productie en de mogelijkheid deze materialen op omgevingstemperaturen op te slaan. Van open naar gesloten Er vindt een ontwikkeling plaats van injectieprocessen. Deze gaat hand in hand met de verschuiving van open-matrijstechnieken naar gesloten-matrijstechnieken (closed-moulding). Dit is een vormgevingsproces onder lage druk met twee harsen (resins) die in een matrijs (mould) worden geïnjecteerd, waarna uitharding volgt. Deze techniek is schoon, 15

16 Duurzaamheid / Milieu TenCate ontwikkelt nieuwe materialen en processen Frédérique Mutel, bestuursvoorzitter JEC Composites energiezuinig en er kunnen grote en relatief complexe producten mee worden gemaakt met aan weerszijden een zeer glad oppervlak. Het is dus zowel kwalitatief als qua milieu en gezondheid een belangrijke verbetering. Er wordt een meer gelijkmatige kwaliteit eindproduct verkregen en het helpt de uitstoot van gassen (oplosmiddelen) bij de productie belangrijk verminderen. Ook hier ligt voor met name opkomende economieën een uitdaging. De traditionele handmatige verwerking (handlamineren in een open matrijs) kan nadelig of schadelijk zijn voor mens en milieu. Deze ontwikkeling sluit aan op de sterke groei van het aandeel thermoplasten. Deze lenen zich meer voor closed-mouldprocessen en kunnen beter gerecycled worden. Bovendien leveren ze in tegenstelling tot thermosets geen voorraadproblemen op. Het aandeel van thermoplasten in de waardeketen bedroeg in 2002 nog 30%. Inmiddels is dat 37%. Wind mee Een andere trend is de groei in toepassingen in windenergie. Volgens Frédérique Mutel (bestuursvoorzitter JEC Composites) ontkomen we er niet aan, over een variëteit aan energievormen te beschikken. We kunnen niet met een of twee vormen van energie door blijven gaan. De snelle groei doet zich met name voor in de Verenigde Staten. Hier realiseerde men zich acht jaar geleden dat de VS in veel markten problemen zouden krijgen en werd besloten nieuwe markten te betreden, zoals van windturbines. De VS zijn traditioneel sterk in de automotive en ruimtesystemen. Kennis van kernenergie is er nog beperkt. Met de productie van windturbinebladen moet je dicht bij je klant zijn en bij de plek waar de windmolens staan. Met een mooi begrip luidt dat activité de proximité. Groei in Azië Onmiskenbaar is eveneens de sterke groei van het composietengebruik in Azië. Van de wereldwijde groei van 5,9 miljoen ton (Mt) in 1999 naar 10,3 Mt in 2013 steeg het aandeel van Azië van 24% naar 36%. Grote composietbedrijven beschikken inmiddels in heel Azië over productievestigingen. Dat is niet zozeer vanwege de lonen als wel omdat de markt en de vraag er groot zijn. Ook westerse spelers willen hun deel van de taart. Dat geldt eveneens voor grondstoffenleveranciers. Het zijn bedrijven met geavanceerde technologie en volledige controle over hun emissies. Het milieubewustzijn in opkomende landen groeit sterk, weet Frédérique Mutel uit eigen ervaring. Er heerst van oudsher een cultuur van hergebruik en herverwerking. Ze hebben een lange traditie van zorg om water en de natuur. Ze voelen zich betrokken bij de kwaliteit van de natuur, dat is een van de grootste waarden. Daarom gooi je niet zomaar iets weg. TenCate blijft zich primair richten op de lucht- en ruimtevaart, al wordt de komende jaren ook groei in industriële toepassingen nagestreefd. Er is een groeiend potentieel voor vliegtuiginterieurs voor thermoplasten, radarkappen op militaire schepen, olie- en gastoepassingen voor gewichtsreductie en composietgebruik in de commerciële luchtvaart en het marktsegment voor zakenvliegtuigen. TenCate speelt in op trends als automatisering voor verbetering van de productiviteit en voor nieuwe materialen Grote composietbedrijven beschikken inmiddels in heel Azië over productievestigingen Naast aerospace-, space- en armourtoepassingen streeft TenCate naar groei in industriële toepassingen, zoals olieen gaswinning, alternatieve energie en transport 16 txtures nummer 4 winter

