Huidkanker nader bekeken

Transcriptie

1 Huidkanker nader bekeken Over de ongeremde deling van lichaamscellen Door: Mischa M.P. Nagel Dit artikel geeft achtergrondinformatie over huidkanker en is bedoeld om de alertheid van de voetverzorger te vergroten en cliënten tijdig te kunnen doorverwijzen. Alertheid kan in het geval van een melanoom levensreddend zijn. Wees voorzichtig met het doorverwijzen! Geef je verdenking van huidkanker niet door aan een cliënt, maar adviseer iemand voor zijn of haar eigen veiligheid verdachte huidlesies te laten nakijken door een arts. Huidkanker ontstaat wanneer gewone huidcellen ontaarden in kwaadaardige cellen die ongeremd kunnen gaan delen. Huidkanker komt steeds vaker voor. Van alle soorten kanker die voorkomen staat het basaalcelcarcinoom van de huid in Nederland veruit op de eerste plaats. Andere vormen van huidkanker zijn het plaveiselcelcarcinoom en het melanoom. Het plaveiselcelcarcinoom ontstaat meestal in een gebied waarin al enige premaligne veranderingen zijn opgetreden of vanuit chronische zweren of oude littekens. Kanker Kanker is een verzamelnaam voor meer dan honderd verschillende ziekten. Al deze verschillende soorten kanker hebben één gemeenschappelijk kenmerk: een ongeremde deling van lichaamscellen. Er zijn een aantal huidaandoeningen die later kunnen overgaan in huidkanker, zoals de ziekte van Bowen. De gevaarlijkste huidtumor is het melanoom, waarbij een zwartgekleurde laesie ontstaat uit de pigmentcellen van de huid. Verder kennen we enkele nog zeldzamer vormen van huidkanker zoals Mycosis fungoides en de ziekte van Paget. Celdeling Ons lichaam is opgebouwd uit miljarden bouwstenen: de cellen. Voortdurend maakt ons lichaam nieuwe cellen. Op die manier kan het lichaam groeien en beschadigde en verouderde cellen vervangen. Nieuwe cellen ontstaan door celdeling. Bij celdeling ontstaan uit één cel twee nieuwe cellen, uit deze twee cellen ontstaan er vier, dan acht, enzovoort. Gewoonlijk regelt het lichaam de celdeling goed. Elke celkern bevat informatie die bepaalt wanneer de cel moet gaan delen en wanneer zij daar weer mee moet stoppen. Deze informatie ligt vast in onze genen en wordt doorgegeven van ouder op kind. Dit erfelijk materiaal (DNA) komt voor in de kern van elke lichaamscel. Ontregelde celdeling Bij zoveel miljoenen celdelingen per dag, kan er iets mis gaan. Dit kan door toeval, maar ook door allerlei schadelijke invloeden: bijvoorbeeld door roken of overmatig zonlicht. Doorgaans zorgen reparatiegenen voor herstel van de schade. Soms echter faalt dat beschermingssysteem. Dan gaan genen die de deling, groei en ontwikkeling van een cel regelen, fouten vertonen. Treden er verschillende van dat soort fouten op in dezelfde cel, dan gaat deze zich ongecontroleerd delen en ontstaat er een gezwel of tumor. Goed- en kwaadaardig Er zijn goedaardige en kwaadaardige tumoren. Alleen bij kwaadaardige tumoren is er sprake van kanker. 1

