STREEK. > Nevenactiviteiten: sociale winst > Plattelandsgemeenten en Wmo >

Transcriptie

1 > Nevenactiviteiten: sociale winst > Plattelandsgemeenten en Wmo > Nederlandse maïs voor Duitse biovergisters > Bezig met bijen > Geld voor het platteland: coöperaties > Lege stallen, nieuwe kansen > Steunstee: ouderen langer thuis > PURE-hubs: knooppunten-stad-platteland STREEK 2 jaargang 5 Zomer 2012 NETWERKBLAD VOOR HET PLATTELAND STREEK Brendan de Graaf, coöperatie TexelEnergie: Onze 3000 leden doen mee vanwege het gemeenschapsgevoel, de korting op het energietarief en om mee te praten over de koers van TexelEnergie

2 STREEK 2 zomer > Nevenactiviteiten: sociale winst voor het platteland Naast verbrede landbouw verdienen ook veel burgers op het platteland iets bij. 4 > Kort nieuws en publicaties 6 > Inzetten op meer Noaberschap Binnenkort zijn gemeenten ook verantwoordelijk voor de AWBZ, Jeugdzorg en de Wet werken naar vermogen. Hoe gaan plattelandsgemeenten met deze uitdaging om? 8 > Bio-energie zit de biobased economy in de weg Boeren in Duitsland zijn verslingerd aan hun biovergisters. Vooral maïs is zo gewild dat zelfs aan deze kant van de grens boeren overschakelen op de verbouw van maïs. 10 > Streekbewoners: bezig met bijen In dit Jaar van de Bij vier mensen aan het woord die bezig zijn met bijen: een stadsimker, een jonge imker, een biologische fruitteler en een educatie-imker. 12 > Geld voor het platteland deel 2: Coöperaties Het is niet toevallig dat de VN 2012 heeft uitgeroepen tot het jaar van de coöperatie. Linda de Bie van de Nederlandse Coöperatieve Raad voor land- en tuinbouw noemt de recessie als oorzaak. 16 > Reportage: Lege stallen, nieuwe kansen Er zijn legio redenen waarom een boer kan besluiten te stoppen met zijn bedrijf. Tijdens een excursie in Voorst keken boeren samen naar nieuwe functies voor vrijkomende agrarische bebouwing. 18 > Streek-idee NL: Steunstee houdt ouderen langer thuis De Steunstee vervangt de traditionele ontmoetingsplekken zoals winkels en dorpshuizen en werkt kostenbesparend voor zorgverzekeraars. Hoe langer mensen zelfstandig wonen, hoe minder zij beroep doen op dure zorg. 19 > Streek-idee EU: PURE hubs knopen stad en platteland aan elkaar Sinds een half jaar bestaan er verspreid over West- Europa vijftien PURE hubs: knooppunten bedoeld om de banden tussen stad en platteland aan te halen. 20 > Netwerknieuws en agenda COLOFON Streek is een uitgave van het Netwerk Platteland. Streek attendeert en informeert over ontwikkelingen op het platteland en presenteert de mensen die zich inzetten voor platteland en plattelandsontwikkeling. ISSN Teksten Wim van Wijk, Lotty Nijhuis, Florien Kuijper, Chantal Steuten, Narda van der Krogt Redactie Rita Joldersma (CLM), Marieke Koot (ETC), Jannie Schonewille (Movisie) Hoofd- en eindredactie Marjel Neefjes (De Lynx) Foto s Zie bijschrift foto Omslag Heleen Vink, Texel Vormgeving Miek Saaltink, Wendy Buss, gaw ontwerp+communicatie Drukwerk Drukkerij Modern, Bennekom Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling. Medegefinancierd door het ministerie van EL&I en de Provincies. Netwerk Platteland werkt samen met het Regiebureau POP. S T R E E K STELLING Landbouw en burgers groeien steeds verder uit elkaar (enkele ingekorte reacties op deze stelling) Samuel Levie Boerenmarkten, boerderijdagen, stadslandbouw en ondernemers die de boer uitlichten, zorgen dat er weer mogelijkheden ontstaan om je als stedeling betrokken te voelen bij het eten dat op je bord ligt. Lars Charas Er heerst desinteresse bij de burger voor de landbouw. En de landbouw is slim, die gebruikt deze desinteresse door goedkope eenheidsworst te leveren in combinatie met een goede marketing. Burger en landbouw zijn dus niet uit elkaar gegroeid, ze hebben gewoon lak aan elkaar. Arjan B. Volgens mij is er juist een trend dat de verbinding weer gezocht wordt. Dat gaat via open dagen, eet-initiatieven (zie bijvoorbeeld en en door een scala aan nevenactiviteiten van agrariërs. Marcel V. Op het slotfeest van de Taskforce Multifunctionele Landbouw (5 april 2012, red.) is een boek gepresenteerd dat gaat over het verbinden van boer & burger. Ik heb daar onderzoek voor gedaan en dat maakt dat ik helemaal niet zo pessimistisch ben. Marijke K. Ik krijg de indruk dat er juist nieuwe verbindingen worden gezocht en ontwikkeld. Initiatieven die de laatste tijd rond Wageningen zijn ontstaan, verbinden boer en burger: een schaapskudde, gekoppeld aan een stadsboerderij ( een vlees- en zuivelbedrijf ( en viskweekbedrijf ( Ruke Z. Dat boer en burger verder uit elkaar groeien, geloof ik niet. Wat wel speelt is dat de relatie minder vanzelfsprekend is dan in het verleden. Boer en burger moeten meer moeite doen om met elkaar in gesprek te komen en te blijven. De nieuwe Streekstelling luidt: Van plattelandsondernemers mogen we verwachten dat ze landschappelijk verantwoord ondernemen. U kunt reageren op of op de LinkedIn group Netwerk Platteland.

3 Interview lands gemeenschap. Bijvoorbeeld in Kiel- Windeweer, een lintdorp in de Veenkoloniën met krap 1000 inwoners. Er zijn geen winkels of andere voor zieningen en door de vorm tien meter breed en zes kilo meter lang is er geen vanzelfsprekend ontmoetings punt. Maar je vindt er wel tien nevenactiviteiten zoals een theetuin, een glasatelier, een minicam ping, een winkeltje met mineralen. Je ziet dat die plekken een functie vervullen voor met name de oude - ren in het dorp, zij lopen er makkelijk even binnen voor een praatje of een drankje. Deze activi teiten bevorderen de aandacht voor elkaar en het persoonlijke contact binnen het dorp. Gemeentes zien ook dat nevenactiviteiten een positieve invloed hebben op de sociale cohesie. Maar hun rol is dubbel; aan de ene kant willen ze dit soort initiatieven stimuleren, aan de andere kant stellen ze beperkende regels. Die zijn in feite zijn opgesteld voor boeren met nevenactiviteiten, maar gelden ook voor burgers met iets kleins erbij. Terwijl er voor boeren allerlei stimuleringsregelingen tegenover staan. Marianna Markantoni: Ik had het niet verwacht, maar het sociale aspect van nevenactiviteiten van burgers is heel groot. Als gemeente moet je dus blij zijn met eigen initiatief. Foto: privéarchief Markantoni Nevenactiviteiten: sociale winst voor het platteland De boerencamping, zorgboerderij en boerderijwinkel kenden we al. Maar het zijn lang niet alleen maar boeren die iets extra s doen naast hun bedrijf. Ook veel burgers op het platteland verdienen iets bij. Met bijvoorbeeld kanoverhuur, een galerietje, een hondentrimsalon of een theetuin. De Griekse Marianna Markantoni promoveerde op 3 mei jl. aan de Rijksuniversiteit Groningen op een onderzoek naar dit soort nevenactiviteiten op het platteland. Markantoni: Economisch zet het misschien niet zo veel zoden aan de dijk, maar persoonlijk en sociaal levert het veel op. Waarom dit onderzoek? Met alle aandacht voor multifunctionele landbouw waren we geneigd te denken dat vooral boeren iets extra s doen, bijvoorbeeld met zorg of recreatie, vertelt Markantoni in verrassend goed Nederlands, met af en toe een Engelse term. Maar in 2007 bleek uit een onderzoek van Groningse bachelorstudenten dat driekwart van de neven activiteiten op het platteland van burgers is. Dat was aanleiding voor een groter onder zoek. Vanuit welke motieven beginnen mensen daarmee? Wat levert het op, economisch, sociaal en landschappelijk? Wat zijn de toekomstperspec tieven? En hoe kan gemeentelijk beleid daar goed op inspelen? Wat doen mensen zoal? Er zijn eigenlijk vier soorten nevenactiviteiten. De grootste groep valt in de categorie recreatie en toerisme, bijvoorbeeld een bed and breakfast, kanoverhuur of een minicamping. Dan zijn er diensten, zoals een beautysalon of kinderopvang. Een derde groep valt in de categorie kunstnijverheid; dan kun je denken aan een galerie of handel in antiek en curiosa. En tot slot zijn er de mensen die aan huis eigen producten ver - kopen, zoals honing, eieren, jam of planten. Wat leveren die nevenactiviteiten op? Economisch gezien niet zo heel veel, geeft Markantoni toe. Het gaat echt om bijver - diensten, in de meeste gevallen minder dan per jaar. Ook op regionaal niveau is de economische bijdrage klein. Maar de sociale bijdrage moet je niet uitvlakken, nevenacti vi teiten kunnen veel betekenen voor de sociale leef baarheid van een platte- Hoe klein je ook bent, je krijgt al snel te maken met alcohol- of parkeervergunningen, of horeca-inspecties, vertelt Markantoni. Dat kost tijd en geld en levert frustratie op. Sommige gemeentes zijn erg streng uit angst voor verrommeling van het buitengebied, bijvoorbeeld door grote borden of bebouwing die ze niet in de omgeving vinden passen. Die angst is onterecht, vindt Markantoni. Uit ons onderzoek blijkt dat de meeste kleine bedrijfjes helemaal niet willen groeien. Een deel van de nevenactiviteiten heeft juist een posi - tieve invloed op de omgeving; denk aan een bed and breakfast in een oude boeren schuur. Meer in het algemeen vindt ze dat gemeentes meer moeten focussen op de positieve kant. Ik had niet verwacht dat het sociale aspect van nevenactivi teiten zo groot zou zijn, maar dat is echt zo. Dat geldt voor ouderen, maar bijvoorbeeld ook voor moeders met jonge kinderen die zo n bedrijfje aan huis goed kunnen combineren met de zorg voor hun gezin. In een tijd waarin minder geld beschik baar is voor het bevorderen van sociale leefbaarheid, moet je als gemeente blij zijn met eigen initiatief. Wat is je het meeste bijgebleven? De mensen, zegt Markantoni. In de loop van het onderzoek heb ik met sommigen echt een band opgebouwd. Het is mooi om te zien hoe trots en enthousiast ze zijn op hun ding. Heel Nederlands besluit ze: Het was heel gezellig. Florien Kuijper Het proefschrift van Marianna Markantoni: Side activities by non-farmers. In search of personal and rural development is te downloaden op bit.ly/kzg2qj QR-code naar een filmpje van RTV Noord naar aanleiding van de promotie: STREEK 3

