In de afgelopen periode is gewerkt aan verdere invulling en concretisering van het Masterplan mineralenmanagement akkerbouw.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "In de afgelopen periode is gewerkt aan verdere invulling en concretisering van het Masterplan mineralenmanagement akkerbouw."

Transcriptie

1 VERGADERING : COMMISSIE TEELTAANGELEGENHEDEN DATUM : 12 MAART 2010 AGENDAPUNT : 4 BIJLAGE : 3a MASTERPLAN MINERALENMANAGEMENT (MMM) In de afgelopen periode is gewerkt aan verdere invulling en concretisering van het Masterplan mineralenmanagement akkerbouw. In februari zijn 3 expertbijeenkomsten gehouden, waarin verder gesproken is over: 1) de problematiek van de Zuidoostelijke zand- en lössgronden, 2) bodemvruchtbaarheid en 3) alternatieve bronnen voor stikstof en fosfaat. Deze bijeenkomsten hebben veel discussie en waardevolle projectideeën opgeleverd. Het bleek niet gemakkelijk te zijn prioriteiten te stellen binnen de eerder geformuleerde en nieuw gegenereerde projectideeën. Individueel worden er andere accenten gelegd. Uiteindelijk zijn keuzes gemaakt door zoveel mogelijk rekening te houden met deze diversiteit. De voorgestelde invulling van het plan is als bijlage bij deze notitie gevoegd. Het totale budget van het plan voor de periode 2010 t/m 2015 is ruim 10,5 miljoen euro, waarvan bijna 6 miljoen euro voor het PA. Van SPADE wordt 50% cofinanciering verwacht voor de communicatieactiviteiten, van het Ministerie van LNV 50% confinanciering voor de overige nieuwe projecten. LTO is hierover in overleg met LNV. In het reguliere praktijkonderzoeksprogramma van het PA wordt voor de periode 2010 t/m 2015 rekening gehouden met een bijdrage van ,- per jaar aan onderzoek en kennisverspreiding op het gebied van nutriënten, bodem en water, in totaal dus 3,2 miljoen euro. Er is dus voor het PA sprake van een financieel tekort van ca. 2,7 miljoen euro, variërend van ruim euro in 2010 tot ruim in Het werkelijke tekort is echter bijna euro geringer, omdat de PA-kosten van projectmanagement reeds zijn begroot en van LNV cofinanciering voor projectmanagement wordt verwacht. Voor 2010 kan het relatief kleine tekort worden opgevangen vanuit de reserves van de diverse PA-fondsen (zie bijlage 3c). Voor de jaren na 2010 is dat echter niet mogelijk. Hier moeten keuzes gemaakt worden: budget voor andere activiteiten wordt verschoven naar het MMM, of heffingen worden verhoogd. Binnen het praktijkonderzoeksprogramma van het PA wordt na 2010 zo n 40% besteed aan het MMM en het Actieplan Aaltjesbeheersing. Een verdere verschuiving van gelden naar deze beide plannen is deels mogelijk door de activiteiten van Kiemkracht en/of Kennisakker.nl na 2010 te beëindigen. Verdergaande verschuivingen leiden echter tot te weinig budget voor andere activiteiten en thema s van de programmeringsorganisatie, wat het draagvlak in de praktijk niet ten goede komt en de kennisinfrastructuur (incl. regionale proefbedrijven) voor ernstige problemen kan stellen. Een dergelijke verschuiving wordt daarom afgeraden. 1

2 Een verschuiving van budget van andere activiteiten van de PA-fondsen naar het MMM is wel mogelijk, maar leidt tot kaalslag in de activiteiten (geen Akkerbouw PR, geen bacterieziek- of valse meeldauw-onderzoek, etc?). Daarmee zijn dergelijke verschuivingen waarschijnlijk niet gewenst. De laatste mogelijkheid is een heffingsverhoging. Het gaat om een tekort van ca. 2,6 miljoen in een periode van 5 jaar. Bij een areaal akkerbouwgewassen (excl. snijmaïs) van ca ha gaat het dan om een verhoging met ca. 1 euro per ha. De CT wordt gevraagd: kennis te nemen van de ontwikkelingen en van het nieuwe concept-masterplan; de voorgestelde activiteiten voor 2010 goed te keuren; een besluit te nemen over de financiering van het MMM na

3 MASTERPLAN MINERALENMANAGEMENT (MMM) 1 AANLEIDING Directe aanleiding voor de totstandkoming van het MMM is de voedselzekerheid en de toenemende schaarste van minerale grondstoffen voor de plantaardige productie. De akkerbouwsector is van mening dat, om in de toekomst aan de toenemende vraag naar plantaardige producten te voldoen, uitbreiding van het areaal ten koste van natuurlijk habitat geen duurzame optie is. De oplossing moet gezocht worden in de meest efficiënte benutting van areaal en nutriënten met een minimale belasting van de omgeving. Kortom; meer output met minder input. Een dergelijke inzet sluit naadloos aan bij de inzet die nodig is om te voldoen aan milieudoelstellingen die vanuit Europees en nationaal beleid van kracht zijn en worden. In 1991 is in Europa de Nitraatrichtlijn vastgesteld en in 2000 de Kaderrichtlijn Water. Deze beide richtlijnen geven de kaders voor de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater. In het kader van het Vierde Actieprogramma Nitraatrichtlijn ( ) en de eerste KRWstroomgebiedbeheersplannen ( ) zijn de normen, maatregelen en voorschriften grotendeels vastgelegd op zowel landelijk als regionaal niveau. Nederland heeft daarnaast in 2008 het agroconvenant Schoon en Zuinig gepresenteerd, waarin concrete doelen zijn geformuleerd om te komen tot vermindering van de uitstoot van broeikasgassen in 2020 en besparing van energiegebruik. De akkerbouwsector kiest voor het MMM het jaar 2030 als horizon. Dan zal een emissieneutrale akkerbouw gerealiseerd moeten zijn met als onmisbare pijler behoud van rentabiliteit van teelten. 2 DOELSTELLING De akkerbouw streeft naar een emissieneutrale landbouw in Emissieneutrale akkerbouw is akkerbouw waarbij de bijdrage van het landbouwkundig handelen aan de verliezen van nutriënten naar bodem, water en lucht tot nul is gereduceerd. Verliezen door akkerbouwmatige teelten zullen dan niet hoger dienen te zijn dan verliezen op onbemeste gronden. Behoud van rentabiliteit, behoud van biodiversiteit en voldoen aan de doelen uit Schoon en Zuinig zijn de kaders waarbinnen een emissieneutrale akkerbouw moet worden gehaald. Op weg naar een emissieneutrale akkerbouw in 2030 zijn voor 2017 de volgende tussendoelen gesteld: Op gebiedsniveau worden de normen uit de Nitraatrichtlijn gehaald; Het hoofdwaterlopensysteem voldoet aan de normen van de Kaderrichtlijn Water; De akkerbouw is op koers voor het halen van de doelstellingen uit het convenant Schoon en Zuinig. 3