17 Duurzaamheid / Milieu TenCate speler in snel groeiende markt Een wereld aan composieten De marktgroep Space & Aerospace Composites van TenCate ontwikkelt en produceert composietmaterialen ten behoeve van met name de lucht- en ruimtevaart. Het zijn markten die autonome groei laten zien van meer dan 10%. Markten waarin een belangrijke rol is De markt wordt gedomineerd door de transportsector (zie illustratie) en de bouw. In de transportsector levert gewichtsreductie brandstofbesparingen op. In de bouw betekent licht bouwen dat minder grondstoffen nodig zijn. In gevelbouw, dakbedekking, overspanningen en infrastructuur lenen veel traditionele materialen zich voor vervanging door composieten. Onderhoud van constructies als bruggen is in de EU aan strenge regels onderworpen. Draagconstructies uit composieten kunnen daardoor concurreren met metalen constructies. In de (civiele) bouw valt voor de industrie dus nog veel terrein te winnen. Het marktaandeel van aerospace bedraagt 4%, maar deze sector kent wel de hoogste groei en het hoogste rendement (21% van de marktwaarde). De markt voor windenergie is goed voor 3% van het totale volume (6% van de totale waarde). Deze twee hightechsectoren zijn in de Verenigde Staten en Europa veel meer ontwikkeld dan in de rest van de wereld. Marktvolume en marktwaarde Het marktvolume van de wereldwijde composietenindustrie bedraagt 8 miljoen ton met een waarde van 60 miljard. De relatief hoge waarde van de EU (33%) is gelegen in het hoge niveau van de techniek in composieten. Azië is met name gericht op laagwaardige weggelegd voor automatisering, recycling en innovatie van grondstoffen, materialen en processen. Productie van koolstofprepregs in Morgan Hill. De vraag naar koolstofvezel zal tussen 2009 en 2012 toenemen composietmaterialen in grote volumes. Buiten China kijkt de markt in toenemende mate wel naar hightechmaterialen. Behalve Azië zijn India en Zuid-Amerika in opkomst. Zij hebben nieuwe oplossingen nodig voor verouderde infrastructuur en transportnetwerken. Gemiddeld groeit de wereldmarkt met 4% per jaar. Deze groei versnelt als gevolg van het toenemende gebruik van composieten en verbetering van de productieprocessen. Wereldwijd zijn mensen werkzaam in de composietenindustrie. De cijfers zijn afkomstig van JEC Composites, dat de rijke en complexe wereld der composieten uitgebreid in kaart heeft gebracht. JEC (Journals, Exhibitions & Composites) heeft zich de internationale promotie van composietmaterialen tot taak gesteld. Het wereldwijde netwerk van JEC verbindt meer dan mensen die beroepsmatig bij composieten betrokken zijn. De composietenindustrie is erg innovatief. Die innovatieve instelling is ook geboden: de composietenindustrie staat voor een aantal opgaven, waaronder automatisering 17

18 Duurzaamheid / Milieu TenCate speler in snel groeiende markt (het sneller en goedkoper maken van productieprocessen door bijvoorbeeld robotisering) en de ontwikkeling van nieuwe grondstoffen, harsen en glas- en koolstofvezels. Elk deel van de waardeketen heeft hierin een bijdrage te leveren, stelt Frédérique Mutel (bestuursvoorzitter van JEC Composites). Alle spelers in de waardeketen zijn hierbij onderling afhankelijk van elkaar. Innovaties De vraag naar koolstofvezel zal tussen 2009 en 2012 toenemen. Industriële toepassingen laten de sterkste groei zien, gevolgd door de luchtvaart. Bij de innovatie van harsen en