2 Goedaardige (benigne) gezwellen Deze groeien niet door andere weefsels heen en verspreiden zich niet door het lichaam. Wél kan zo n tumor tegen omliggende weefsels of organen drukken. Dit kan een reden zijn om het gezwel te verwijderen. Dit zijn bijvoorbeeld wratten. Kwaadaardige (maligne) tumoren Dit zijn de genen die de cellen onder controle houden zo beschadigd, dat de cellen zich zeer afwijkend gaan gedragen. Zij kunnen omliggende weefsels en organen binnendringen en daar ook groeien. Dat noemt men metastaseren of uitzaaien. Een melanoomcel (electronenmicroscopisch beeld). Het ontstaan van huidkanker Het ontstaan van huidkanker houdt verband met een aantal factoren of een combinatie hiervan: Externe factoren Een overmatige blootstelling aan ultraviolette straling tijdens de kinderjaren (tot ongeveer 15 jaar). Hoe hoger de uv-belasting in de jeugdjaren, hoe groter het risico van basaalcelkanker op latere leeftijd. Het aantal keren dat iemand verbrandt. Naarmate een mens in zijn leven vaker verbrandt, neemt het risico op huidkanker toe. Het in de zon zijn met een natte huid. Het aantal keren dat iemand een nog niet gewende (= niet verdikte) huid van het ene op het andere moment volop aan ultraviolette straling blootstelt. De wisselwerking tussen ultraviolette straling en cosmetica en bruiningsmiddelen die psoraleen bevatten. (Vanwege richtlijnen van de Europese Unie is de verkoop van deze middelen sinds 1 januari 1997 verboden. ) Mensen die een orgaantransplantatie hebben ondergaan, bijvoorbeeld een niertransplantatie, hebben een toegenomen risico om huidkanker (plaveiselcelcarcinoom) te krijgen. Dit komt door de medicijnen die zij vanwege de transplantatie (hebben) moeten gebruiken. Zij moeten voorzorgsmaatregelen in acht nemen bij de blootstelling aan ultraviolette straling. 2 Interne factoren (erfelijkheid) Er zijn twee vormen bekend van erfelijke aanleg voor huidkanker: 1. Voor het melanoom is dit het FAMMM-syndroom. (Familial Atypical Multiple Mole Melanoma) genoemd of het Familiair Dysplastisch Naevus-syndroom. Een kenmerk van het erfelijk melanoom is het voorkomen van veel en afwijkende moedervlekken, waaruit een melanoom kan ontstaan. Een melanoom is een vorm van huidkanker die ontstaat uit pigmentcellen van de huid (zoals moedervlekken). Elk jaar wordt bij ongeveer mensen een melanoom vastgesteld. Ongeveer 5-10% van alle mensen met een melanoom heeft de ziekte gekregen door erfelijke aanleg. Kenmerken van het erfelijk melanoom: Melanoom kan erfelijk zijn als meerdere (eerstegraads) familieleden melanoom hebben gehad of als iemand meerdere melanomen krijgt.

3 Mensen met een erfelijke aanleg voor melanoom hebben vaak (maar niet altijd!) tientallen onregelmatig begrensde, verschillend gekleurde, grote moedervlekken. Deze moedervlekken kunnen ontaarden in melanomen. Erfelijk melanoom ontstaat meestal op relatief jonge leeftijd (vaak tussen 25 en 40 jaar). 2. Voor het basaalcelcarcinoom is dit het Naevoïd basaalcelcarcinoom-syndroom (NBCCS; erfelijk basaalcelcarcinoom). Het basaalcelcarcinoom is een vorm van huidkanker van de opperhuid. In ongeveer 70% van alle gevallen van huidkanker gaat het om een basaalcelcarcinoom. Deze vorm van huidkanker groeit zeer langzaam en zaait vrijwel nooit uit. Er wordt geschat dat elk jaar circa nieuwe basaalcelcarcinomen ontstaan. Ongeveer 1-5% van alle mensen met een basaalcelcarcinoom op jonge leeftijd of van de mensen met meerdere basaalcelcarcinomen, heeft de ziekte gekregen door erfelijke aanleg. Overmatig zonlicht Bij veel patiënten met huidkanker Is de ziekte ontstaan door overmatige blootstelling aan ultraviolette straling. Deze straling komt van nature voor in zonlicht. Bij zonneapparatuur zoals solaria, zonnebanken en hoogtezonnen past men ultraviolette straling op een kunstmatige manier toe. Ultraviolette straling is nuttig doordat het de aanmaak van vitamine D in ons lichaam bevordert. Daar is echter maar heel weinig zonlicht voor nodig. Ook kan ultraviolette straling helpen bij een aantal huidaandoeningen zoals acne, psoriasis en sommige vormen van eczeem. Als de huid echter te veel ultraviolette straling krijgt, kan dat schadelijk zijn. Dit geldt zowel voor natuurlijke als kunstmatige ultraviolette straling. Bij bijna iedereen wordt de huid dikker door blootstelling aan ultraviolette straling. Deze verdikking werkt als een automatisch beschermingsmechanisme. De ultraviolette straling kan hierdoor minder diep in de huid doordringen. Een andere vorm van bescherming treedt op door bruining van de huid. Dit geldt overigens niet voor iedereen in gelijke mate. Mensen met een van nature lichte huid zijn gevoeliger voor ultraviolette straling. Als zij veel in de zon komen en/of veel gebruikmaken van zonneapparatuur, zullen zij hiervan vaker schadelijke gevolgen ondervinden dan mensen met een van nature wat donkerder huid. Daarom raadt men zonnen aan mensen met een lichte huid af, evenals het gebruik van zonneapparatuur. Mensen met een niet-blanke huid zijn daarentegen redelijk goed beschermd. Voor mensen met een lichte huid geldt, dat ten gevolge van veel en langdurig blootstaan aan ultraviolette straling de cellen van de opperhuid ernstig beschadigd kunnen raken. Daardoor kan na vele jaren huidkanker ontstaan. 3 Huidkanker is als het ware de uitkomst van een optelsom van al die huidbeschadigingen vanaf de kinderjaren. Bij mensen die lang in de tropen of hoog in de bergen hebben gewoond, komt huidkanker veel voor. Maar tegenwoordig treedt huidkanker ook bij de doorsnee bevolking steeds vaker op. Dit komt doordat mensen sinds tientallen jaren vaker in de zon komen, massaal op zon- en/of wintersportvakantie gaan en/of vaker gebruik maken van zonneapparatuur. Ook kinderen komen veel vaker en bloter in de zon dan vroeger. Overmatig zonnebaden KIJK UIT!