4 korte berichten Narda van de Krogt en Wim van Wijk Publicaties Vertrouwen in burgers Beleidsmakers staan weinig open voor de nieuwe manieren waarop burgers hun betrokkenheid bij de samenleving uiten. Die burgers nemen vaker zelf het initiatief en omzeilen de gebruikelijke routes via politiek, belangenbehartigers en formele inspraakorganen die de beleidsmakers gewend zijn. Met als gevolg een steeds verdere verwijdering tussen burgers en beleidsmakers. In het rapport Vertrouwen in burgers bepleit de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid daarom een andere rol voor ambtenaren. Want slechts kleine groepen burgers voelen zich aangesproken door de wijze waarop beleidsmakers hen proberen te betrekken bij plannen van de overheid. Beleidsmakers moeten meer maatschappelijke initiatieven verwelkomen, ook als die niet passen in hun perspectief. Burgers zijn namelijk veel meer dan wordt gedacht bereid om initiatief te nemen. De WRR trof een groot aantal vormen van burgerbetrokkenheid aan: van razendsnel georganiseerde ludieke acties tot nieuwe samenwerkingsvormen tussen burgers en professionals. > Te downloaden: bit.ly/jbqxda Plattelanders, bewoners in een veranderende omgeving De verhalen over bewoners van het platteland die eerder verschenen in het tijdschrift Landleven, zijn gebundeld in een boek. Erin geportretteerd worden boeren en een enkele burger die leven buiten de bebouwde kom. Hun leven wordt beschreven door Margreet Welink en is in zwart-witfoto s vastgelegd door Lode Greven. In april nam staatssecretaris Henk Bleker het eerste exemplaar in ontvangst, inmiddels is de tweede druk verschenen van Plattelanders met daarin de 23 portretten van authentieke plattelandsbewoners uit alle delen van het land. Stuk voor stuk worden ze weergegeven in hun dagelijkse doen en laten, zoals het wieden van onkruid, het voeren van de kippen of het melken van hun koeien. Maar ook de bezigheden van rietsnijder Wout van de Belt uit hoe kan het ook anders Belt-Schutsluis worden belicht: van het maaien tot het kammen en opbinden van de bossen toe. > Te bestellen: bit.ly/kze41j Twintig procent van de landschapselementen bedreigd Een op de vijf landschapselementen dreigt door verwaarlozing verloren te gaan. Dat blijkt uit een inventarisatie van Landschapsbeheer Nederland, gedaan in twintig gebieden, verdeeld over acht provincies. Met behulp van het Meetnet Agrarisch Cultuurlandschap heeft Landschapsbeheer Nederland meer dan 9200 hectare landschap geïnventariseerd. Daarbij zijn ruim 9800 elementen geregistreerd. De twintig gebieden zijn in alle gevallen als planologisch rustig te typeren. Desondanks wordt 20% van de landschapselementen in hun voortbestaan bedreigd, met name als gevolg van het uitblijven van beheer. In het Meetnet Agrarisch Cultuurlandschap wordt de gesteldheid van landschapselementen vast - gelegd aan de hand van vooraf bepaalde kenmerken en criteria. Alles wordt geregistreerd in een Geografisch Informatiesysteem (GIS). Jaarlijks analyseert Land - schapsbeheer Nederland deze data, waardoor de organisatie uitspraken kan doen over de staat van ons landschap. > Meer info: bit.ly/it0lpi Een op de vijf landschapselementen dreigt door verwaarlozing verloren te gaan. Foto: Johan van Tussenbroek Website Ondernemers Academie gelanceerd Ondernemers in de Agrofoodwereld die hun ondernemerschap willen ontwikkelen, kunnen sinds kort terecht op de website van de Ondernemers Academie. Op de site wordt het aanbod van groene kennis instellingen, dienstver leners en belangbehartigers gebundeld, zodat studenten, jonge maar ook gevestigde onder nemers nu gericht op zoek kunnen naar ondersteuning bij de ontwikkeling van ondernemerschap. De Ondernemers Academie is een initiatief van diverse partijen in het groene onderwijs, onderzoek, dienst verleners, belangenbehartigers en agribusiness, waaronder de Groene Kennis Coöperatie. GKC-voorzitter Vinus Zachariasse benadrukte bij de lancering van de site het belang van onder nemerschap: We moeten agrari sche onder nemers bewust maken dat e moeten investeren in zichzelf. Als ondernemers al investeren in cursussen, dan doen ze dat in vak - ontwikkeling. Terwijl inves teren in de ontwikkeling van je ondernemerschap ook erg belangrijk is. > Meer info: bit.ly/m5bmam 4 STREEK

5 Rode Lijst van bedreigde plaatsen Ook Kruisweg is een bedreigende plaats. Illustratie: plaatsengids.nl, Bart Bos Nogal wat kleinere dorpen en buurtschappen worden in hun voortbestaan bedreigd. Soms fysiek: dan komt de plaats in de knel door verstedelijking, soms doordat ze hun identiteit verliezen: ze komen niet meer in atlassen voor, hebben geen plaatsnaamborden meer, of staan niet meer in adresbestanden, zoals het postcodeboek. De redactie van de website Plaatsnamengids.nl heeft zich het lot van deze kernen aangetrokken door een Rode Lijst van Bedreigde Plaatsen in Nederland samen te stellen. De lijst is in april gelanceerd in Kruisweg bij Zoetermeer. Om hoeveel bedreigde kleine kernen het precies gaat, denkt de redactie pas in de loop van volgend jaar te kunnen zeggen. Zolang zijn ze nog bezig te inventariseren wat redelijkerwijs nog een plaats of buurtschap genoemd kan worden. > Meer info: pagina/rode-lijst Publicaties Groen ondernemen met veehouderij, een nieuwe werkelijkheid Veehouderij gaat goed samen met natuur en landschap. Dit laat Wageningen UR Livestock Research zien in de brochure Groen ondernemen met veehouderij, een nieuwe werkelijkheid. Hierin staan innovatieve ideeën die aantonen dat natuurgebieden geen bedreiging hoeven te zijn, maar juist mogelijkheden bieden. Wel vraagt dit om samenwerking tussen veehouders en onderzoekers, provincies, gemeenten, natuur- en milieuorganisaties en ketenpartijen. Nu natuur- en landschapssubsidies en EU-gelden fors dalen, lijken veehouderij en behoud van natuur en landschap onverenigbaar. Is het voor een veehouder dan nog wel rendabel om weidevogels te beschermen of om bij te dragen aan natuur- en landschapsbeheer? De brochure maakt duidelijk dat natuur en landschap en veehouderij juist veel voor elkaar kunnen betekenen. Zo kunnen veehouders op maat bemesten en melkveehouders kunnen hun melkvee langer weiden en in de wei melken. Op die manier verlagen ze de ammoniakemissie. Dat creëert ruimte om het bedrijf uit te breiden, en is tegelijk goed voor de natuur. > Te downloaden: bit.ly/n0l3nu Friese krimpgemeente verdeelt school over twee dorpen De gemeente Littenseradiel wil basisscholen opsplitsen. De groepen 1 tot en met 4 krijgen een plek in het ene dorp, de groepen 5 tot en met 8 in een ander dorp. Met deze halve scholen kan een dorp in een krimpgebied toch zijn eigen school behouden. Littenseradiel heeft nu 19 basisscholen in 17 dorpen. Tien daarvan hebben vijftig of minder leerlingen en zouden baat kunnen Limburg en Rijk gaan strijd met krimp aan hebben bij een dergelijke splitsing. Het idee is één van de mogelijke maatregelen om de daling van het voorzieningenniveau op het platteland tegen te gaan. Vooral plattelandsgemeenten krijgen de komende jaren te maken met krimp, waardoor sportvoorzieningen, dorpshuizen, kinderopvang en onderwijs onder druk komen te staan. > Meer info: bit.ly/jr2lzy Mooie maaltijd in Brabant is een succes In meer dan 200 zorglocaties in Noord-Brabant zijn zo n maaltijden verstrekt met biologische en/of streekproducten, dankzij de bemiddeling van de VKGE (Vereniging Keuken management Gezondheidszorg). Reden voor de VKGE om het project Een Mooie Maaltijd in Brabant tevreden af te sluiten. En om mee te doen met het vervolgproject Lekker Betrokken dat de komende drie jaar in heel Nederland loopt. Volgens de VGKE hebben eten en drinken binnen de zorgsector hierdoor weer een positieve uitstraling gekregen. Verder toont het aan dat duurzaamheid ook binnen zorginstellingen een belangrijk aspect van de bedrijfsvoering wordt. > Meer info: bit.ly/jr2gfa Het Rijk gaat Limburg ondersteunen bij het actieprogramma dat de provincie, gemeenten, de onder wijswereld en het bedrijfs leven hebben ontwikkeld om de vergrij zing en ontgroening in Zuid-Limburg op te vangen. Daartoe is een convenant gesloten, waarin zo n twintig afspraken staan op het gebied van economie, wonen, zorg en onderwijs. Het actieprogramma richt zich onder andere op de uitbreiding van de Chemelot Campus en de Maas tricht Health Campus. Beide moeten veel nieuwe arbeidsplaatsen opleveren. Innovatie, versnelde groei van het midden- en klein bedrijf en beschikbaarheid van vol doende personeel op alle niveaus zijn enkele belangrijke doelstellingen. Verder gaat de regio experimenteren met leegstand. Sloop, duurzame en hoog waardige nieuwbouw en renovatie moeten ervoor zorgen dat de waardeontwikkeling van de woningen in Zuid-Limburg weer aansluit bij het landelijk gemiddelde. > Meer info: bit.ly/kcv4uc Foto: nieuwsbrief Een Mooie Maaltijd in Brabant STREEK 5