additieven gaan de gedachten uit naar bijvoorbeeld lage-emissieharsen, bioharsen, verbeterde prepregs en koolstof- en glasvezels met hogere sterkte. Als het gaat om procesvernieuwing, vallen de termen simulatie en prototyping. Met computers kun je alles simuleren. Het eerste product kun je op een computer maken. Dat hoef je niet te doen door een schaalmodel te bouwen. Na een snelle prototyping kun je direct met serieproductie beginnen. Je kunt ook het verouderingsproces van composieten simuleren. In de vezels kun je sensoren inbouwen voor monitoring. Behalve de aandacht voor nieuwe grondstoffen en materialen is er de zorg voor verouderde producten: de herverwerking. Wie zamelt in, wie verwijdert en wie recycelt? Qua regelgeving zijn de EU en Japan hierin vooralsnog het meest vooruitstrevend. De wetgeving binnen de EU voor de recycling van auto s en elektrische apparatuur biedt mogelijkheden voor de composietenindustrie. In de VS wordt de regelgeving voor materialen, chemicaliën en recycling steeds beter. Recycling is een grote uit daging voor de industrie en zal steeds belangrijker worden. Collectief Een van de specifieke kwaliteiten van de composietenindustrie is haar collectieve kennis. De markt wil producten die niet roesten en weinig tot geen onderhoud vergen. In de waardeketen wordt steeds samengewerkt om de beste oplossing te vinden. Tegelijk is binnen de bedrijfstak sprake van interne concurrentie. Tussen thermosets en thermoplasten bijvoorbeeld, terwijl de echte concurrentie erbuiten plaatsvindt, met andere materialen. Niet alle bedrijven hebben volgens haar the big picture. JEC Composites speelt hierin een belangrijke rol door alle families te verenigen en oplossingen aan te dragen. De collectieve uitdaging is uitbreiding van de composietenmarkten. Dat doe je niet met veertig verschillende gezinnen en slechte argumenten en middelen. Daarom wil JEC Composites ook de zichtbaarheid van en de communicatie over composieten vergroten. Alle onderdelen in de waardeketen spreken over composieten, daardoor zijn er te veel en verwarrende begrippen. We moeten ons dus eenduidiger presenteren en, gesteund door een sterke industrie, de eindgebruikers en de markten laten zien wat je met composieten kunt doen en doelgericht de voordelen communiceren. Concentratie Een andere uitdaging is de concentratie van bedrijven. Er zijn te veel kleine en middelgrote bedrijven in de composietenindustrie. Ze beschikken allemaal over expertise en kennis. 18 txtures nummer 4 winter

19 Het zou goed zijn om allianties en clusters van bedrijven te vormen. Je moet dus concentreren, andere bedrijven kopen of clusters vormen van kleine bedrijven op technologische of regionale basis. Voor veel van dergelijke bedrijven luidt het einde als ze geen middelen hebben om te investeren of zich elders te vestigen. Als je klein bent en niet open staat voor verandering, maak je geen kans. Sommige bedrijven handelen erg beschermend en staan niet open voor de rest van de wereld. Geest van coöperatie Wat dat betreft is ze positief over TenCate. TenCate is een bedrijf dat in de geest van coöperatie met partners werkt. Allianties zijn voor TenCate erg belangrijk. Toen ik in de VS en daarna in Azië kennismaakte met TenCate, zag ik de dynamiek van TenCate. De mensen zijn open en erg innovatief. Samen met haar partners heeft TenCate de JEC Innovation Award 2010 in Parijs ook niet voor niets gewonnen. De bestuursvoorzitter, de heer De Vries, heeft een visie. Toen ik hem ontmoette, benadrukte hij het feit dat TenCate een onderneming is die het verschil wil blijven maken. TenCate is belangrijk voor onze referenties als JEC. Composietenindustrie is innovatieve bedrijfstak waarbinnen veel kennis wordt gedeeld Een belangrijke rol is weggelegd voor automatisering, recycling en innovatie van grondstoffen, materialen en processen. JEC prijst open en innovatieve instelling TenCate 19