4 3 ORGANISATIE De organisatie kan worden weergegeven in het volgende diagram: Vakgroep Akkerbouw LTO Nederland Bestuur NAV Commissie Teeltaangelegenheden PA Stuurgroep Projectgroep In analogie van het Masterplan Phytophthora is een stuurgroep gevormd bestaande uit vertegenwoordigers uit de Vakgroep Akkerbouw van LTO Nederland, het Bestuur van de NAV en de Commissie Teeltaangelegenheden van het PA. De stuurgroep is formeel opdrachtgever en de werkzaamheden worden gecoördineerd door een projectgroep. Deze projectgroep voert de werkzaamheden uit en legt verantwoording af aan de stuurgroep. De stuurgroep bestaat vooralsnog uit de volgende leden: Voorzitter: Jaap Haanstra (LTO vakgroep Akkerbouw) Secretaris: Jaap van Wenum (LTO Noord) Leden: Joke de Geus (LTO Noord) Theo Koekoek (ZLTO) Chrit Wolfhagen (LLTB) Marc Bräntjes (NAV) Erik Greve (PA) Adviseur: Jacob Dogterom (DLV Plant) De projectgroep bestaat vooralsnog uit Jaap van Wenum (LTO), Jacob Dogterom (DLV Plant), Tonnis van Dijk (NMI) en Tjitse Bouwkamp (PA, projectleider). Indien andere partijen het MMM gaan meefinancieren en indien gewenst, kunnen zij een positie krijgen in de organisatie. De gezamenlijke organisatie kan ook tot uitdrukking komen in uitingen van het masterplan. Voor het Masterplan Mineralenmanagement zou de volgende zinsnede kunnen worden gebruikt: Het Masterplan Mineralenmanagement is een initiatief van LTO Nederland, NAV en Productschap Akkerbouw (PA). Deze formulering laat ruimte om eventuele subsidieverstrekkers te vermelden (..., en wordt mede gefinancierd door. ). 4

5 4 PROGRAMMA Binnen het MMM is een viertal hoofdthema s benoemd, namelijk: 1. Timing en management van mineralen; 2. Vitale bodem betekent optimale bodemvruchtbaarheid; 3. Mineralen en klimaat/energie en 4. Mineralenkringlopen. Daarnaast vormt communicatie een zeer belangrijk onderdeel van het programma. Timing en Management van mineralen Een renderende teelt/bedrijfsvoering in de akkerbouw binnen de gestelde kaders vraagt om optimaal en efficiënt mineralengebruik. Verbetering van de huidige prestaties, in termen van een hogere benutting en minder verliezen, zijn nodig. Om dit te bereiken is maximale inzet van de huidige kennis nodig, maar dit is niet voldoende. Verder vernieuwen en innoveren van het mineralenmanagement is cruciaal voor het bereiken van de doelen. Hoe zorgt de akkerbouwer ervoor dat de plant goed getimed door het groeiseizoen juist die mineralen ter beschikking heeft die zorgen voor een optimale groei? Voor het optimaliseren en renderend houden van het mineralengebruik is het aandacht vragen en innoveren van het mineralenmanagement dus essentieel. Vitale bodem betekent optimale bodemvruchtbaarheid Onder de noemer Vitale bodems is een aantal deelonderwerpen te onderscheiden dat een rechtstreekse link heeft met mineralenmanagement. Goed mineralenmanagement is altijd gebaseerd op de vruchtbaarheid van de bodem waarop een gewas wordt geteeld. Immers, de bemestingsadviezen zijn daar in belangrijke mate op gebaseerd. Voor de teelt van planten zijn de termen bodemvruchtbaarheid en bodemkwaliteit vrijwel synoniem. In landbouwkundige zin wordt hieronder verstaan het vermogen van de bodem om structureel voldoende water, lucht en nutriënten te leveren voor een optimale/maximale groei van de geteelde gewassen. De bodemkwaliteit wordt in belangrijke mate bepaald door de chemische, fysische en biologische bodemvruchtbaarheid, door de textuur (grondsoort) en door de grondwaterstand. Op bedrijfsniveau zijn textuur en grondwaterstand niet of nauwelijks beïnvloedbare gegevens. Direct te beïnvloeden zijn de chemische, fysische en biologische bodemvruchtbaarheid. De middelen daarvoor zijn de bemesting en meststoffenkeuze, de grondbewerking, de gewaskeuze (het bouwplan), de berijding met zware machines, het gebruik van groenbemesters of het inlassen van (groene) braakperioden, etc. Mineralen en klimaat/energie In het thema mineralen en klimaat/energie moet gezocht worden naar zogenaamde win-win situaties. Verbetering van het mineralenmanagement moet leiden tot behoud of verbetering van de rentabiliteit van de bedrijven en waar mogelijk tegelijkertijd een bijdrage leveren aan doelstelling op het gebied van energiereductie, reductie van broeikasgassen als koolzuur (CO 2 ), lachgas (N 2 O), methaan (CH 4 ) die hun effect hebben op de klimaatdoelstelling, etc. Voor wat betreft de emissie van broeikasgassen gaat het in de akkerbouw voornamelijk om CO 2 en N 2 O. Emissie van CH 4 speelt vooral in de melkveehouderij een rol en nauwelijks in de akkerbouw. Met name de emissie van N 2 O is belangrijk. N 2 O-emissie ontstaat bij de processen nitrificatie (beperkt) en denitrificatie (belangrijk), processen die zich in de bodem afspelen. Denitrificatie (omzetting van nitraat in gasvormige stikstof en voor een deel ook lachgas) vindt vooral plaats onder zuurstofloze omstandigheden bij aanwezigheid van organisch materiaal in de bodem. Zulke omstandigheden doen zich vooral voor als de grond verzadigd is met water (bijvoorbeeld bij zware neerslag) en bij een verdichte bodem. Een goede bodemstructuur en een snelle afvoer van overtollig water helpt dus bij het voorkomen of beperken van denitrificatie. 5