6 Achtergrond In het najaar van 2010 besloot het - inmiddels demissionaire - kabinet om gemeenten nog meer verantwoordelijk te maken voor de begeleiding van mensen die zorg en hulp nodig hebben, door nog meer taken over te hevelen naar de Wmo, de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. Zo valt onder de Wmo nu ook ondersteuning van mensen met een matige of zware beperking (AWBZ), jongeren die extra zorg nodig hebben (jeugdzorg) of mensen met een arbeidsbeperking (Wet werken naar vermogen). Dat heeft voor gemeenten ingrijpende financiële en organisatorische gevolgen, vooral als er veel mensen gebruik maken van voorzieningen. Oost-Groningen is zo n regio. Hoe gaan gemeenten daar met deze uitdaging om? Hoe plattelandsgemeenten omgaan met de decentralisaties van zorg en sociale zekerheidswetgeving Inzetten op meer Noaberschap De gedachte achter de decentralisatie van zorg, is dat gemeenten dat effectiever kunnen omdat ze dichter bij de burger staan. Hoewel in het Lenteakkoord veel plannen van de regering weer worden teruggedraaid, is de verwachting dat in een volgend kabinet de trend van decentralisatie wordt doorgezet. Arjen Konijnenberg van de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) vertelt dat gemeenten op zich positief zijn over het idee om de dienstverlening dichterbij de burger te brengen. Gemeenten hebben echter grote twijfels over de korte termijn waarbinnen de plannen uitgevoerd moeten worden en vinden de daarvoor beschikbare financiële middelen onvoldoende. Plattelandsproblemen Alle gemeenten kampen bij het implementeren van de Wmo met hun eigen problematiek. Wel blijkt dat plattelandsgemeenten hierbij specifieke uitdagingen ervaren: de afstanden zijn bijvoorbeeld groter, er zijn minder voorzieningen en minder specialisaties, blijkt uit het WMO-trendrapport 2012 van MOVISIE, kenniscentrum voor sociale vraagstukken. Voor sommige kwetsbare burgers is er daarom minder professioneel aanbod. Daar staat tegenover dat sociale netwerken en vrijwilligers op het platteland vaker dan in de stad de helpende hand bieden, ondersteund en gestimuleerd door professionele organisaties. Bij het implementeren van de nieuwe regels Het programma richt zich op de combinatie van individu én wijk, en op het activeren van mensen in plaats van enkel hulp verlenen. We willen noaberschap stimuleren. Kijken hoe iemand nuttig kan zijn in de maatschappij: iemand met een scootmobiel vindt het misschien leuk om anderen voor te lezen. Foto Astrid van Arkel krijgen gemeenten waar veel inwoners gebruik maken van sociale voorzieningen te maken met hoge extra kosten. Dat geldt zeker ook voor de plattelandsgemeenten Pekela en Veendam in Oost-Groningen. Hennie Hemmes, wethouder in Pekela: Dit is een regio met veel vergrijzing, veel mensen in de WAO en relatief veel mensen die gebruik 6 STREEK

7 Daarmee sluiten de Oost-Groningse gemeentes aan bij de trend die MOVISIE constateert: het platteland lijkt qua Wmo in sommige opzichten vooruit te lopen op de stad. Uitvoeringsorganisaties sluiten nauw aan bij de activiteiten van burgers, en burgers worden gestimuleerd om zelf actief te worden. Wethouder Hemmes (Pekela): De vergrijzing, en de vele mensen in WAO en sociale werkvoorziening maakt het uitvoeren van de nieuwe wetgeving voor ons financieel erg moeilijk. Foto: Egbert Hermsen maken van sociale werkvoorziening. Zo n grote doelgroep maakt het uitvoeren van de nieuwe wetgeving voor ons financieel erg moeilijk. Achter de geraniums vandaan De gemeenten Pekela en Veendam moesten dus flink bezuinigen. Er is een programma gestart waarin onder andere sociale wijkteams zijn opgezet, met daarin mensen uit alle betrokken organisaties zoals Werk en Inkomen, de welzijnsinstellingen en de wijkverpleegkundige. Programmaleider Anneke Dragt: Doel is de bureaucratie en het aantal hulpverleners dat bij een gezin over de vloer komt te verminderen, en daarmee kosten te besparen. Het programma richt zich op de combinatie van individu én wijk, en op het activeren van mensen in plaats van enkel hulp verlenen. Het belangrijkste daarbij is volgens wethouder Hemmes het stimuleren van noaberschap. Kijken of je mensen achter de geraniums weg kan krijgen. Kijken hoe iemand nuttig kan zijn in de maatschappij: iemand met een scootmobiel vindt het misschien leuk om anderen voor te lezen. Zo koppelen we mensen aan elkaar. Dat is goed voor het welbevinden van de mensen zelf, en het levert de gemeente uiteindelijk geld op. Meer mandaat In Oost-Groningen zijn de sociale wijkteams onlangs gestart en Dragt merkt dat medewerkers erg enthousiast zijn. De uitdaging daarbij is om iedereen mee te nemen. De samenwerking in wijkgerichte teams vraagt een cultuuromslag binnen alle partijen, en het succes van het programma valt of staat met de samenwerking en bereidheid tot veranderen in alle lagen van de organisatie. De sociale teams lopen ook aan tegen allerhande regelgeving. Dragt: Dat merken medewerkers in andere organisaties en in de eigen organisatie. We willen medewerkers veel meer mandaat geven, en ons meer richten op het geven van verantwoordelijkheid dan op het steeds controleren. We merken nu dat we te weinig achter de voordeur hebben gekeken, en te veel op papier. Dat gaan we vanaf nu anders doen! Chantal Steuten Meer info: Wmo-trendrapport MOVISIE. Aletta Winsemius, zie (vanaf eind juni beschikbaar) Over welke wetten en veranderingen gaat het? Wmo: Wet maatschappelijke ondersteuning is per 1 januari 2007 ingevoerd, met als doel participatie van alle burgers, dus ook mensen met een beperking. De uitvoering ligt bij de gemeenten. AWBZ: Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten is een (verplichte) collectieve ziektenkostenverzekering voor hulp aan mensen met een langdurige fysieke of psychiatrische beperking. De verantwoordelijkheid ligt bij het Rijk, en de uitvoering bij zorgverzekeraars. WSW: Wet Sociale Werkvoorziening regelt dat mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychische beperking kunnen werken in de sociale werkvoorziening. De verantwoordelijkheid ligt bij het Rijk en de uitvoering bij de gemeenten. Wet op de Jeugdzorg biedt hulp aan jongeren en ouders bij het oplossen van opgroeien opvoedproblemen. De verantwoordelijkheid ligt bij het Rijk en de uitvoering bij de provincie. AWBZ WSW Jeugdzorg Wmo Wetsveranderingen: de overheid wil dat een deel van de AWBZ en Jeugdzorg onder de Wmo, en dus de verantwoordelijkheid van de gemeenten komt te vallen. Na de val van het kabinet werd echter in het Lente-akkoord een groot deel van de geplande veranderingen weer teruggedraaid. De wet Werken naar Vermogen (inclusief de herstructurering van de WSW) is controversieel verklaard. Pas na de verkiezingen zal er meer duidelijkheid komen STREEK 7