20 Duurzaamheid / Milieu TenCate cetex voor EADS Koolstoflaminaten voor A350 XWB TenCate Advanced Composites Europa gaat TenCate Cetex koolstoflaminaten leveren voor gebruik in de Airbus A350 XWB en andere toepassingen van de EADS (European Aeronautic Defence and Space Company). Op basis van deze toekenning zal de levering worden gestart van TenCate Cetex aan diverse zogeheten Tier 1 en Tier 2 partners van Airbus, die rompschalen produceren voor de A350 XWB. Het TenCate Cetex materiaal wordt gekenmerkt door hoge sterkte en laag gewicht. Het materiaal wordt toegepast in de verstevigingstructuur van de romp van de A350 XWB. Thermoplastisch materiaal van TenCate wordt al toegepast in bestaande Airbus-programma s, waaronder de Airbus A380. Deze weefselversterkte thermoplastische composietmaterialen worden gebruikt in vele onderdelen van de secundaire structuur en voor toepassingen in het interieur van het vliegtuig. Met de levering van TenCate Cetex materiaal aan het Airbus A350 XWB programma wordt opnieuw het belang van licht en vormbaar thermoplastisch materiaal onderstreept. Een van de voordelen van toepassing van thermoplastische composieten is de mogelijkheid grote volumes in serie te produceren. aerospacecomposites.europe@tencate.com 20 txtures nummer 4 winter

21 Duurzaamheid / Milieu Ten Cate Advanced Composites BV reduceert afvalstromen Koolstofcomposiet voor herverwerking Ten Cate Advanced Composites bv realiseert een aanzienlijke besparing op de kosten van haar afvalstromen. Het hoogwaardig composietafval dat wordt aangeboden, leent zich bij uitstek voor herverwerking. Winst voor materiaal en milieu. Steeds meer bedrijven beseffen dat de grond- en hulpstoffen die worden gebruikt in de industrie niet oneindig beschikbaar zijn. Door slim te ontwerpen en produceren en door herverwerkbare basismaterialen en groene leveranciers te kiezen, is het mogelijk veel kostbare afvalstoffen een nieuw leven te geven. Ten Cate Advanced Composites bv heeft een meerjarig contract met CFK Valley Recycling in Stade. CFK is de Duitse aanduiding voor met koolstofvezel versterkte kunststoffen. Met kleine logistieke aanpassingen aan het inzamelsysteem voor koolstof weefkanten, thermoplastische prepregs en zaagafval van laminaten weet het bedrijf in Nijverdal een aanzienlijke besparing te realiseren van de kosten van zijn afvalstromen. Daarnaast loopt het bedrijf voorop als het gaat om het aanbieden van hoogwaardig composietafval dat bijzonder geschikt is voor recycling. Ten Cate Advanced Composites bv is tevens lid van het CFK Valley-consortium. Regelgeving De Europese Unie werkt aan regelgeving voor de herverwerking van afgedankte vliegtuigen, vergelijkbaar met die voor auto s. De luchtvaartindustrie zelf is er ook veel aan gelegen de verwijdering van deze vliegtuigen efficiënter en rendabeler te maken. Ze werkt daarom samen met de afvalverwerkende industrie om nieuwe vormen van herverwerking van koolstofmateriaal te ontwikkelen. Eindproducten op basis van de verhakselde koolstofvezels worden onder meer gebruikt voor versterking in spuitgietdelen voor industriële of wellicht automotivetoepassingen. Er kan ook koolstofvlies (fleece) van worden gemaakt. Dit is een soort non-woven mat die dient als kosteneffectieve, hoogwaardige versterking in composieten en laminaten. Kennisnetwerk Doel van CFK Valley in Stade (Noord-Duitsland) is het ontwikkelen van een internationaal toonaangevend kennisnetwerk voor de technologie en productie van