6 Mineralenkringlopen Bij het zoveel mogelijk sluiten van mineralenkringlopen kan worden gedacht aan kringlopen binnen het bedrijf, kringlopen binnen verschillende agrarische sectoren, kringlopen op regionaal en nationaal niveau en ook aan kringlopen op mondiaal niveau. De belangrijkste kringlopen die aan de orde komen zijn die voor stikstof en fosfaat, die voor dierlijke mest en die voor overig organisch materiaal (organische stof). De stikstofkringloop wordt in belangrijke mate bepaald door die van dierlijke mest en overige organische materialen. Dierlijke mest is een nuttige grondstof voor de teelt van akkerbouwgewassen. Het levert organische stof, stikstof, fosfaat, kali en een reeks van andere mineralen en spoorelementen. Probleem van dierlijke mest is dat niet alle mineralen op een voorspelbaar moment ter beschikking komen. Dit geldt overigens ook voor andere organische reststromen die in de akkerbouw worden gebruikt. Probleem is verder dat het maar gedurende een korte periode kan worden uitgereden. Verbetering van de benutting van deze organische producten leidt automatisch tot een verminderde behoefte aan stikstofaanvoer via kunstmest (lagere productie van kunstmest is eveneens gunstig voor thema mineralen en klimaat/energie ). Wanneer kringlopen zoveel mogelijk moeten worden gesloten, moeten vanuit de veehouderijsectoren producten uit dierlijke mest worden geleverd die zoveel mogelijk aansluiten bij de behoefte van de te telen akkerbouwgewassen en waarvan de werking goed voorspelbaar is (vraaggestuurde producten dus). Samenwerking tussen veehouderijsectoren en akkerbouw is daarbij noodzakelijk. Communicatie De centrale boodschap van de communicatie is een vertaling van de doelstelling van het masterplanplan: Door een zo efficiënt mogelijke benutting van areaal en nutriënten met een minimale belasting van de omgeving wil de akkerbouw in 2030 emissieneutraal, rendabel, divers en zuinig zijn. Deze nog vrij abstracte boodschap zal bij aanvang van het masterplan worden omgezet in meer praktische deelboodschappen die gericht zijn op o.a. probleemonderkenning, kennisverspreiding, innovatie en voortgang. Het reeds beschikbare conceptcommunicatieplan, met daarin doelgroepen, doelstellingen, strategie, instrumenten, middelen en evaluatie, zal verder ingevuld worden. Voor de uitwerking van deze thema s in concrete activiteiten is een workshop en een aantal expertbijeenkomsten georganiseerd, waarin verschillende vertegenwoordigers vanuit het primaire landbouwbedrijfsleven, agribusiness, onderzoek, adviesorganisaties, waterschappen, provincies en overheid (LNV en VROM) de problematiek op de Zuidoostelijke zand- en lössgronden, de problemen met betrekking tot bodemvruchtbaarheid en het gebruik van alternatieve stikstof- en fosfaatbronnen bespraken. Durf te dromen was de insteek, waarna verschillende innovatieve ideeën naar voren zijn gebracht. Op basis van deze ideeën zijn vervolgens concrete en relevante projecten aangewezen die een bijdrage gaan leveren aan een emissieneutrale Nederlandse akkerbouw in De resultaten van de workshop en expertbijeenkomsten zijn verwoord in dit programmavoorstel, waarin projecten worden opgesomd. Voor veel projecten geldt dat verschillende partijen betrokken (zullen) zijn. Onderstaande legenda geeft weer welke markering welke combinatie weergeeft: Markering Financiering PA/LNV PA/SPADE PA/Overige partijen In de volgende tabel zijn programma-activiteiten, al lopend of nieuw, inclusief begroting weergegeven. 6

7 Activiteiten MMM Begroting MMM (* ) Relevantie Financier Looptijd Totaal Timing en Management van mineralen: Lopende projecten (On)werkzaamheid van dierlijke mest LNV Inwerktijdstip van winterharde groenbemesters LNV Effect van vanggewassen op nitraatuitspoeling LNV Technieken voor voorjaarstoediening dierlijke mest kleigrond en precisietoediening in rijen LNV Differentiatie N-advies maïs LNV Relatie P-bemesting en P-toestand LNV Actualisatie N-bemestingsadviezen LNV Vervanging N-kunstmest dunne fractie - Koeien&Kansen LNV Effecten van teeltvervroeging LNV Programma precisielandbouw LNV Effect precisiebemesting op opbrengst en kwaliteit PA Fosfaatrijenbemesting in maïs PA Vloeibare fosfaatmeststoffen in consumptieaardappel PA Vloeibare stikstofmeststoffen in aardappel PA Vloeibare fosfaatstofmeststoffen in zaaiui PA Vergelijking bemestingsadviessystemen PA Quickscan historisch bemestingsonderzoek PA Mogelijkheden en waarde van alternatieve meststoffen PA Stikstofsystemen wintertarwe PA Timing en Management van mineralen: Nieuwe projecten Bemestingsadviezen actualiseren Samenstelling en werking van organische stofbronnen en (nieuwe) meststoffen Actuele stand van zaken nutriënten- en bodemmanagement ontsluiten Richtlijnen denitrificatie 15 Verhoging efficiëntie dierlijke mest Ontwikkelen/toetsen nieuwe bijmestsystemen en -strategiën Gewenste samenstelling organische meststoffen (workshop) 15 Sturen van mineralisatie en beschikbaarheid mineralen

8 Activiteiten MMM Vitale Bodem: Lopende projecten Organische stof- en nutriëntenstromen - bodemkwaliteit LNV Bodemweerbaarheid - invloed grondbewerking LNV Begroting MMM (* ) Relevantie Financier Looptijd Totaal Structuur- en bodemverbeteraars PA Vitale Bodem: Nieuwe projecten Kennis organische stofmanagement ontsluiten 40 Effecten en beïnvloeding van bodembiodiversiteit Referentiewaarden en indicatoren biologische bodemvruchtbaarheid Verbeteren mogelijkheden groenbemesters + nieuwe groenbemesters Mineralen en Klimaat/Energie: Lopende projecten Geen lopende projecten binnen dit thema Mineralen en Klimaat/Energie: Nieuwe projecten Verwerking organische mest, zuiveringsslib en organische reststoffen Veredeling op verhoging mineralenefficiëntie Stikstof beter benutten door biologische stikstofbinding Benutting van fosfaatvoorraad in akkerbouwgronden Mineralenkringlopen: Lopende projecten Afvoer en verwerking van N-rijke gewasresten LNV P-kringlopen LNV Commissie Bemesting Akkerbouw/Vollegrondsgroente PA Mineralenkringlopen: Nieuwe projecten Bijeenkomst regionale gemengde bedrijf 10 Bestaande kennis kringlopen N en P ontsluiten 50 Onderzoek mogelijkheden alternatieve bronnen (bijv. algen)

9 Activiteiten MMM Begroting MMM (* ) Relevantie Financier Looptijd Totaal Algemeen, Communicatie en Regelgeving: Lopende projecten Telen met Toekomst/Bedrijvennetwerk LNV/PA Algemeen, Communicatie en Regelgeving: Nieuwe projecten Monitoring en evaluatie mest en mineralen LNV Commissie Deskundigen Meststoffenwet LNV Protocol bepaling fosfaattoestand LNV Water daar waar het nodig is! PA/Limburg Kennisoverdracht SPADE/PA Bijscholing ondernemers Landbouwonderwijs betrekken Projectmanagement Reservering nieuwe onderwerpen Totaal PA LNV 124, ,0 SPADE 77, ,5 Anderen Beschikbaar PA - budget praktijkonderzoek mest en mineralen Tekort