8 Achtergrond Boeren in Duitsland zijn verslingerd aan hun biovergisters. Met EU-steun wekken zij energie op uit landbouwproducten. Vooral maïs is een gewilde grondstof, zo gewild dat zelfs aan deze kant van de grens boeren overschakelen op de verbouw van maïs. Dat gaat ten koste van de teelt van hennep. De directeur van Hempflax het in Oude Pekela gevestigde bedrijf dat van hennep isolatiemateriaal, dashboards en absorberend strooisel maakt vraagt zich af of zijn fabriek nog wel op de juiste plaats staat. Gronings gedeputeerde Wiebe van der Ploeg ziet nog kansen om het tij te keren. Bio-energie zit de biobased economy in de weg In Duitsland zijn er door stimuleringssubsidies voor duurzame energie duizenden biovergisters gebouwd. Om die aan de gang te houden betalen Duitse boeren zo n goede prijs voor maïs, dat ook Nederlandse boeren liever maïs verbouwen dan bijvoorbeeld vezelhennep. Foto: RWE Innogy Duitsland maakt serieus werk van duurzame energie en het terugdringen van de CO 2 -uitstoot, vertelt Frans Debets, zelfstandig adviseur op het gebied van duurzame energie. Die daadkracht is ingegeven door de wens minder afhankelijk te worden van de invoer van Russisch gas. Plus dat men af wil van kernenergie. Daarom zie je er veel meer zonnecellen op daken en windmolens dan in ons land. Daarnaast stimuleert de Bondsregering de opwekking van energie uit biomassa met een reeks subsidies die voortvloeien uit de Erneuerbare Energien Gesetz, de wet die beoogt dat in procent van de energie duurzaam wordt opgewekt. De nadruk ligt daarbij volgens Debets op kleine systemen die hooguit goed zijn voor de opwekking van 500 kilowatt aan stroom. Daarvan staan er nu zo n 6000 op boerenerven opgesteld. Een belangrijke grondstof voor deze vergisters is maïs, omdat deze plant veel voordelen biedt. Je kunt m in zijn geheel, dus inclusief kolf, vergisten, hij is makkelijk te oogsten, produceert veel gas en laat zich als kuilmaïs ook nog makkelijk bewaren. Dat laatste is van belang om de vergister het hele jaar te kunnen voeden. Herwinbare grondstof Gezien de stijgende vraag naar maïs ziet Debets meer en meer boeren in de veenkoloniën van Groningen en Drenthe hun teeltplan aanpassen. De Duitse boeren betalen er goed voor en dus zie je meer 8 STREEK

9 maïsakkers tussen de velden met koolzaad, bieten en aardappels verschijnen. Een deel van de maïs gaat de grens over, een ander deel vindt zijn weg naar vergisters in eigen land, want ook hier zijn ze in opkomst. Ook Mark Reinders, directeur van de in 1994 geopende fabriek Hempflax, heeft deze trend zien inzetten. Wij waren bezig om hennep als landbouwgewas in Nederland te herintroduceren, met als doel om met herwinbare grondstoffen milieubelastende synthetische vezels als nylon en plastics te vervangen. Maar de laatste jaren neemt het areaal weer af, zowel in eigen land als in Emsland. In Duitsland is de hennepteelt in tegenstelling tot Nederland nooit weggeweest; vandaar dat Hempflax nog altijd een flink deel van zijn grondstoffen van net over de grens betrekt. Maar dit areaal loopt snel terug: van 380 hectare in 2009 tot 60 hectare vorig jaar, aldus Reinders. Mark Reinders van vezelhennepfabriek Hempflax: De teelt van vezelhennep wordt niet alleen lastig door de hoge Duitse maïsprijs. Ook de Europese subsidie is weggevallen. En vezelhennep uit Tsjechië of Polen halen past niet in onze ambitie om ecologisch verantwoord te produceren. Foto: Hempflax De Duitse boeren betalen er goed voor en dus zie je meer maïsakkers tussen de velden met koolzaad, bieten en aardappels verschijnen Die teruggang is veel groter dan in Nederland, maar het punt is volgens hem dat Groningen is aangewezen als plek waar de biobased economy van de grond zou kunnen komen en daar past ons bedrijf natuurlijk prima in. De praktijk is echter dat we worden tegengewerkt. Als voorbeeld noemt hij het wegvallen, vorig jaar, van een Europese subsidie. Per ton hennepvezels kregen wij 90 euro subsidie, die wij weer doorsluisden naar de boeren in de vorm van een hogere prijs die wij voor hun product betaalden. Nu er ook nog eens minder hennep in de directe omgeving wordt geproduceerd, zit er voor Reinders niets anders op dan zijn grondstoffen van ver te halen. We zijn nu genoodzaakt de hennep in Tsjechië, het oosten van Duitsland en zelfs Polen te halen. Maar het zal duidelijk zijn dat dit gezien de transportkosten en onze ambitie om ecologisch verantwoord te produceren, niet kan voortduren. Er komt een moment waarop we ons moeten afvragen of onze fabriek wel op de goede plaats staat. Ook in Nederland zijn biovergisters in opmars. Foto: Dagblad van het Noorden, Duncan Wijting Na de vezel ook het blad Zo n vaart ziet Wiebe van der Ploeg (GroenLinks), Gronings gedeputeerde met landbouw in zijn portefeuille, het nog niet lopen. Ik zie nog altijd potentie voor hennep in Groningen. Er is namelijk meer mee te doen dan alleen verwerking van de vezels. Het blad blijkt eiwitrijk te zijn en dat blijft nu nog achter op het land bij de oogst. Door de oogstmethode te verbeteren kun je de bladeren ook benutten en die betrekken in het proces van grasdrogerij. Juist nu hebben initiatiefnemers een voorstel aan het provinciebestuur gedaan om, zoals Van der Ploeg het zegt, de hennep verder te verwaarden. Wat het voorstel precies inhoudt, kan Van der Ploeg in dit stadium niet zeggen. Maar wel dat we zulke ontwikkelingen zullen stimuleren, want er is ons inderdaad veel aan gelegen om de biobased economy in Groningen van de grond te krijgen. Wim van Wijk STREEK 9

10 S T R E E K b e w o n e r s p o r t r e t t e e r t m e n s e n d i e z i c h i n z e t t e n v o o r e e n s t e r k e n a a n t r e k k e l i j k p l at t e l a n d STREEK BEWONERS Ik leer mensen snappen dat de bij er moet zijn Lotty Nijhuis Waarom bent u een educatieimkerij begonnen? Mijn moeder is in 1985 een hobbyimkerij begonnen, zij heeft die interesse op mij overgedragen. Ik ben van huis uit leerkracht op een basisschool, heb een passie voor uitleg. En er is weinig kennis overgebleven over de natuur. Daarom ben ik in 1999 met de educatie-imkerij begonnen. Ik wil mensen niet zozeer leren over de productie van honing, maar vooral over het leven van de bij. Er is een belevingsroute, mensen kunnen bij de bijenkasten kijken, kaarsen maken, honing proeven en genieten. Ik bied echt een middagje uit. Ik krijg veel familieen bedrijfsfeestjes. Verder komen er veel schoolklassen, sinds 2010 ben ik gecertificeerd voor boerderijeducatie. Educatie-imkerij t Schuurtje, Loosdrecht Hetty Kastelein Harmen Peters biologische tuinderij t Gelders Eiland, Lobith Waarom zijn bijen belangrijk? Bijen zijn een schakel in de natuur. Ze zorgen voor de bestuiving van bloemen, zijn het transportmiddel voor het bestuivingsmateriaal. Zonder bijen is er geen zaadvorming. Veel mensen weten dat niet, ook volwassenen niet. Ze zijn vooral bang voor bijen, dat ze steken. Wat leren mensen bij u op de imkerij? Hier komen mensen in aanraking met bijen, ze zien dat ze er niet bang voor hoeven zijn. Ook zien ze hoe het werkt: dat je wel een zakje zaad kunt kopen, maar dat je volgend jaar geen bloemen meer hebt als je geen bijen toelaat in je tuin. Ze zien het belang van bijen. De bij is uit de voedselketen gehaald, maar is een onmisbaar onderdeel. Door een directe confrontatie snappen mensen dat de bij er moet zijn. Dat ze zelf meer bloemen in de tuin moeten zetten en minder snel naar de gifspuit moeten grijpen. Wat betekent educatie voor de toekomst van bijen? Educatie is de bron van hoe we naar natuur kijken. Door kennis krijg je er respect voor en affiniteit mee. En ik merk dat het helpt. Mensen zien, horen, proeven en doen. Door de zintuigen te prikkelen krijgen ze er feeling mee. Educatie werkt ook het beste als mensen ergens naartoe gaan. Daarom vind ik boerderijeducatie zo belangrijk. Alle zintuigen worden erdoor geprikkeld. Er zou meer aandacht voor boerderijeducatie moeten komen. > Wat interessant is voor bijen, is ook goed voor andere insecten Hoe bent u begonnen met biologische fruitteelt? Mijn vrouw en ik zijn vanuit de akkerbouw overgestapt op de fruitteelt. We begonnen toen echt als leken. We hebben het eerst vier jaar aangekeken in de gangbare fruitteelt. Toen zijn we toch verder gaan kijken. Onze buurman werkte ondertussen al 15 jaar biologisch, dat ging elk jaar beter. In 1990 zijn we overgestapt naar biologisch. Waarom is biologisch belangrijk voor bijen? In de gangbare landbouw gaat het niet goed met bijen. Bestrijdingsmiddelen zijn een groot probleem en ook de monocultuur, je hebt biodiversiteit nodig. Bij ons gaat het goed met de bijen. Dat komt niet alleen door de biologische productiemethode. We hebben veel verschillende gewassen, en we planten bijvoorbeeld ook ruigtes. In de fruitteelt gelden bijen als maat - staf: wat interessant is voor bijen, is ook goed voor andere insecten. Het is een complete dierentuin hier. Daar moet je wel een balans in zien te vinden. Soms heb je ook nadelige effecten, zoals schadelijke rupsen. Dat proberen we dan weer op te vangen door vogelkastjes op te hangen. Maar problemen in de gang - bare fruitteelt, zoals de perenbladvlo, daar hebben wij nauwelijks last van. Wat vindt de consument ervan? De markt voor biologisch groeit, maar ondertussen zegt de overheid dat gangbare landbouw ook goed is. Bij veel mensen ontbreekt het gewoon aan de kennis. Daarom is onlangs de campagne Bijen houden van biologisch van start gegaan. Doel is om de consument bewust te maken, want die heeft de macht. Heeft de biologische landbouw de toekomst voor bijen? De biologische landbouw is klein maar groeit gestaag. Maar alles gebeurt te twijfelachtig. De overheid kiest niet. Ondertussen zijn er nieuwe bestrijdingsmiddelen op de markt gekomen die zwaar giftig blijken. Frankrijk heeft ze al verboden, maar hier zit er nog geen beweging in. De meningen over het belang van biologisch landbouw blijven verdeeld, ook al liggen er verschillende onderzoeken op tafel. Dus proberen we met campagnes dingen onder de aandacht te brengen, zoals nu de bijensterfte in het Jaar van de Bij. > tgelders.eiland 10 STREEK