koolstofvezelversterkte polymeren. De focus ligt op toepassing van (gerecycelde) materialen in de vliegtuigbouw, scheepsbouw, spoorwegen, bedrijfswagens en autotechniek. In dit netwerk zijn de beste partners ter wereld in koolstof vezelversterkte polymeren verenigd. Met circa medewerkers is dit het belangrijkste kenniscentrum voor grote koolstofvezelversterkte kunststof vliegtuigonderdelen, zoals vleugels. CFK Valley is nauw verbonden met de productievestiging van Airbus, 50 km verderop. Airbus produceert zelf de staart van de Airbus A380 vliegtuigen in Stade. aerospacecomposites.europe@tencate.com De hoogwaardige koolstof weefkanten worden verzameld en voor herverwerking aangeboden 21

22 Veiligheid & Bescherming TenCate Liba doorstaat vuurproef met glans Antiballistiek in het vizier Ballistische deskundigen bekijken de impact van zware munitie op TenCate Liba 22 txtures nummer 4 winter

23 NAVO- en Amerikaanse militairen in Irak en Afghanistan staan bloot aan diverse dreigingen, zoals bermbommen. Een van de mogelijkheden hen te beschermen is door het ontwikkelen van lichtgewicht beschermingsoplossingen met TenCate Liba. TenCate Markt antiballistiek (persoonlijke en voertuigbescherming). Product TenCate Liba. Technologie keramiek- en polymeertechnologie. Proces inserts worden aangebracht in kogelwerende vesten en bepantsering van voertuigen. Advanced Armour en Dynamit Nobel Defence nodigden een aantal relaties uit om zich te vergewissen van de antiballistische eigenschappen van dergelijke oplossingen. Er werd zwaar geschut in stelling gebracht, vergelijkbaar met dat op het strijdtoneel. TenCate Liba doorstond de test met glans. De demonstraties vonden 13 en 14 oktober plaats in een van de bunkers op het streng beveiligde, uitgestrekte complex van Dynamit Nobel Defence in een bosrijk heuvellandschap bij Burbach (Duitsland). Een internationaal gezelschap was ter plekke. Onder hen waren technici en ontwerpers van ministeries van defensie, andere overheidsinstanties en producenten van defensiematerieel. Met dit contact werden onder meer vijf grote klanten van TenCate Advanced Armour rechtstreeks bereikt. Effectieve systemen TenCate Advanced Armour ontwikkelt beschermende oplossingen op basis van lichtgewicht armourcomposieten. Deze effectieve systemen zijn toepasbaar in persoonlijke uitrusting, lichte en gepantserde voertuigen, schepen, vliegtuigen, helikopters en installaties. Daarvoor wordt gebruikgemaakt van de meest geavanceerde keramische en composiettechnologie die momenteel beschikbaar is. TenCate Liba is een gepatenteerde lichtgewicht beschermingsoplossing op basis van keramische bolletjes in een matrix van elastisch polymeer. Hiervan worden panelen (inserts) gemaakt. Er is een breed scala aan oplossingen in zowel modulaire producten als geïntegreerde systemen. Met partners wordt gewerkt aan productdifferentiatie en -innovatie. Pure noodzaak: het aantal dreigingen neemt toe en de dreigingsniveaus stijgen. Militairen te velde zijn regelmatig het doelwit van explosief gevormde projectielen (EFP), improvised explosive devices (IED, bermbommen) en draagbare antitankgranaatwerpers (RPG). Optimale bescherming van mens en materieel is bittere noodzaak. Hoog dreigingsniveau In Burbach werd een zevental tests uitgevoerd. Het vizier was gericht op lichtgewicht gerepareerde beschermingsoplossingen met TenCate Liba. Gekozen werd voor een hoog dreigingsniveau van STANAG Deze NAVO-norm beschrijft de beschermingsniveaus voor inzittenden van logistieke en lichtbewapende voertuigen. Een beschadigd TenCate Liba paneel is eenvoudig en snel te herstellen. Een van de vuurproeven toonde aan dat ook zo n gerepareerd en opnieuw beschoten paneel