10 Voor zijn de volgende projecten voorzien, waarin voor het PA/LNV/SPADE de volgende investeringen zijn opgenomen: Veredeling op verhoging mineralenefficiëntie ( ) Stikstof beter benutten door biologische stikstofbinding Onderzoek mogelijkheden alternatieve bronnen ( ) PA: Є LNV: Є Є PA: Є LNV: Є Є PA: Є LNV: Є Є Telen met Toekomst ( ) PA: Є LNV: Є Є Bijscholing ondernemers, landbouwonderwijs, kennisoverdracht ( ) PA: Є LNV: Є SPADE: Є Є Overige projecten Timing en management van mineralen ( ) PA: Є LNV: Є SPADE: Є Є Overige projecten Vitale bodem ( ) PA: Є LNV: Є SPADE: Є Є Overige projecten Mineralen en klimaat/energie ( ) PA: Є LNV: Є ANDERS: Є Є Overige projecten Mineralenkringlopen ( ) PA: Є SPADE: Є Є Ruimte om nieuwe onderwerpen te definiëren ( ) PA: Є LNV: Є Є Projectmanagement ( ) PA: Є LNV: Є Є

11 LNV en SPADE worden gevraagd om voor de periode Є respectievelijk Є beschikbaar te stellen om de voorgestelde projecten uit te kunnen voeren. Hierbinnen is tevens een bedrag begroot dat de projectgroep in staat stelt nieuwe onderwerpen te definiëren op basis van relevante ontwikkelingen. 5 WERKPLAN 2010 In het programma worden de volgende projecten in 2010 voorgesteld: Actuele stand van zaken nutriëntenmanagement ontsluiten Aan het management van mest en mineralen is de afgelopen jaren al veel aandacht besteed in onderzoek en kennisoverdracht. Denk aan meststoffenkeuze, toedieningtechnieken, bijmeststystemen, precisiebemesting, biodiversiteit, bodembeheer, etc. In dit project wordt de stand van zaken opgemaakt en ontsloten voor de praktijk in de vorm van een helder, duidelijk en praktisch deel van kennisakker.nl en één of meerdere brochures/vakbladartikelen. Investering PA: Є Investering SPADE: Є Totale investering 2010 Є Gewenste samenstelling organische meststoffen (incl. workshop) Binnen de akkerbouw is de grondsoort een belangrijke variabele. Afhankelijk van de grondsoort, het seizoen, gewasrotatie en overige (niet-beïnvloedbare) omgevingsfactoren wil de akkerbouwer een specifiekere samenstelling van meststoffen. Efficiënt en effectief bemesten wordt steeds belangrijker naarmate de regelgeving rond meststoffen scherper wordt geformuleerd. Idealiter kunnen bedrijven zelf bepalen in welke hoeveelheid zij een bepaalde meststof willen toedienen, afhankelijk van relevante omgevingsfactoren. Middels dit project, inclusief een workshop waar onder andere de primaire sector zal zijn vertegenwoordigd, wil de projectgroep wensen en behoeften met betrekking tot de optimale samenstelling van organische meststoffen in kaart brengen en communiceren naar leveranciers. Investering PA: Є Investering SPADE: Є Totale investering 2010 Є Kennis organische stofmanagement ontsluiten In dit project zal de kennis over het management van organische stof helder in beeld worden gebracht. Centraal staat de vraag hoe en wanneer een akkerbouwer het meeste rendement haalt uit composttoevoegingen aan de bodem binnen de regelgeving, zowel op korte als lange termijn. Er zal een adviesmodule voor kennisakker.nl worden gemaakt en één of meerdere brochures/vakbladartikelen. Investering PA: Є Investering SPADE: Є Totale investering 2010 Є Bijeenkomst regionale gemengde bedrijven In deze bijeenkomst met akkerbouwers en (melk)veehouders worden de voor- en nadelen van regionale gemengde bedrijven in kaart gebracht. Met andere woorden; bij welke problemen in de akkerbouw kunnen (melk)veehouders ondersteuning bieden en vice versa. Doel van de bijeenkomst is om potentiële kansen inzichtelijk te krijgen en waar mogelijk samenwerking tussen de akkerbouw en (melk)veehouderij te bevorderen/initiëren. Investering PA: Є Totale investering 2010 Є

12 Bestaande kennis kringlopen N en P ontsluiten (offerte is bijgevoegd, pagina 12-14) Deskundigen vanuit onderzoek en advies stellen gezamenlijk twee korte, op de akkerbouwer gerichte brochures/leaflets samen. In deze brochures wordt kort en toegankelijk ingegaan op de achtergronden van N en P. Wat doet het, wat zijn emissieroutes, waarom is er een probleem, etc. Daarnaast wordt duidelijk aangegeven wat de akkerbouwer kan doen om de emissies van N en P naar de omgeving te beperken en daarnaast zijn stikstof- en fosfaatbemesting binnen de normen op peil te houden. Hierbij rekening houdend met diverse grondsoorten. Middels deze brochures/leaflets wordt getracht de onduidelijkheden en oplossingsrichtingen voor zowel de stikstof- als fosfaatproblematiek op een toegankelijke wijze inzichtelijk te maken. Verspreiding van de brochures/leaflets volgt via PA (PA mailing), via Nieuwe Oogst en/of andere (vak)bladen. Investering PA: Є Investering SPADE: Є Totale investering 2010 Є Telen met toekomst Zie project Telen met toekomst (pagina van dit document) Investering PA: Є Investering LNV: Є Totale investering 2010 Є Water daar waar het nodig is! Dit voorstel kan goed aansluiten bij de programma s Schoon en Zuinig en het MMM. Doel van Water daar waar het nodig is! is nieuwe technieken op het gebied van watermanagement, zoals vochtsensoren en WaterWatch, in de praktijk te implementeren en te valideren. Hierbij zal de nadruk liggen op het optimaliseren van het watergebruik, dat moet leiden tot een vermindering van watergebruik. Een ander spoor is het voorkomen van doorlekken van water uit de bouwvoor naar het grondwater waardoor mineralenverlies beperkt wordt. Figuur 1: Financieringsvoorstel Water daar waar het nodig is! Investering PA: Є Totale investering 2010 Є Projectmanagement Om het programma vorm te geven voert PA het projectmanagement uit. Hierbij zal het PA extern ondersteund worden. Investering PA: Є Investering LNV: Є Totale investering 2010 Є

13 Algemeen Additionele investering PA projecten 2010 Є Additionele investering LNV projecten 2010 Є Additionele investering SPADE projecten 2010 Є Totale additionele investering 2010 Є