4 Aanwijzingen voor huidkanker De meest voorkomende aanwijzing voor huidkanker is een verandering op de huid, zoals een nieuw uitgroeisel, een zweer die niet geneest of een verandering in de kleur of grootte van een al bestaande huidafwijking. Niet alle vormen van huidkanker uiten zich op dezelfde manier. Soms verschijnt er een wasachtige, bleke, gladde, glanzende bult. In andere gevallen ontstaat er een stevige rode knobbel die soms kan bloeden of een korst kan vormen. Soorten huidkanker Er zijn verschillende soorten huidkanker. We bespreken hier de twee belangrijkste: het melanoom en het basaalcelcarcinoom 1. Melanoom Verschillende verschijningsvormen melanoom. Beschrijving Een melanoom is een (kwaadaardig) kankergezwel, een vorm van huidkanker. Ongeveer 30 procent van de melanomen ontstaat in een reeds bestaande moedervlek. Een melanoom is de meest agressieve vorm van huidkanker, welke bestaat uit melanomacellen. Dit zijn cellen die moeten beschouwd worden als de kwaadaardige vorm van normale pigmentcellen (melanocyten) in de opperhuid. Het ontstaat dan ook meestal op een plek waar al een moedervlek zat maar het kan ook op een gave huid ontstaan. Normale pigmentcellen zijn beweeglijke cellen die ontstaan in het ruggemerg en verhuizen naar de onderste laag van de opperhuid. Ook kwaadaardige melanoomcellen bezitten de mogelijkheid om op stap te gaan. Ze worden niet door ons lichaam herkend als vreemd en kunnen zo vrij snel uitzaaien langs de lymfevaten of langs de bloedbaan naar longen, lever en hersenen. Normale lichaamscellen hebben een soort ingebouwde tijdbom die ervoor zorgt dat de cel na verloop van tijd doodgaat en kan vervangen worden door nieuwe, jonge cellen. Dit mechanisme heet apoptosis. Bij veel kankercellen is aangetoond dat zij geen dergelijk mechanisme hebben omdat het p53 gen dat die apoptosis op gang brengt bij kankercellen defect is, zodat ze dus eindeloos kunnen doorgaan met zich te vermenigvuldigen. Als een melanoom zich nog op het oppervlak van de huid bevindt is het vrij goed te genezen. Een melanoom wat al dieper in de huid is gegroeid en zich naar de nabij gelegen lymfen en bloedvaten heeft uitgezaaid, vormt een levensbedreigende aandoening. Over het algemeen komt melanoom iets frequenter voor bij vrouwen dan bij mannen maar zelden bij kinderen. Bij vrouwen is de locatie meestal op de benen, terwijl bij mannen het vaker op de romp voorkomt. Omdat blijkt dat mannen vaker in een later stadium naar de dokter gaan, is daardoor de overleving bij mannen doorgaans minder goed dan bij vrouwen. Er is een onschuldige aandoening met vergelijkbare verschijnselen - Spitz naevus - die kan optreden in de jeugd. Als kinderen toch een melanoom krijgen, zijn de verschijnselen en de behandeling hetzelfde als bij volwassenen. In vergelijking met andere kankers komt melanoom meer voor bij jonge mensen en op middelbare leeftijd. 4 Asymmetrie direct laten nakijken. Een moedervlek is rond en symmetrisch.