11 In Streekbewoners deze zomer van het Jaar van de Bij mensen die bezig zijn met bijen en biodiversiteit. Zonder bijen moet alle bestuiving met de hand gebeuren, bloem voor bloem Waarom ben je bijen gaan houden? Ik wou het eigenlijk al vanaf mijn vierde. Ik heb altijd al iets met insecten gehad. Ik vond bijen ook heel mooi. Ooit heb ik zelf een bijenkast gebouwd, maar die was te klein. Toen kreeg ik van een vriendin van mijn moeder een bijenvolk. Met haar ben ik vorig jaar gaan samenwerken. Zelf heb ik een elframer, een kast met elf bijenramen. In het ene raam zit de honing, in het andere het stuifmeel. In weer een ander raam zitten eitjes en larven, die verzorgd worden tot bij. Het broednest zit midden in de kast, omdat het broed warmte nodig heeft. De rest zit aan de buitenkant. De koningin legt de eitjes. Bovenin zit een extra kamer maar daar kan In de stad is de flora veel diverser dan op het platteland Waarom bent u bijen gaan houden in de stad? Bijen hebben al heel lang mijn interesse, dus heb ik vorig jaar bij de imkervereniging een basiscursus gevolgd. Toen ben ik begonnen in een bijenstal buiten Apeldoorn, omdat ik zelf maar een kleine tuin heb. Dat is lastig met de aanvliegroute van de bijen. Maar het is veel leuker om de bijen dicht bij huis te hebben. Om even langs te lopen, het af- en aanvliegen te bekijken en te zien met welke kleuren stuifmeel ze terugkomen. Uiteindelijk kon ik dit stuk grond van de gemeente in bruikleen krijgen. de koningin niet komen. Daar zitten geen eitjes, wel honing. Die honing haal je er met een slinger uit. De bijen moet je er dan eerst afschudden. Ik gebruik dan rook, daar worden ze rustig van. Waarom zijn bijen belangrijk? Alle vruchten, aardbeien, kersen, appels, noem maar op, daar zorgen bijen voor. Zij verzamelen stuifmeel. Als dat in een bloem in een bepaald vakje valt, krijg je vruchten. In een kas kunnen bijen niet komen. Daar moet alles met de hand. Als er geen bijen zouden zijn, dan zou alles met de hand moeten gebeuren, bloem voor bloem. Dat red je niet. Wat vinden mensen ervan dat je bijen houdt? Vorig jaar heb ik op school een Waarom is de stad voor bijen belangrijk? In de stad is de flora veel diverser dan op het platteland. Daardoor is er een lange, meer aaneengesloten bloeitijd, waardoor bijen er langer stuifmeel en nectar kunnen halen. Met als gevolg veelal een substantieel grotere honingoogst. Op het platteland is deze variatie en bijbehorende lange aaneengesloten drachtperiode vrijwel verdwenen. Eigenlijk is dat heel raar: op het platteland heb je juist de bestuiving het hardste nodig. Wat vinden mensen ervan, bijen in de stad? Mijn buren zijn enthousiast, die komen ook af en toe kijken. Maar veel mensen weten het verschil niet tussen een wesp en een bij. Honingbijen hebben nectar en stuifmeel nodig als voeding voor de larfjes en zichzelf. Iets anders eten ze niet, in tegenstelling tot wespen. Bijen hebben helemaal geen interesse in onze zoetigheden. Het zou schelen als mensen dat weten. Als ik voldoende kasten heb en er ook iets te zien valt, ben ik van plan vaker mensen te laten komen kijken. Iets meer zekerheid over het spreekbeurt gehouden over bijen. Maar ik denk dat als ik er nu een vraag over zou stellen, dat ze het alweer vergeten zijn. Veel vriendjes vinden het denk ik wel spannend, en ook een beetje eng. Nadeel is dat je gestoken kunt worden. Dat gebeurt niet als je niks verkeerd doet, maar iedereen doet wel eens wat verkeerd. Een snelle beweging, of dat je te lang bezig bent. De eerste keer doet het wel zeer, maar later voelt het al snel als een gewone muggenbult. Wil je later ook iets met bijen doen? Ik wil wel door blijven gaan met bijen houden. Ik heb nu een kast en een pak van samen tweehonderd euro. Maar het is voor mij wel meer een hobby. Ik wil eigenlijk later bakker worden. 10 jaar, imker Emiel Wolfs Adri Rademaker gebruik van het stukje gemeentegroen voor een langere termijn zou daarbij ook wel helpen. Heeft het de toekomst? In de stad is meer te halen voor bijen. Het schijnt mij toe dat daardoor de groei- en overlevingskansen voor bijenvolken beter zijn dan op het platteland. Maar ik geloof niet dat het iets oplost voor de huidige bijensterfte. Die is het gevolg van een combinatie van factoren, zoals de monocultuur en het gebruik van bestrijdingsmiddelen in combinatie met de varroamijt. Gelukkig zijn er wel boeren die nu hun randen inzaaien met bloemen. Ik ben optimistisch, er zijn zo langzamerhand al meer veldbloemen te zien. Ik geloof vast dat die ontwikkeling zich zal voortzetten. Goed voor de bij en daardoor goed voor de mens! > stadsimker in Apeldoorn STREEK 11

12 Achtergrond In Streek dit jaar een serie artikelen over geld. Waar haal je op het platteland financiering vandaan in tijden van bezuinigingen en recessie? Deel 2 zoekt het antwoord in samenwerking, ofwel coöperaties. Geld voor het platteland deel 2: coöperaties Recessie vergroot belangstelling voor coöperaties Het is niet toevallig dat de VN 2012 heeft uitgeroepen tot het Jaar van de Coöperatie. Linda de Bie van de Nationale Coöperatieve Raad (NCR) voor land- en tuinbouw noemt de recessie als aanleiding. Mensen komen er achter dat je niet altijd alles maar kunt kapitaliseren. Daarnaast speelt mee dat coöperaties een robuuste ondernemingsvorm zijn. Ze hebben in moeilijke tijden een langere adem. Nederland telt 2640 coöperaties die ook echt bedrijfsmatig bezig zijn. De NCR heeft in het kader van het Jaar van de Coöperatie een overzicht laten maken van de economische betekenis van de coöperatieve onderneming (beschikbaar via De Bie, beleidsmedewerker NCR, kan daarom vertellen dat de meeste niet meer in de traditionele agrarische, de inkoop- of de financiële sector werkzaam zijn, maar vallen onder de categorie overige. Het zijn nu diëtistes, tandartsen en kraamverzorgsters die een coöperatie oprichten en verder ben ik coöperaties voor energie, kinderopvang, onderwijs en zorg tegengekomen. En elk jaar komen er nog enkele tientallen in deze nieuwe sectoren bij. Dat is opmerkelijk als je weet dat negen van de tien oudste coöperaties met (brand)verzekeringen van doen hadden. Robuust Ze is blij met de extra aandacht die het Jaar van de Coöperatie voor deze ondernemingsvorm genereert. Het is immers een bedrijfsvorm die mogelijkheden biedt, zeker in deze economisch mindere tijd. Omdat een coöperatie niet op winst gericht is maar wel mag maken! zijn ze robuust. Daarmee bedoelt zij dat ze het doorgaans langer volhouden, omdat het eigen vermogen vaak groter is. Als er winst wordt behaald, wordt een deel in de reserves gestopt. Daar kun je dan op teren als het even minder goed gaat. Wim van Wijk Gemeente is dankzij zorg coöperatie goedkoper uit Ruim twee jaar is Helenaveen een zorgcoöperatie rijk. Zo hebben de bewoners van dit 861 inwoners tellende dorp in de Peel voor elkaar gekregen dat de ouderen langer in hun dorp kunnen blijven wonen. Voorzitter Jan Gerrits stelt dat ook de gemeente Deurne er wel bij vaart. Wij nemen ze de zorg- en welzijnstaken uit handen. En doen dat 15 procent goedkoper dan wat de AWBZ daar nu aan kwijt is. Een paar jaar geleden vroegen een paar bewoners van Helenaveen zich af of er geen seniorenappartementen konden komen in het leegkomende klooster, herinnert Gerrits zich. Dat werd niks, maar het idee bleef om het voor ouderen aantrekkelijk te maken langer in het dorp te blijven wonen. Met hulp van een adviesbureau kwamen ze met een voorstel van weliswaar een kwart miljoen euro, maar dat prima In het huiskamerpaviljoen bezoeken acht mensen de dag besteding, die wordt verzorgd door zeven vrijwilligers. Foto: Van Santvoort Architecten 12 STREEK