14 Offerte opzet Alles over P; Achtergronden, emissies en maatregelen Deskundigen vanuit onderzoek en advies stellen gezamenlijk een korte, op de akkerbouwer gerichte brochure/leaflet samen ( maximaal 6 A4-kantjes, inclusief voldoende illustraties). In deze brochure wordt kort en toegankelijk ingegaan op de achtergronden van P, wat doet het, wat zijn emissieroutes, waarom is er een probleem, etc. Daarnaast wordt heel duidelijk aangegeven wat de akkerbouwer kan doen om de emissies van P naar de omgeving te beperken en daarnaast z n fosfaatbemesting binnen de normen op peil te houden. Rekening houdend met diverse grondsoorten. Hiermee proberen we de onduidelijkheden en oplossingsrichtingen voor de fosfaatproblematiek op een toegankelijke wijze te verwoorden. Verspreiding van deze brochure/leaflet door PA via PA mailing of via Nieuwe Oogst en andere bladen. Tijdstip nader overeen te komen. Dit resulteert in een voorzet van onze (DLV Plant, NMI, WUR) kant om deze vraag invulling te geven: vanuit NMI denken we aan Wim Bussink, voor WUR aan Gert Jan Noy en voor DLV Plant aan (namen nog later in te vullen). Taakverdeling: Dit groepje komt 3 keer bij elkaar en gaat na een instructie en toelichting vanuit de projectleiding aan de slag. Ieder vanuit zijn expertise draagt materiaal aan. De tekst wordt geredigeerd en gelayout door DLV Plant, zodat een op de akkerbouwer gericht verhaal geproduceerd zal worden. Inhoud (concept) Onderwerp Uitwerking door Inleiding ( waarom deze brochure) Jaap Haanstra Waarom is P een probleem 3 partijen Achtergronden van P en overschot Idem Verschillende P-vormem,, bv. monocalciumfosfaat, Idem ammoniumfosfaat, organisch gebonden fosfaat, natuurfosfaat, etc. Werkingscoëfficienten P uit organische mest (en werking van alternatieve P-meststoffen ) Daling Pw door lager gebruik, waartoe leidt dat? Is Pw wel de juiste parameter voor beschikbaarheid in de bodem? Wat zijn de belangrijkste P gebruikers (gewassen) in de Idem akkerbouw Normen/adviesbasis. Zit er geen ruimte (baat het niet Idem dan schaadt het niet) in het P-bemestingsadvies? Emissie routes P: uitspoeling, afspoeling (run-off), fixatie (kwantitatief en kwalitatief) Achtergronden waarden P in grond- en oppervlaktewater, zowel akkerbouw als natuur Maatregelen die de akkerbouwer kan nemen Hoe slim fosfaat verdelen/inzetten bij hoge Pw? Ook in relatie tot bodemvruchtbaarheid? Verwijzingen naar meer info idem Eindredactie DLV Plant Teksten verzamelen en redigeren DLV Plant Laatste check tekst Door stuurgroep MPM Lay-out DLV Plant Drukwerk DLV Plant 14

15 Gezien het bovenstaande, de onderstaande begroting in uren van de diverse organisaties. De volgende begroting lijkt ons realistisch: Inzet van de 3 deskundigen: 3 * 4 dagen Inzet Projectleider: 2 dagen Inzet communicatie deskundige DLV Plant: 2 dagen Totale personeelskosten: Daarnaast kosten layout vormgeving (circa 1.000) en drukken (circa 5.000). Totale kosten: , ex. BTW. BTW hoeft niet in rekening gebracht te worden Offerte opzet Alles over N; Achtergronden, emissies en maatregelen Deskundigen vanuit onderzoek en advies stellen gezamenlijk een korte, op de akkerbouwer gerichte brochure/leaflet samen (maximaal 6 A4-kantjes, inclusief voldoende illustraties). In deze brochure wordt kort en toegankelijk ingegaan op de achtergronden van N, wat doet het, wat zijn emissieroutes, waarom is er een probleem etc. Daarnaast wordt heel duidelijk aangegeven wat de akkerbouwer kan doen om de emissies van N naar de omgeving te beperken en daarnaast z n stikstofbemesting binnen de normen op peil te houden. Rekening houdend met diverse grondsoorten. Hiermee proberen we de onduidelijkheden en oplossingsrichtingen voor de stikstofproblematiek op een toegankelijke wijze te verwoorden. Verspreiding van deze brochure/leaflet door PA via PA mailing of via Nieuwe Oogst en andere bladen. Tijdstip nader overeen te komen. Dit resulteert in een voorzet van onze (DLV Plant, NMI, WUR) kant om deze vraag invulling te geven: vanuit NMI denken we aan Wim Bussink, voor WUR aan Gert Jan Noy en voor DLV Plant aan (nog nader vast te stellen). Taakverdeling: Dit groepje komt 3 keer bij elkaar en gaat na een instructie en toelichting vanuit de projectleiding aan de slag. Ieder vanuit zijn expertise draagt materiaal aan. De tekst wordt geredigeerd en gelayout door DLV Plant, zodat een op de akkerbouwer gericht verhaal geproduceerd zal worden. Inhoud (concept) Onderwerp Uitwerking door Inleiding ( waarom deze brochure) Jaap Haanstra Waarom is N een probleem 3 partijen Achtergronden van N en overschot Idem Verschillende N vormen: vloeibaar vs vast; ureumamiden-ammonium-nitraat-organisch Idem gebonden (an- organische en organische meststoffen) Werkingscoëfficiënten Effecten op organische stof voorziening Wat zijn de belangrijkste N gebruikers (gewassen) in Idem de akkerbouw Welke teelten/gewassen benutten N relatief slecht? Normen vs bemestingsadviezen Idem Emissie routes N: uitspoeling, afspoeling, ammoniakvervluchtiging, denitrificatie (kwantitatief en kwalitatief) 15

16 Achtergrondwaarden in grond- en oppervlaktewater, zowel akkerbouw als natuur Maatregelen die de akkerbouwer kan nemen Hoe ver gaan met gebruik dierlijke mest? Verwijzingen naar meer info idem Eindredactie DLV Plant Teksten verzamelen en redigeren DLV Plant Laatste check tekst Door stuurgroep MPM Lay-out DLV Plant Drukwerk DLV Plant Gezien het bovenstaande, de onderstaande begroting in uren van de diverse organisaties. De volgende begroting lijkt ons realistisch: Inzet van de 3 deskundigen: 3 * 4 dagen Inzet Projectleider: 2 dagen Inzet communicatie deskundige DLV Plant: 2 dagen. Totale personeelskosten: Daarnaast kosten layout vormgeving (circa 1.000) en drukken (circa 5.000). Totale kosten: , ex. BTW. BTW hoeft niet in rekening gebracht te worden. 16