5 Risico s Melanomen komen steeds vaker voor. Er zijn sterke aanwijzingen dat dit vooral komt doordat mensen zich meer blootstellen aan zonlicht. De tumor komt het meest voor bij blanken en in landen dichtbij de evenaar, en het minst bij mensen met een donkere huid. Etnische afkomst, klimaat en een leefstijl waarbij een zongebruinde huid mooi wordt gevonden, zijn de factoren die het risico van een melanoom kunnen beïnvloeden. Mensen met bepaalde huidaandoeningen zijn vatbaar voor melanomen. Namelijk aandoeningen als albinisme (hierbij zijn er helemaal geen cellen aanwezig die voor pigment zorgen) en Xeroderma pigmentosum (hierbij herstellen beschadigingen aan de huid niet goed). Screening Ongeveer 30 procent van de melanomen ontstaat in een bestaande moedervlek. Daarom is het erg belangrijk om veranderingen in moedervlekken te controleren. Moedervlek of melanoom? De kenmerken die niet horen bij een moedervlek en wel bij een melanoom: snel groeiend, lijkt op een moedervlek; asymmetrische vorm van de plek; onregelmatige randen; kleurverandering; een diameter van meer dan 6 millimeter; eventueel andere verschijnselen zoals bloeden, korstvorming, jeuk of roodheid. In zeldzame gevallen komen melanomen voor in het oog, in de hersenvliezen (de buitenste bekleding van de hersenen), onder vingernagels, op de palm van de hand, de voetzool en plaatsen waar slijmvlies overgaat in huid, zoals de anus en de mond. Er is ook een ongepigmenteerde vorm van melanoom, het zogeheten amelanotisch melanoom. Dit kan een roze kleur hebben, maar bij nauwkeuriger onderzoek is enig zwart pigment te vinden aan de basis van het gezwel. Soms kan de tumor op de huid bloeden. Asymmetrie en groei. 5 Verspreiding Kwaadaardige melanomen verspreiden zich door plaatselijke groei, via de bloedbaan of via de lymfevaten. Via de bloedbaan kan de ziekte zich uitbreiden naar longen, lever, hersenen en andere plaatsen op de huid. In zeldzame gevallen ook naar de botten, de dunne darm, het hart en de borsten. De uitzaaiingen zijn vrijwel altijd zwart, maar kunnen ook kleurloos zijn door de afwezigheid van melanine, zelfs wanneer de eerste tumor sterk is gekleurd door pigment. Diagnose De diagnose melanoom kan worden gesteld door onderzoek van de verdachte plek. De hele verdachte plek wordt verwijderd, en het weefsel wordt opgestuurd voor microscopisch onderzoek. Als de arts vermoedt dat de ziekte zich heeft uitgebreid naar de lymfeklieren, kan ook daarvan een stukje weefsel worden genomen voor microscopisch onderzoek. Daarnaast kunnen röntgenfoto s, echoscopie en een CT-scan nodig zijn om de verspreiding van de ziekte te kunnen bepalen.

6 Behandeling De tumor wordt volledig, samen met een gedeelte van de omringende normale huid, verwijderd. Bij een melanoom is er een groot risico van verspreiding over grotere afstanden, en kunnen de plaatselijke lymfeklieren worden aangetast, evenals de longen, de lever, de hersenen, andere plaatsen op de huid en, in zeldzame gevallen, de botten. Als er uitzaaiingen zijn, kan de behandeling bestaan uit een operatieve verwijdering, gecombineerd met bestraling, immunotherapie (toediening van stoffen die het immuunsysteem van het lichaam versterken) en chemotherapie (medicijnen tegen kanker). In sommige gevallen kan bij patiënten met geïsoleerde uitzaaiingen (metastatisch melanoom) chirurgische verwijdering afdoende zijn. Meestal wordt bij deze patiënten de behandeling gericht op het klein houden van de tumor en het verlichten van de verschijnselen. Basaal celcarcinoom onder de nagel. Genezingskansen Er zijn vele factoren die de genezingskansen beïnvloeden: onder andere de diepte of de dikte van de tumor, de snelheid waarmee deze groeit, en de vraag of er al uitzaaiingen zijn. Als de tumor uitgezaaid is naar andere organen, is de kans op genezing klein. Bij een groot deel van de kwaadaardige melanomen is genezing mogelijk als de tumor tijdig wordt behandeld. Het risico dat de aandoening terugkeert, neemt toe naarmate de tumor dieper is en er lymfeklieren bij betrokken zijn. Soorten melanoom Er zijn in totaal elf soorten melanoom bekend. De vier belangrijkste zijn: 6 Asymmetrie verkleuring en verhoging. Lentigo Maligna Melanoma Langzame groei. Komt vooral in het gezicht en de hals voor bij vrouwen en op oudere leeftijd(+/- 70). Ongeveer 15 % van alle melanomen is het Lentigo Maligna Melanoma. Superficial Spreading Melanoma Komt evenveel voor bij mannen als bij vrouwen. De lokatie bij mannen is vooral op de rug en bij vrouwen op de benen. 70 % van alle melanomen zijn van dit type. Komt vooral voor rond het 50e levensjaar. De groei voornamelijk in horizontale richting. Een speciaal sub-type is het melanoom van de slijmvliezen. Dit type evolueert als het SSM en komt vooral voor bij negroïde en aziatische mensen. Het melanoom is te vinden in de mucosa (slijmvlies) van de neus, slokdarm, trachea (luchtpijp), tractus digestivus (spijsverteringskanaal) en vagina. Acral Lentiginous Melanoma Komt vooral voor op de handpalmen, voetzolen en op de uiteinden van de vingers. De groei richting is zowel horizontaal als verticaal. Nodular Melanoma De meest gevaarlijke melanoom. Bijna altijd een verticale groeirichting.