13 Samen energie opwekken schept banen en lokale geldstromen Brendan de Graaf, TexelEngergie: Bijna een kwart van eilanders is lid Foto: Heleen Vink TexelEnergie koopt en verkoopt niet alleen duurzame energie, maar produceert ook zelf: zonnepanelen en binnenkort een biomassakachel. Foto: TexelEnergie Texelaren hebben nu eenmaal de behoefte om dingen zelf te doen, om onafhankelijk te zijn. Dat is volgens directeur Brendan de Graaf een drijfveer geweest om in 2007 energiecoöperatie TexelEnergie op te richten. Bijna een kwart van de ruim eilanders is lid en bespaart zo op de energierekening. Verder schept de coöperatie hoogwaar - dige banen. Maar bovenal rouleert een steeds groter deel van de 30 miljoen euro die heel Texel jaarlijks aan gas, stroom en warmte uitgeeft, nu op het eiland zelf. De veerdienst met Den Helder wordt ook door alle Texelaren geëxploiteerd. Zo gek is het dus niet dat we nu ook onze energievoorziening in eigen hand willen nemen, vindt De Graaf. We zijn nu bijna vijf jaar bezig, hebben zo n 3000 leden en dat aantal groeit nog altijd. Mensen willen meedoen vanwege het gemeenschapsgevoel, omdat ze korting krijgen op het energietarief en omdat ze kunnen meepraten over de koers van de onderneming. Er is bewust voor de coöperatievorm gekozen om de eilanders te betrekken en een vijandige overname te voorkomen. Goed voor de eigen economie TexelEnergie koopt en verkoopt niet alleen duurzame energie, maar produceert ook zelf. Met zonnepanelen en binnenkort een biomassa kachel. Daarnaast zijn er vergevorderde plannen voor een biomassaver gister en mogelijk ook windmolens. De voordelen voor Texel als gemeenschap zijn talrijk. We scheppen werkgelegenheid. Onze eigen onderneming alleen al geeft vijf mensen werk; lokale aannemers hebben hun handen vol aan het plaatsen van zonnepanelen en straks het aanvoeren van snoeihout voor de biomassakachel. Als de biomassavergister in gebruik is, levert die volgens De Graaf ook nog eens als restproduct een hoogwaardige mest op. Daar heeft Texel een tekort aan, wat nu wordt aangevuld met mest van de overkant. Met die vergister denkt TexelEnergie 20 procent van het aardgasverbruik op het eiland te compenseren. En zo komen we steeds dichter bij onze doelstelling om een flink deel van de 30 miljoen euro die jaarlijks op Texel uitgegeven wordt aan energie, ten goede te laten komen aan de eigen economie. bleek te passen in het Integraal Dorpsontwikkelingsplan. Gemeente en provincie gingen akkoord en wij konden aan de slag. Wij dat was inmiddels een coöperatie geworden. Als coöperatie kun je zakelijk optreden. Personeel in dienst nemen bijvoorbeeld. Tijdens een informatieavond bleek er vooral behoefte te zijn aan dagbesteding, vervolgens een klusjesdienst, en een informatiepunt waar je ook zaken als een rollator kunt huren. Helemaal mooi zou het zijn als er een hofje zou komen met een huiskamerpaviljoen en zorgwoningen. Nu, 3 jaar later, is dit allemaal werkelijkheid geworden: het huiskamerpaviljoen is op 5 april geopend, de zorgwoningen zijn in aanbouw. Verder bezoeken acht mensen de dagbesteding, die wordt verzorgd door zeven vrijwilligers. Weer twee anderen bieden hun diensten als klusjesman aan. Zeventig leden telt de vereniging - en dat aantal groeit nog altijd - voor twee euro per maand. Dat is inderdaad een symbolisch bedrag, maar de enige kosten zijn de vergaderkosten van het bestuur. De dagbesteding bijvoorbeeld wordt uit de AWBZ bekostigd. Nu de uitvoering van de AWBZ een gemeentelijke taak wordt, worden de voordelen van de coöperatie nog duidelijker. Gerrits: We willen beroepskrachten aanstellen en daarmee de gemeente ontlasten. Om te beginnen een wijkverpleegster. Maar dankzij onze vrijwilligers denken wij goedkoper te kunnen werken dan wat het AWBZ nu aan zorg uitgeeft in ons dorp. Zeker vijftien procent! STREEK 13

14 ontmoet ONTMOET stichting STICHTING Doen DOEN Advertorial nieuwe Nieuwe ontmoetingsplekken Ontmoetingsplekken Nieuwe ontmoetingsplekken leveren een positieve bijdrage aan de leefbaarheid en onderlinge betrokkenheid in in een buurt, dorp of streek. Het zijn bijzondere activiteiten of online initiatieven, waarbij het stimuleren van onderling contact voorop staat. Safka Overweel, programmamanager bij bij Stichting DOEN: We ondersteunen specifiek initiatieven die een creatieve, innovatieve en en verrassende aanpak hanteren om tot tot meer sociale binding te komen. Ben jij bezig met een dergelijk initiatief? Mail dit naar of kijk op: netwerk Netwerk Duurzame Dorpen In je eigen dorp werken aan een duurzame toekomst. Het kan! Dat bewijzen de dorpelingen die actief zijn in het Netwerk Duurzame Dorpen. Een dorpstuin, een duurzaam dorpshuis of samen aan de zonnepanelen: alle plannen kun je je raadplegen via het kennisplatform. Kom ook in in contact en en wissel ideeën uit. Kortom, laat je inspireren. Of nog beter: meld je eigen dorp aan. rtv-nof RTV-NOF geeft krimpgebieden weer weer glans glans Mensen trekken weg uit een krimpgebied, maar dat wil niet zeggen dat er niets meer gebeurt. De lokale omroep Noordoost Friesland betrekt vrijwilligers, van jong tot oud, bij het maken van nieuws, reportages en en videoverslagen uit hun krimpregio. Het Het sterkt de de bewoners in hun strijd tegen de verschraling van voorzieningen en en het uiteenvallen van gemeenschappen. Wongema verbindt stad stad en en land land Erik Wong brengt dorpsbewoners van van Hornhuizen in in Groningen en en stedelijke creatieven samen in in een een oud oud pand dat hij voor de sloop behoedde. Ik woon in een huis tegenover Wongema. In In Amsterdam heb ik een eigen ontwerpstudio en en ik ik ben coördinator bij bij de Gerrit Rietveld Academie, vertelt Erik Wong. Om het pand te redden, besloot hij hij de de kennis en en kracht van beide werelden te bundelen. Met als als resultaat dat zijn creatieve leven in de stad en de dynamiek van het platteland nu bijeenkomen in in zijn dorpscafé Wongema. Samen met kunststudenten en en dorpsbewoners organiseert Erik er activiteiten rond thema s als krimp, lokale landbouw, duurzaamheid en en cultuurhistorie. Erik: De komst van Wongema is is omarmd door lokale politici, werkgroepen en onderzoeksbureaus. Het Het heeft heeft de de krimpdiscussie een impuls gegeven. Het pand kent nu meer functies dan ooit. Het is is een dorpscafé. Studenten van kunstacademies werken er aan hun ontwikkeling en dorpsbewoners gebruiken het pand als huiskamer voor diverse activiteiten. Het meest trots ben ik op de combinatie van al die functies en doelgroepen. Dat mensen uit uit de de buurt er er hun hun verjaardagsfeest vieren, dat de buurvrouw die die van weinig rond moet komen toch regelmatig komt eten eten en en dat dat op op hoog niveau gedacht, gepraat en en gemaakt wordt. Stichting DOEN steunt Wongema, omdat Erik Erik Wong op een hele nieuwe en verrassende manier laat zien hoe je van een oud dorpscafé een bijzondere nieuwe ontmoetingsplek maakt. Erik: De bijdrage van van DOEN was was belangrijk. Zonder DOEN was het heel lastig geweest om dit initiatief te realiseren. dorpscafé Wongema Foto: Heleen Klopper _ 8_DOEN_ADV+ADVERTORIAL STREEK.indd STREEK

15 Advertentie Denken is mooi maar laten We vooral Heb jij een goed idee om de sociale cohesie in jouw dorp, streek of buurt te bevorderen? Bijvoorbeeld door het creëren van een nieuwe ontmoetingsplek (on- of offline) waardoor buurt bewoners elkaar beter leren kennen en meer betrokken raken bij hun buurt. Misschien kunnen wij wat voor je DOEN. Kijk op Foto: Jonas Lund / Anika Schwarzlose : STREEK 15