voldoende bescherming biedt. Daarbij is TenCate Liba ook nog eens aanmerkelijk lichter in gewicht dan het traditionele staal. Dat scheelt aanzienlijk in gewicht, brandstofverbruik, snelheid en wendbaarheid van het pantservoertuig. Optimale oplossing Ulrich Rasmussen en Kenn Jensen (sales managers TenCate Advanced Armour) waren twee van de gastheren. Ook zij zien met een goed gevoel terug op de tweedaagse. Ons doel was te laten zien dat TenCate Advanced Armour bescherming kan bieden tegen veel verschillende dreigingen, dat we de enige onderneming zijn die een volledig te herstellen oplossing biedt en dat we kunnen samenwerken met toeleveranciers van andere beschermingssystemen om de klant de optimale oplossing te bieden. In die opzet blijkt men geslaagd. De ingebouwde TenCate Liba panelen bleken voldoende impactbestendig. Dat gold ook voor een eerder beschoten en gerepareerd paneel. De noodzakelijke wachttijden tussen de op- en afbouw van de installaties nam men daarbij voor lief. Verschillende klanten lieten ons weten het zeer interessant te hebben gevonden. Vooral naar bescherming tegen EFP is bij alle klanten, waar ook ter wereld, veel vraag. Binnen en buiten TenCate is veel kennis en ervaring opgebouwd inzake projectielen en de gevolgen van de ontsteking ervan voor de bepantsering. Toch blijven het gedrag en de gevolgen van zware explosieven lastig te berekenen. Op een dergelijk hoog dreigingsniveau verlaten we het terrein van de wetenschap en betreden we het domein van het onvoorspelbare, aldus Herbert Weisshaupt van Dynamit Nobel Defence. Dat onderstreept het belang van bescherming van mens en materieel met lichtgewicht oplossingen waarin TenCate Liba is verwerkt. Simulatie omstandigheden Irak en Afghanistan bij demonstratie van lichtgewicht beschermingsoplossingen TenCate Liba biedt antiballistische bescherming conform hoog STANAGniveau en is na beschadiging snel een eenvoudig te herstellen advancedarmour.europe@tencate.com 23

24 Trading update Derde-kwartaalcijfers 2010 Nettowin 47% in de De resultaten van TenCate in het derde kwartaal tonen met een groei van 47% aan dat het herstel doorzet. Nuancering van de winstgroei is echter op haar plaats. De onderliggende operationele trend is positiever dan de gerapporteerde winstgroei laat zien. Dit is ook af te lezen uit de sterk gestegen omzet in het derde kwartaal tot het niveau van het topjaar Ir. Loek de Vries, bestuursvoorzitter en CEO Omzet derde kwartaal met 273 miljoen op het niveau van het topjaar 2008 Winstgroei 47% Winstontwikkeling derde kwartaal beïnvloed door incidenteel hoge kosten voor coördinatie van downstream kunstgrasactiviteiten 24 txtures nummer 4 winter

25 stgroei TenCate rde kwartaal 2010 In de eerste plaats heeft de opleving in sommige markten als direct gevolg gehad dat schaarste is opgetreden in bepaalde vezeltypes. TenCate heeft hier in belangrijke mate aan bijgedragen door het succes met TenCate Tecasafe Plus en TenCate Defender M. Hoewel TenCate als wereldmarktleider in veiligheidsweefsels relatief goed wordt bediend door toeleveranciers, heeft dit een vertragend effect en leidt dit tot enigszins hogere kosten. Dit zal tijdelijk zijn. Ontwikkeling Een tweede effect is afkomstig uit de kunstgrasmarkt. TenCate loopt als marktleider voorop in de ontwikkeling van de kunstgrasmarkt, die een nieuwe fase ingaat. Deze ontwikkeling werd versneld door de financiële crisis van Het financieren van een seizoensgebonden omzet kan voor sommige partijen problemen opleveren. Er zijn echter ook andere marktgerelateerde ontwikkelingen die een rol spelen. In deze ontwikkelingsfase zal sprake zijn van consolidatie van de markt; marktpartijen zullen meer met elkaar