7 Na een tijd kan het melanoom gaan zweren en uiteindelijk bloeden. Ongeveer 12 % van alle melanomen zijn van dit type. Verder is er nog het a-melanotische melanoom. Dit is een uiterst zeldzame en pigmentloze variant van bovenstaande melanomen. 2. Het basaalcelcarcinoom Verschillende verschijningsvormen basaal celcarcinoom. Beschrijving Basocellulair carcinoom (basalecelcarcinoom) is de meest voorkomende vorm van huidkanker. Het treft meestal plaatsen van het lichaam die veel aan zonlicht worden blootgesteld, zoals het gezicht. Het komt het meest voor bij mensen van middelbare leeftijd en ouderen. Deze vorm van kanker ontstaat uit de cellen in de oppervlaktelaag van de huid (epidermis). Het meest voorkomende verschijnsel van basocellulair carcinoom is een klein, parelvormig, niet-gepigmenteerd knobbeltje op de huid, meestal op het gezicht, dat langzaam groter wordt. Het centrum van het knobbeltje kan verdwijnen, waarna in het midden een zweer achterblijft. Als zulke plekken niet worden behandeld, kunnen ze binnen vijf tot tien jaar een doorsnede van 1 à 2 cm hebben en gepigmenteerd worden. Een enkele keer wordt de tumor een langzaam groeiend geel of grijs gebied (plaque) zonder duidelijke randen. Ook kunnen meerdere roze of bruine schilferige plaques voorkomen, meestal op de romp. 7 Oorzaak De kans om deze vorm van huidkanker te krijgen, hangt af van drie factoren: blootstelling aan UV licht huidtype waar iemand woont. Jarenlange herhaaldelijke blootstelling aan zonlicht maakt een persoon gevoelig voor het krijgen van basocellulair carcinoom. Mensen die vlakbij de evenaar wonen, vooral blanken, lopen daarbij meer risico dan mensen in gematigde streken. Blanken lopen aanzienlijk meer risico dan mensen van Afrikaanse of Aziatische afkomst met meer pigment in hun huid. Pigment beschermt de huid namelijk tegen zonnestraling. Mensen met zeer weinig huidpigment lopen daarom extra risico. Dit zijn mensen met een type 1 huid: mensen met blond of rood haar en een lichte huid met sproeten die moeilijk bruint, of met veel sproeten over hun hele lichaam. Behandelingsmogelijkheden Bij de meeste vormen van huidkanker verdient operatieve verwijdering de voorkeur. De reactie op bestraling varieert per type huidkanker. Basocellulair carcinoom is zeer gevoelig voor bestraling. Radiotherapie kan bijvoorbeeld worden toegepast bij tumoren van het ooglid, op de het puntje van de neus of op het oor. Andere vormen van lokale verwijdering, die voornamelijk worden toegepast bij basocellulair carcinoom, zijn elektrodesiccatie en curettage, waarbij de tumor met een curette (een lepelvormig instrument voorzien van een snijkant) wordt weggelepeld.

8 Genezing Meer dan 95 procent van de mensen met een basocellulair carcinoom geneest. De behandeling is gemakkelijker en effectiever als die in een vroeg stadium kan beginnen. Het is dan ook belangrijk onmiddellijk een arts te raadplegen als u vindt dat een plek er verdacht uitziet en misschien een tumor zou kunnen zijn. Huidlesie met kleurverschil. 8