16 Reportage Cobie Smeenk (tweede van links op tweede foto): De beslissing om te stoppen was niet makkelijk. Maar het heeft goed uitgepakt. We hebben de camping uitgebreid en een prachtige speelstal gecreëerd voor de kinderen van bezoekers Je bent agrariër en stopt je ziel en zaligheid in het bedrijf. Maar vroeg of laat word je een dagje ouder. Nieuwe (milieu)eisen hangen boven je hoofd, misschien heb je te kampen met gezondheidsklachten of gaat het je financieel niet helemaal voor de wind. Of je hebt geen opvolger. Er zijn legio redenen waarom een boer kan besluiten te stoppen met zijn bedrijf. En ineens zit je daar, op een leeg erf met al die gebouwen. Tijdens een excursie in Voorst keken boeren samen naar nieuwe functies voor vrijkomende agrarische bebouwing. Lege stallen, nieuwe kansen Excursie functieverandering vrijkomende agrarische bebouwing Toch hoeft het (gedeeltelijk) stoppen van de agrarische bedrijfsvoering niet het einde van de wereld te betekenen. Voor een beetje toe - komstperspectief kan bijvoorbeeld worden besloten tot een functieverandering vrijkomende agrarische bebouwing. Goed voor de land - schappelijke kwaliteit, en goed voor de lokale economie (én die van de boer). Voor wie hierover het naadje van de kous wilde weten, organiseerden Agroplan en Boerenkans op 30 mei een excursie. Locatie: boerderij De Adelaar in Voorst, die sinds kort floreert als camping en recreatieboerderij. Van zelfkennis tot heldere praatschets Bij functieverandering komen veel verschillende partijen en beleidsstukken kijken, en het vraagt een lange adem. Waar begin je dan als agrariër? Breng eerst jezelf en je bedrijf in kaart, is het advies van landschapsarchitect Margriet Snaaijer (Agroplan). Wat wil ik en wat kan ik? Ben ik eigen - lijk wel een ondernemer? Welke mogelijk - heden biedt de locatie van mijn bedrijf, hoe sta ik er financieel voor, en hoe zit het met de wet- en regelgeving in de regio? Vervolgens is het zaak alles goed uit werken in de vorm van een praatschets. Je idee gaat er door leven en het laat zien dat je oog hebt voor je omgeving. Daar zijn gemeenten gevoelig voor. Door na een nee Toch is de heersende gedachte dat gemeenten vaak niet willen. Lara de Graaf, van Agroplan: Het kan best ontmoedigend zijn. Maar voor ons is een eerste nee juist een uitnodiging om verder te gaan. Want uiteindelijk wil ook de gemeente een kwali - teitsverbetering van het landschap, dus staan ze best open voor ideeën. Ga met een goed plan op zoek naar de juiste persoon. En dan het gesprek maar aangaan. Door bijvoorbeeld extra te verevenen is er vaak veel mogelijk, ook als niet helemaal wordt voldaan aan alle regels. De Adelaar Ook boerderij De Adelaar stond enige tijd geleden voor de moeilijke keuze: stoppen of doorgaan? Voor een pachtboerderij in een natuurrijke omgeving was de agrarische ontwikkeling beperkt, en er stonden ook noodzakelijke renovaties op stapel. En dan was er nog die mini-camping. Na lang wikken en wegen besloten eigenaren Wim en Cobie Smeenk deze uit te breiden. Met het plan gingen de koeien de deur uit. Best een gok, maar het heeft goed uitgepakt. 16 STREEK

17 Wim en Cobie Smeenk, eigenaars camping en recreatieboerderij De Adelaar: De beslissing om te stoppen was niet makkelijk, het was echt een rottijd. Maar onze zoon wilde niet verder met de koeien. Dan gaat de knop wel makkelijker om. En we hadden natuurlijk al twintig jaar die mini-camping, sprongen niet helemaal in het diepe. Uiteindelijk was het de goede beslissing. We trekken vooral veel gezinnen met kleine kinderen. En we doen ook kinderfeestjes, dat loopt gigantisch. Echt heel erg leuk! Jouk Dunnink, varkenshouder: Ik heb een klein bedrijf, ben 56 jaar en heb geen kinderen. Ik doe mee aan de Stoppersregeling: ik moet op termijn stoppen maar krijg wel ontheffing van een aantal verplichtingen. Het liefste ga ik door tot 2020, maar als dat niet gaat, moet ik wat anders. Lambertus Vogelzang, trainer/ adviseur bij Motivaxion: Ik ben zzp er en afkomstig van een melkveebedrijf. Mijn ouders wonen er nog, en ook mijn zwager heeft daar een bedrijf, maar er is geen opvolger. Er zijn globaal gezien drie mogelijkheden: stoppen, verbreden of vergroten; ik denk dat dat in Nederland goed de werkelijkheid weergeeft. Verbreden en vergroten kunnen daarbij naast elkaar bestaan. Aan het grootschalige is behoefte voor efficiënte voedselproductie, maar verbreding spreekt mij aan vanwege de maatschappelijke gedachte, de verbinding met de maatschappij. En de kinderen van bezoekers hebben er een prachtige speelstal voor in de plaats gekregen. Inmiddels is het plan onherroepelijk en kunnen Wim en Cobie verder werken aan de realisatie van hun camping, waar brandrode runderen grazen in het natuurlijk landschap van de IJsselvallei, de Voorsterbeek weer gaat meanderen, en waar het voor de recreant bovendien heerlijk toeven is. Lotty Nijhuis Meer info: > > voor agrariërs die nadenken over doorgaan of stoppen, en hun adviseurs Sylvie Uenk, adviseur landelijk gebied, gemeente Westerveld: Functieverandering kan onder meer zorgen voor kwaliteitsverbetering en levendigheid in het lande lijk gebied. De ondernemer moet de ruimte krijgen om daarin te ondernemen waar hij of zij kansen ziet. Zo blijft hij of zij een bijdrage leveren aan de lokale economie. Als gemeente heb je daarbij wel de taak in een vroeg stadium ook kaders aan te geven. Er is momenteel wel heel veel in ontwikkeling, zoals de opkomst van stadslandbouw. Dat vraagt flexibiliteit van gemeenten. Het ontwikkelingsgericht denken is nog wel een uitdaging. Foto s: fam. Smeenk (boerderij, speelstal en dubbelportret), Lotty Nijhuis (groepsfoto en portret Dunnink), privéarchief geportretteerde (portret Vogelzang en Uenk) STREEK 17

18 streek- idee NL Steunstee houdt ouderen langer thuis Het idee ontstond zestien jaar geleden in het oosten van Groningen. Aanleiding: mensen op leeftijd in de gemeente Bellingwedde schreven zich allemaal in voor dat ene verzorgingshuis in de kern Blijham. Voor de vrijkomende seniorenwoningen in de zes overige kernen van de gemeente was geen enkele belangstelling meer. Hoe anders is dat nu. De verklaring? De Steunstee! Iedereen wilde in een aanleunwoning van de Blanckenbörg wonen, herinnert zich Frits van Kordelaar, directeur bestuurder van de Stichting Welzijn Oldambt. En de vrijkomende seniorenwoningen in de andere kernen bleven op een gegeven moment leeg staan. Daar was geen vraag meer naar. Dit vroeg om een onderzoek. En dat kwam er, met als uitkomst dat de ouderen op zoek waren naar zorg, naar simpele voorzieningen als een beugel in de douche, veiligheid en naar saamhorigheid. De onderzoeksresultaten verdwenen niet in een la, maar leidden toch een nuchtere Groningse reactie: dan moeten we die aspecten in elk dorpskern aanbieden. En dus werd dat leegstaande huis te midden van het cluster seniorenwoningen in Bellingwolde-Oost bestempeld tot Steunstee, een plek waar ouderen alle vormen van ondersteuning konden krijgen zodat ze langer in hun eigen huis zouden blijven wonen. Koffieochtend De woningcorporatie en de zorgaanbieder zorgden ervoor dat er van alles te doen was, uiteenlopend van sociaal-culturele activiteiten tot een inloopspreekuur en natuurlijk een koffieochtend. En als mensen aangaven dat er een stoeptegel scheef lag of een lantaarnpaal niet brandde, zorgde de ouderenconciërge ervoor dat dit gemeld werd aan de gemeente, of als iemand het gras in zijn tuin niet meer kon maaien, dat dit voor hem wérd gedaan. Het effect bleef niet uit. Al na een jaar wilden ouderen allemaal in Bellingwolde-Oost wonen. Van Kordelaar: Het was zo n succes dat er is besloten om in alle andere kernen ook zo n Steunstee in te richten. Krimp Daar is het niet bij gebleven. Eerst nam de buurgemeente In een Steunstee is van alles te doen, van sociaal-culturele activiteiten tot een inloopspreekuur en natuurlijk een koffieochtend. Foto: Stichting Welzijn Oldambt Oldambt het idee over daar zijn inmiddels 15 Steunsteeën en niet alleen in de plattelandskernen, maar ook in sommige wijken van Winschoten later ook de provincie. Ook in Drenthe en Friesland heeft het idee navolging gekregen. Van Kordelaar: Hierbij speelt mee dat delen van Noord-Nederland te maken hebben met krimp, waardoor het aantal ouderen naar verhouding toeneemt. Twee aspecten dragen bij aan het succes. Ten eerste vervangt de Steunstee de traditionele ontmoetingsplekken zoals winkels en dorpshuizen, omdat er daarvan nogal eens eentje sluit. En verder werken zij kostenbesparend voor zorgverzekeraars. Hoe langer mensen zelfstandig wonen, hoe minder zij beroep doen op dure zorg. Wim van Wijk innovatieve praktijken Via je smartphone kun je direct naar een website of filmpje met de bijgeleverde QR-code (download een QR-reader voor iphone of Android via qrcode.nu of een van de vele andere). > KNVB en vrijwilligers KNVB-filmpje over modern verenigingsbesturen, leuk en inspirerend filmpje voor alle vrijwilligersorgansiaties > Ga direct naar de website via de QR-code of via bit.ly/monjim > Duurzame energie uit eigen regio Filmpje over Leaderprojecten in de Kop van Noord-Holland en Texel. Duurzame energie uit eigen regio > Ga direct naar de website via de QR-code of via bit.ly/mcp37k 18 STREEK