gaan samenwerken in de keten. De belangrijke eisen van eindgebruikers betreffen kwaliteit en duurzaamheid. Gemeentes zijn veelal eigenaar van sportcomplexen en milieuaspecten spelen ook een steeds grotere rol. Samenwerking is nodig om specifieke kennis te bundelen. TenCate zoekt die samenwerking door allianties aan te gaan met bedrijven die dicht tegen eindmarkten opereren. Dit proces vergt initieel de nodige investeringen en managementaandacht. Outlook Hoewel dit nog niet volledig in de huidige cijfers is te zien, is ook sprake van een meer positieve outlook voor de aerospacemarkt. TenCate neemt hierin met haar composietmaterialen een toonaangevende positie in. Tevens is door middel van een persbericht al aangekondigd dat de verkoop van TenCate Defender M aan het Amerikaanse leger in het vierde kwartaal aanzienlijk zal zijn. Winstverwachting De eerder uitgesproken winstverwachting voor de tweede helft van het jaar is herhaald. De financiële markten hebben hierop echter vooralsnog terughoudend gereageerd. TenCate heeft de verwachting uitgesproken de outlook minimaal te gaan realiseren. Uit de gesignaleerde trends spreekt eveneens vertrouwen ten aanzien van een aantal belangrijke toekomstige ontwikkelingen die de verdere groei van TenCate ondersteunen. 25

26 Duurzaamheid / Milieu TenCate Cetex in mobiliteitsconcept superbus Veilig flexibel duurzaam Superbus nadert zijn voltooiing. Over een paar maanden wordt dit innovatieve mobiliteitsconcept officieel geïntroduceerd. Alles binnen het Superbus-concept is gericht op duurzaamheid. Ten Cate Advanced Composites bv is als materiaalleverancier bij het project betrokken. De TenCate Cetex materialen worden toegepast in de body en de acht deuren van het voertuig. Veilig, flexibel en duurzaam zijn de kenmerken van Superbus. Veilig, licht en sterk waren de eisen en daarmee de argumenten om voor TenCate te kiezen. Op 22 september werd Superbus op de internationale automobielbeurs IAA in Hannover getoond aan pers en publiek. Verbluffend!, Wow!, aldus Wubbo Ockels over de reacties op zijn geesteskind. Het gewone publiek vond het super en vroeg zich waarom er niet eerder aan gedacht is. De professionele markt, zoals Daimler Benz en Mercedes, schrikt omdat voor hen de sprong nog zo groot is. Dit gaat veel verder dan waarmee zij bezig zijn of wat zij konden bedenken. In hoeverre de markt uiteindelijk belangstellend zal zijn, is een proces van de markt zelf. We zullen Superbus wel steeds vaker demonstreren, totdat ook de politiek zo ver is. Voor de Nederlandse pers wordt nog een persmoment georganiseerd, waarbij men mee kan rijden. Dat gebeurt op de testbaan van het RDW in Lelystad of ergens in Duitsland. Daarna gaan ook de campagnes van start, maar niet eerder dan wanneer Superbus helemaal gaaf en goed is. Uitgangspunten Superbus is een innovatief mobiliteitsconcept met als uitgangspunten onder andere mobiliteit, flexibiliteit, energiezuinigheid, veiligheid en betrouwbaarheid. Superbus verzorgt comfortabel, vraagafhankelijk en punt-tot-puntvervoer. Het luxe voertuig kan op speciale Superbanen 250 km per uur halen en met normale snelheid op bestaande wegen rijden. Het voertuig heeft dezelfde lengte als een gemiddelde stadsbus, maar oogt langer vanwege de geringere hoogte. Dankzij de meesturende achterassen beschikt Superbus over een bescheiden draaicirkel. Wubbo Ockels is trots op zijn geesteskind natuurlijk en op het team mensen van de TU Delft onder leiding van Antonia Terzi dat hij aanstuurt en dat aan de realisatie werkt. Overigens is het aantal leden inmiddels gereduceerd tot vijf, die samen het testteam vormen. Het was een bijzondere ervaring voor het eerst 26 txtures nummer 4 winter