17 Bemesting in Telen met toekomst 2010 e.v. Terugblik In onderdeel bemesting, van Telen met toekomst zijn we in 2008 gestart met 12 bedrijven, verdeeld over Nederland: twee bedrijven op de Noordelijke zeeklei, in het Noordoostelijk zand- en dalgebied, in Flevoland, in Zeeland en in Noord Brabant. Verder 1 bedrijf in Noord Holland en 1 bedrijf op löss in Zuid Limburg. De werving van de bedrijven vond plaats in samenwerking met LTO. Doel was om met de bedrijven te onderzoeken: o Haalbaarheid van de gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat: kansen en knelpunten die zich hierbij voordoen. Hierbij zijn de Best- en Good Practices bemesting op de bedrijven toegepast. o In 2008 hebben we bovendien de mogelijkheden voor een systeem van flexibele gebruiksnormen verkend en hiervoor een concept ontwikkeld. Conclusies op hoofdlijnen: o Gebruiksnormen voor 2009 (derde actieprogramma!) blijken haalbaar op alle bedrijven. Bedrijven met stikstof intensieve bouwplannen en bedrijven op lichte zandgronden moeten meer moeite doen om binnen de normen de opbrengsten op peil te houden dan andere bedrijven. o Diverse Good- en Best Practices blijken goede instrumenten voor stikstofbemesting op maat. o Mest in het voorjaar op klei biedt technisch goede mogelijkheden, problemen doen zich echter voor met het uitrijden van mest, voor de praktijk acceptabele methoden van uitrijden passen niet binnen de wet. o Een systeem met flexibele gebruiksnormen voor stikstof lijkt technisch haalbaar, wordt echter niet opgenomen in het Vierde Actieprogramma. Wel is een beperkte flexibilisering afgesproken voor consumptieaardappel en suikerbieten op klei in geval van hoge opbrengsten. o Mineralenconcentraten als kunstmestvervangers zijn kansrijk. Ook andere mestsoorten, zoals digestaat en bewerkte mest, zijn in een aantal situaties interessant. o Bodemvruchtbaarheid op zandgrond en op kleigronden met relatief weinig organische stof komt in de gevarenzone en is een belangrijk aandachtspunt voor bedrijven door de aanscherping van de normen in het Vierde Actieprogramma is het derde jaar en laatste jaar van de lopende inspanning in het bemestingsdeel van Telen met toekomst. In deze notitie wordt vooruitgeblikt naar een mogelijke invulling van het werkplan in afstemming met het Materplan Mineralenplan van LTO eerste jaar Vierde Actieprogramma Nitraat In 2010 zijn de bemestingsnormen op onderdelen verder aangescherpt (het eerste jaar van het ) o o o Voor fosfaat gelden nu gebruiksnormen in afhankelijkheid van het Pw getal. De aanscherping van de gebruiksnormen voor stikstof betreft vooral een aantal gewassen op zandgrond.daarnaast wordt de uitrijdperiode van organische mest verder beperkt. Belangrijke consequentie hiervan is dat het gebruik van organische mest op klei van najaar naar voorjaar moet, een ingrijpende verandering. Moeilijke positie zandgronden De grondwaterkwaliteit onder akkerbouwpercelen in Zuidoost Nederland is duidelijk hoger dan in andere delen van Nederland. Zelfs met de wettelijke aanscherpingen van de regels zal het op de zandgronden in Zuidoost Nederland moeilijk zijn om te voldoen aan de eisen van de Nitraatrichtlijn: maximaal 50 ppm nitraat in het bovenste grondwater. Dit blijkt o.a. uit 17

18 de resultaten van het in september 2009 afgesloten project Nutriënten Waterproof op Proefboerderij Vredepeel en uit door het RIVM uitgevoerde metingen op de Tmt bedrijven. Uit Nutriënten Waterproof blijkt ook dat een teruglopende bodemvruchtbaarheid (indicator hiervoor het organische stof gehalte van de grond) ten koste lijkt te gaan van de opbrengsten. Van alle regio s in Nederland heeft deze regio hierdoor de grootste veranderopdracht. De sector (LLTB, ZLTO) realiseert zich de problematiek terdege en is van plan zich maximaal in te zetten om het nitraatgehalte in het grondwater te verlagen, binnen de randvoorwaarde van een rendabele bedrijfsvoering. Dit is geen eenvoudige opgave gezien: o Aangescherpte gebruiksnormen voor fosfaat en stikstof. In Zuidoost Nederland liggen veel gronden met hoge Pw-getallen (>55). De fosfaatgebruiksnorm op deze percelen wordt de komende jaren stapsgewijs verlaagd naar 55 kg P2O5/ha. o Moeilijkheid de bodemvruchtbaarheid in stand te houden bij deze lagere gebruiksnormen. Onbewerkte varkensdrijfmest is in deze situatie geen geschikte mestsoort. Mestbewerking en verwerking kan bijdragen aan de oplossing. o Dreiging van verdere aanscherping in het Vijfde actieprogramma, met als mogelijk gevolg dat een rendabele bedrijfsvoering niet meer mogelijk is. Synergie Masterplan Mineralen en Tmt LTO Nederland ontwikkelt momenteel een Masterplan Mineralen, waarin de sector aangeeft hoe zij denkt de komende jaren de problemen aan te pakken op weg naar een emissieneutrale akkerbouw in Het bedrijvennetwerk van Tmt wordt beschouwd als een waardevolle aanpak die goed past bij de doelen en gewenste aanpak van het masterplan. LTO wil dan ook beide trajecten goed op elkaar af te stemmen en zo mogelijk te integreren. Gezien de omvang van de problematiek in Zuidoost Nederland en de consequenties van de aanscherping van de gebruiksnormen voor akkerbouwbedrijven in Zuidoost Nederland is LTO van mening dat er in 2010 en volgende jaren extra inzet nodig is in deze regio. Dat om zowel te werken aan haalbare oplossingen binnen de verder aanscherpende normen als om de periode van het Vierde actieprogramma maximaal te gebruiken met het oog op het Vijfde Actieprogramma dat in 2014 begint. Van de 12 Tmt bedrijven zijn er echter maar drie in Zuidoost Nederland gevestigd. Gezien het feit dat de problemen in het zuidoostelijk zandgebied het grootst zijn wordt het door LTO gewenst geacht het aantal bedrijven in deze regio uit te breiden, bijvoorbeeld tot 7, met drie bedrijven in zowel Noord Brabant als Limburg op zand en 1 bedrijf op lössgrond. De overige 9 bedrijven van Tmt zouden moeten blijven bestaan. Aanpak Telen met toekomst in 2010 De situatie op de kleigronden is anders dan op het zand. Verder bepalen de bedrijfsopzet, bouwplan en vruchtwisseling op een bedrijf hoe groot de aanpassing is, nodig om binnen de gebruiksnormen te blijven. De accenten in de bemestingsstrategie zullen daarom bij de deelnemers verschillend zijn. Hieronder zijn de belangrijkste aandachtspunten voor de inzet van de deelnemers en de begeleiding vanuit Telen met toekomst gegeven. Aandachtspunten op de zandgronden o Maximale inzet van kennis over mineralenmanagement op de bedrijven, tot welke N-input leidt dit en hoe verhoudt zich dit tot de stikstofgebruiksnorm op perceels- en bedrijfsniveau. De verschillen tussen jaren zijn aanzienlijk. Waar ligt de ruimte en waar knelt het. o Managen van de bodemvruchtbaarheid binnen de randvoorwaarden van de fosfaatnormen, vooral op gronden met hoge Pw toestand. Hoe kan dan toch de organische stof voorziening op peil gehouden worden. Hierbij ook de mogelijkheden van bewerkte mest en compost benutten. o Wat zijn de meest veelbelovende Good en Best Practices (GP en en BP s,). Hierbij nemen we ook nadrukkelijk de mogelijkheden van de moderne technologie in mee (remote sensing en nearby sensing ). Op zandgronden wordt vaak beregend, hierdoor werkt geleide bemesting beter dan op (klei)gronden waar niet wordt beregend. 18