19 streek- idee EU PURE hubs knopen stad en platteland aan elkaar Sinds een half jaar bestaan er verspreid over West-Europa vijftien PURE hubs. De meeste van deze knooppunten tussen stad en platteland liggen in België en Nederland, maar ook Engeland en Duitsland kent deelnemers aan dit Europese Interreg-programma, bedoeld om de banden tussen stad en platteland aan te halen. Foto s: PURE hubs In een tijd dat de gevoelsmatige afstand tussen bewoners van de stad en die op het platteland groeit, is het zaak om plaatsen te creëren waar die twee elkaar kunnen ontmoeten, vertelt Marjon Krol. Zij werkt bij de ZLTO, de organisatie die samen met de provincie Noord-Brabant en de Belgische Boerenbond het Interreg-programma heeft aangezwengeld. Daarom ook is zij nu projectcoördinator PURE Hubs. PURE is de Engelse afkorting voor Pioneers in Urban- Rural Entrepreneurship, oftewel pioniers in stedelijk-landelijk ondernemerschap, begint zij haar uitleg, waarna ze niet meer te stoppen is, zo enthousiast is ze over het programma. En een hub is een knooppunt. Philipsfruit Het liefst aan de rand van de stad willen we plekken laten ontstaan waar die ontmoetingen kunnen plaatsvinden. De fruittuin van Philips, de Wielewaal bij Eindhoven, noemt ze als goed voorbeeld. Dat was een fruitteeltbedrijf waar de werknemers van Philips fruit konden kopen. Nu is er een boerderijwinkel en een pannenkoekenrestaurant en worden er allerlei educatieve arrangementen aangeboden waar veel schoolklassen op af komen. Zonder onderbreking stapt ze over op het volgende voorbeeld. In de omgeving van Tilburg zijn twee ondernemers samen een kinderopvang op hun melkveebedrijf begonnen: de Tierelier. Loopt ook als een tierelier, want waar de kinderopvang overal elders met teruglopende belangstelling te kampen heeft, bestaat hier nog een wachtlijst. Wasven En dan is er het Wasven, midden in Eindhoven. Daar hebben de bewoners een aantal jaren geleden een oude boerderij voor verval behoed door een stichting op te richten en de boerderij te kopen. Daar wordt nu getuinierd, is een restaurant, een bakkerij en een winkel. Via PURE Hubs proberen ze boeren uit de omgeving hierbij te betrekken door hun producten er aan te bieden. In 2014, als het Interreg-programma afloopt, moet een strategie overlegd worden waarin de ervaringen, de voorbeelden en de faal- en succesfactoren staan opgesomd, zodat overheden, boeren en andere ondernemers op het platteland aan de slag kunnen en hun eigen PURE hub kunnen opzetten. In juni komen de 17 partners aan het project voor de eerste keer na de startbijeenkomst bijeen om de vorderingen tot nu toe te bespreken en ervaringen uit te wisselen. Plaats van bijeenkomst is Turnhout. Wim van Wijk > Focusgroup FutureCAP Filmpje (Engelstalig) over een bezoek van de Focusgroup FutureCAP (Toekomst GLB) van het European Network Rural Development (ENRD) > Ga direct naar de website via de QR-code of via bit.ly/ndijuv > PURE Hubs Filmpje (Engelstalig) over PURE Hubs (zie ook hierboven) > Ga direct naar de website via de QR-code of via bit.ly/m3ezjo STREEK 19

20 NETWERKNIEUWS Leertraject Groene Dingen van start Speciaal voor de groene sectoren ontwikkelt Netwerk Platteland een gratis sociale mediatraining: Groene Dingen. Groene organisaties kunnen hiermee individueel of in groepsverband aan de slag kan met veelgebruikte sociale media. Netwerk Platteland biedt met (betaalde) leertrajecten ook begeleiding en coaching op maat aan. Voor de mogelijkheden voor uw organisatie: Narda van der Krogt > Stedennetwerk Stadslandbouw 2.0 De Praktijkkring Duurzaam Voedselbeleid voor gemeenten krijgt binnen - kort een vervolg in de vorm van het Stedennetwerk Stadslandbouw 2.0, een gezamenlijk initiatief van Netwerk Platteland en Wageningen UR. De praktijkkring gaat aan de slag met een LinkedIn-groep, netwerkbijeenkomsten en verdiepende pilots. 21 juni vindt een (gratis) introductiebijeenkomst plaats voor gemeenteambtenaren en ondernemers. Mogelijkheid adverteren in STREEK Zoals te zien in dit nummer, is het mogelijk in STREEK te adverteren. Daarmee bereikt u 1500 abonnees en vele meelezers, mensen die zich inzetten voor platteland en plattelandsontwikkeling. Er is ook de mogelijkheid om alle spelers in het landelijk gebied in een keer te bereiken door combinatie-advertenties in STREEK, Landwerk en Vakblad Natuur Bos Landschap. > Meer info: bit.ly/l3a9vl Conferentie internationale rurale netwerken Netwerk Platteland nam deel aan de vijftiende NRN (National Rural Networks) meeting in Finland. Samen met afgevaardigden vanuit de nationale netwerkteams en beheersautoriteiten uit de 27 lidstaten, de Europese Commissie en het ENRD Contact Point wisselden we de ervaringen van afgelopen jaren uit. De volgende vraag stond centraal: Wat is de toegevoegde waarde van netwerken in plattelandsontwikkeling en hoe kunnen we de effectiviteit vergroten? Hiermee gingen we aan de slag om het programma van voor te bereiden. Plaats en datum Plattelandsconferentie 2012 Netwerk Platteland is al begonnen met de voorbereidingen voor de Plattelandsconferentie op 14 en 15 december 2012, Zicht op 2020 in Wageningen. We gaan positief vooruitdenken, aan de hand van de thema s gezonde samenleving, sterke economie en zorg voor de aarde. Het belooft een energieke conferentie te worden! Dus houd 14 en 15 december alvast vrij. Bijeenkomsten over coöperaties Bijeenkomsten in najaar over coöperaties in najaar Het Netwerk Platteland besteedt dit Het jaar Netwerk aandacht Platteland aan coöperaties. besteedt dit jaar aandacht Coöperaties aan coöperaties. zijn een Coöperaties vorm van zijn een vorm van samenwerking in in dorpen of of regio s en en tegelijkertijd tegelijkertijd een financieringsmodel. een financieringsmodel. Naar aanleiding hiervan Naar organiseert aanleiding Netwerk hiervan Platteland organiseert met verschillende Netwerk organisaties Platteland bijeenkomsten met verschillende daarom organisaties de agenda bijeenkomsten op de website goed in de gaten. rond dit thema. Houd rond dit thema. Houd daarom de agenda op de website goed in de gaten. Nieuwe website Netwerk Platteland De website van Netwerk Platteland wordt vernieuwd, om zo alle onderdelen van Netwerk Platteland onder te brengen in één website onder de oude naam Daarmee zal de blog voortaan te vinden zijn naast de nieuwsberichten en de achtergrondinformatie. Deze integratie van twee websites kan eventueel voor wat ongemak zorgen, onze excuses hiervoor. A G E N D A Narda van der Krogt > Kijk op netwerkplatteland.nl > Agenda en klik meteen door > Startbijeenkomst Stedennetwerk Stadslandbouw 2.0 Op donderdag 21 juni organiseren Wageningen UR en Netwerk Platteland de startbijeenkomst van het nieuwe Stedennetwerk Stadslandbouw 2.0. Tijdens deze bijeenkomst kunt u vrijblijvend kennismaken met het netwerk, de werkwijze en vooral de ambitie. Deelname is gratis. Organisatie: Wageningen UR en Netwerk Platteland Locatie: Utrecht > FoodRevolution Cafe In dit Food Revolution Café wordt geprobeerd deals te sluiten tussen buurt, boer, bakker, zuivelaar en winkelier. Organisatie: Urgenda&Foodlog Locatie: Amersfoort > Meat Your Own Bepaal jouw relatie met vlees! Omdat jij als consument vindt dat het anders moet. En omdat jij als producent weet dat het anders kan. Organisatie: Meat your own i.s.m. InnovatieNetwerk Locatie: Boerinn, Kamerik > Om kennis te maken met zaken rond lokaal geproduceerd voedsel, deze te beschrijven en hierover te discussiëren, organiseert het Finse Nationaal Rurale Netwerk in samenwerking met twee LAG s een driedaags evenement. Organisatie: NRN Finland en twee Finse LAG s Locatie: het Loimaa gebied, Zuid-West Finland > De Nacht van Electra Nachtelijk avontuur. Van zonsondertot zonsopgang een programma in de landerijen rondom het gemaal de Waterwolf bij Electra geïnspireerd door de nacht. Wekelijks > Twitterchat Iedere dinsdagavond om negen uur verzorgt Netwerk Platteland een twitterchat met alle geïnteresseerden. Een twitterchat is een afgesproken uurtje twitteren rond een thema. Leuk, aanstekelijk, goed voor contacten en het kan leerzaam zijn. Zoek op www. twitter.com naar #guusnet om de chat te volgen en eventueel mee te doen met het gesprek. Alleen meelezen? Inloggen bij twitter is niet nodig. twitter.com/guusnet > kijk voor meer details en links op tinyurl.com/np-agenda