19 o o o o o Welke organische mestsoorten en kunstmeststoffen passen op het bedrijf (o.a.mestconcentraat, digestaat). Aanpassingen/optimalisatie van diverse stikstofbijmestsystemen. Verkennen van de effecten van lagere N-giften dan de gebruiksnorm (20 en 40 kg lager dan de gebruiksnorm bijvoorbeeld) op opbrengst en kwaliteit van de diverse gewassen. Voortzetting van deelname bedrijven in het meetnet van RIVM om de effecten op waterkwaliteit te monitoren. De bedrijven zijn nu twee keer gemeten. De grootte van de objecten met minder stikstof kunnen zo gekozen worden dat naast de effecten van een lagere bemesting op opbrengst, kwaliteit ook effect op nitraatgehalte in het grondwater gemeten kan worden. Verkennen van inkomenseffecten ten gevolge van lagere gebruiksnormen, op gewasniveau en bedrijfsniveau. Hiervoor worden de opbrengsten bepaald op de veldjes met een lagere bemesting. Aandachtspunten op de kleibedrijven o Maximale inzet van kennis over mineralenmanagement op de bedrijven (GP s en BP s), tot welke N-input leidt dit en hoe verhoudt zich dit tot de stikstofgebruiksnorm op perceels- en bedrijfsniveau. De verschillen tussen jaren zijn aanzienlijk. Waar ligt de ruimte en waar knelt het. o Managen van de bodemvruchtbaarheid binnen de randvoorwaarden van de fosfaatnormen. Op gronden met relatief lage organische stofgehaltes verdient dit aspect extra aandacht. Hoe kan de organische stof voorziening op peil gehouden worden. Hierbij ook de mogelijkheden van bewerkte mest en compost benutten. o Veranderde strategie voor mestgebruik op klei. De hoogte van de gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat is voor de meeste bedrijven geen groot knelpunt. Het Vierde Actieprogramma dwingt de akkerbouwers op klei echter wel tot een totaal ander gebruik van organische mest. Zowel de mestsoorten als het tijdstip en de technieken van uitrijden vragen aandacht. De inzet in Telen met toekomst is hier mede op gericht Dit levert een bijdrage aan de acceptatie in de praktijk voor toepassen van mest in het voorjaar. o Toepassen in het voorjaar in verschillende gewassen, diverse mestsoorten, ook bewerkte mest en mestproducten, met verschillende technieken en monitoring van de resultaten (N-werking, opbrengsten, etc.) o Voortzetting van deelname bedrijven in het meetnet van RIVM om de effecten op waterkwaliteit te monitoren. De bedrijven zijn nu twee keer gemeten. Beknopt werkplan Telen met toekomst 2010 Met de deelnemende bedrijven o Bemestingsplan Analyseren en aanpassen van de bemestingsstrategie op de bedrijven en zonodig aanpassen aan de eisen van het vierde actieprogramma. De resultaten uit 2008 en 2009 zijn hierbij het uitgangspunt. In het bemestingsplan worden ook keuzes aangegeven voor mestsoorten en kunstmeststoffen. In gewassen waarvoor bijmestsysteem beschikbaar is wordt voor stikstof een basisgift voorzien, de aanvulling is maatwerk, gebaseerd op het bijmestsysteem. o Toetsen van de opgestelde strategie in het veld. Haalbaarheid van de gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat, analyse van kansen en knelpunten die zich hierbij voordoen. Organische stof wordt hierbij nadrukkelijk meegenomen. o Plan voor toe te passen Good en Best Practices (o.a. NBS, bladsteeltjes, N-monitoring in combinatie met satellietbeelden, crop scan, Yara sensor en plaatsspecifiek bemesten). Welke BP s en GP s passen onder welke omstandigheden, inclusief ervaringen met toepassingstechnieken voor uitrijden mest in het voorjaar in diverse gewassen. o Meetprogramma (N-min, opbrengst en kwaliteit). o Registratie en analyse van de bedrijfsgegevens. o Rapportage van de resultaten 19

20 Projectniveau o Groepsanalyse en rapportage o Bijeenkomsten projectteam, 2x per jaar o Groepsbijeenkomsten met de deelnemers, een landelijke bijeenkomst in de winter voor de bespreking van de resultaten van het afgelopen jaar en gedurende het groeiseizoen een veldbijeenkomst in Noord en in Zuid Nederland. Frank Wijnands, Harm Brinks Bijlage: begroting

21 Begroting Tmt Bemesting 2010 In onderstaande tabel komen besproken activiteiten uit het werkplan terug en worden de kosten op basis van deelname van 12, resp. 16 bedrijven inzichtelijk gemaakt. Er is gerekend met de personeelsspecifieke uurtarieven, volgens tariefstelling Uren (of ) per eenheid Totale kosten 12 bedrijven 16 bedrijven Bedrijfsniveau Bemestingsplannen Meet- en experimenteerplannen Begeleiding en evaluatie uitvoering Registratie en analyse Rapportage Materiële kosten Projectniveau Werving nieuwe bedrijven Groepsbijeenkomsten met deelnemers en begeleiders: 80/ x winter (allen); 2 regiobijeenkomsten (noord en zuid) Bijeenkomst projectteam Onkostenvergoeding deelnemers Algemene kosten: reis- en verblijf; zaalhuur, etc Jaarrapportage overall Projectleiding Totaal (excl. BTW) Financiële dekking: Via Tmt algemeen (exclusief BTW) Resteert te financieren (exclusief BTW) Korte toelichting op begroting Bemestingsplan Verzamelen basisgegevens bedrijf, eerste versie bemestingsplan ondernemerspraktijk 2010, Tmt bemestingsplan 2010, bespreken met teler (adviseur, onderzoeker), finale versie. Totaal 16 uur per bedrijf. Meetplan Per bedrijf opstellen van plan van aanpak uit te voeren best practices, experimenten, etc. en daarop uit te voeren meetplan. Betrokkenheid adviseur en onderzoeker. Totaal 8 uur per bedrijf. Begeleiding uitvoering Bedrijfsbezoeken (10 maal 3 uur), bedrijfsbezoek onderzoekers (4 maal 3 uur), evaluatiegesprek ondernemers (adviseur en onderzoeker: 6 uur): totaal 48 uur. Registratie en analyse Voor verwerking van de bedrijfsgegevens met FARM (verzamelen, controleren, invoeren, verwerken) wordt per bedrijf 20 uur gerekend. Daarbij is een deel van het voortraject: de correcte registratie en de eerste controle bij de bedrijfsbegeleiding neergelegd. Rapportage (bedrijfsspecifieke data) Het verzamelen/evalueren van een bedrijfsspecifieke data t.b.v. rapportage, met daarin de kwalitatieve ervaringen waarnemingen en de kwantitatieve gegevens (meetresultaten en berekende kengetallen vanuit de registratie) wordt begroot op ca. 12 uur per bedrijf. 21

22 Materiële kosten De materiële kosten bestaan uit de monstername- en analyse kosten van onderzoekstechnisch relevante monsters van grond en/of gewas, inzet van ondersteuning bij bepalingen, etc., wordt begroot op k 3 euro per bedrijf. Groepsbijeenkomsten met deelnemende akkerbouwers en begeleiders Drie bijeenkomsten, twee groepen, per bijeenkomst deelname PPO en DLV Plant, tijd voor voorbereiding, uitvoering en rapportage per bijeenkomst: totaal 50 uur per bijeenkomst. Projectteambijeenkomst Bijeenkomst voor overleg, instructie, uitwisseling ervaring, etc. met begeleidende adviseurs en onderzoekers. Een bijeenkomsten. Rapportage Voor het opstellen van een specifieke jaarrapportage bemesting, inclusief analyse van alle verkregen informatie wordt ca. 140 uur begroot. Afkomstig van de verschillende subteams met redactie en analyse van de betrokken bemestingsonderzoeker. 22

Masterplan Mineralenmanagement Bodemdag Vredepeel, 17/08/2012. Peter Stevens,

Masterplan Mineralenmanagement Bodemdag Vredepeel, 17/08/2012. Peter Stevens, Masterplan Mineralenmanagement Bodemdag Vredepeel, 17/08/2012 Peter Stevens, 1 Aanleiding MMM Directe aanleiding voor de totstandkoming van het Masterplan MineralenManagement (MMM) is de voedselzekerheid

Nadere informatie

Hoe maak je een bemestingsplan binnen de gebruiksnormen

Hoe maak je een bemestingsplan binnen de gebruiksnormen Hoe maak je een bemestingsplan binnen de gebruiksnormen Natuur en Landschap Pleasure green Milieu Tonnis van Dijk Nutriënten Management Instituut NMI 3 november 2011 Beperkingen in bemesting Europese regelgeving:

Nadere informatie

Naar een duurzaam bodemen nutriëntenbeheer via de kringloopwijzer akkerbouw

Naar een duurzaam bodemen nutriëntenbeheer via de kringloopwijzer akkerbouw Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Naar een duurzaam bodemen nutriëntenbeheer via de kringloopwijzer akkerbouw Grond

Nadere informatie

Handboek bodem en bemesting

Handboek bodem en bemesting Handboek bodem en bemesting Van adviesbasis naar nieuwe basis voor adviezen Symposium bemesting in de 21 e eeuw Wageningen 28 november 2014 Janjo de Haan Belang bemestingsadviezen Handvaten voor (economisch)

Nadere informatie

WAT U MOET WETEN OVER STIKSTOF VRAGEN EN ANTWOORDEN

WAT U MOET WETEN OVER STIKSTOF VRAGEN EN ANTWOORDEN WAT U MOET WETEN OVER STIKSTOF VRAGEN EN ANTWOORDEN Masterplan Mineralenmanagement Meer met minder stikstof De vraagstukken rondom de voedselzekerheid voor een groeiende wereldbevolking en de afnemende

Nadere informatie

Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn

Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn Resultaten Systeemonderzoek Vredepeel geven aan: Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn BAVB workshop 11 februari 2014 Janjo de Haan Nieuw mestbeleid heeft

Nadere informatie

Handboek Bodem en Bemesting

Handboek Bodem en Bemesting Handboek Bodem en Bemesting Voor een optimale bemesting en een beter bodembeheer Jaarvergadering vakgroep Akkerbouw LLTB Baexem, 19 januari 2016 Janjo de Haan Van adviesbasis bemesting naar Handboek bodem

Nadere informatie

Bodemkwaliteit, bemesting en teelt van maïs. Jaap Schröder

Bodemkwaliteit, bemesting en teelt van maïs. Jaap Schröder Bodemkwaliteit, bemesting en teelt van maïs Jaap Schröder Inhoud Bodemkwaliteit NP-Verliezen, gebruiksnormen, isokwanten Wijzigingen a.g.v. 5e NL Actieprogramma Nitraatrichtlijn Schadebeperking Equivalente

Nadere informatie

Met welke maatregelen kunt u ook in 2015 goede snijmaïs verbouwen?

Met welke maatregelen kunt u ook in 2015 goede snijmaïs verbouwen? Met welke maatregelen kunt u ook in 2015 goede snijmaïs verbouwen? Jaap Schröder, Wageningen UR Inhoud Wat is er anders vanaf 2015? Bedreigt dat de bodemkwaliteit en opbrengst? Zo ja, zijn er maatregelen

Nadere informatie

Report 1695.N.17. Mestbewerking en Waterkwaliteit. een case studie voor het beheergebied van waterschap Aa en Maas.

Report 1695.N.17. Mestbewerking en Waterkwaliteit. een case studie voor het beheergebied van waterschap Aa en Maas. Report 1695.N.17 Mestbewerking en Waterkwaliteit een case studie voor het beheergebied van waterschap Aa en Maas de samenvatting Rapport 1695.N.17 Mestbewerking en Waterkwaliteit Een case studie voor waterschap

Nadere informatie

Van generiek mestbeleid naar individuele verantwoordelijkheid. Harry Kager LTO Nederland

Van generiek mestbeleid naar individuele verantwoordelijkheid. Harry Kager LTO Nederland Van generiek mestbeleid naar individuele verantwoordelijkheid Harry Kager LTO Nederland Mestbeleid: schaken op vele borden Mestbeleid Nitraatrichtlijn leidend, daarnaast Kaderrichtlijn Water, Periodieke

Nadere informatie

25 jaar biologische teelt op zandgrond: waar staan we nu?

25 jaar biologische teelt op zandgrond: waar staan we nu? 25 jaar biologische teelt op zandgrond: waar staan we nu? Resultaten van systeemonderzoek Bodemkwaliteit op Zand van WUR proeflocatie Vredepeel 24 januari 2019, Janjo de Haan, Marie Wesselink, Harry Verstegen

Nadere informatie

SKB-Showcase. Praktijkdemo s met ondernemers uit de akker- en tuinbouw. Slotbijeenkomst SKB Showcase Biezenmortel 11 december 2014

SKB-Showcase. Praktijkdemo s met ondernemers uit de akker- en tuinbouw. Slotbijeenkomst SKB Showcase Biezenmortel 11 december 2014 Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl SKB-Showcase Praktijkdemo s met ondernemers uit de akker- en tuinbouw Romke Postma

Nadere informatie

Zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn ( ): proces en stand van zaken. Inhoud

Zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn ( ): proces en stand van zaken. Inhoud Zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn (2018-2021): proces en stand van zaken Themadag Commissie Bemesting Grasland en Voedergewassen 16 februari 2017 Erik Mulleneers, Projectleider zesde actieprogramma

Nadere informatie

Voorjaarstoepassing van drijfmest op kleigrond voor aardappelen

Voorjaarstoepassing van drijfmest op kleigrond voor aardappelen Voorjaarstoepassing van drijfmest op kleigrond voor aardappelen In PPL het (Programma PrecisieLandbouw) (PPL) investeren investeren landbouwbedrijfsleven en en ministerie van van LNV LNV in in hulpmiddelen

Nadere informatie

Equivalente maatregelen bemesting open teelten Voorstel ingediend door LTO en NAV bij het Ministerie van Economische Zaken

Equivalente maatregelen bemesting open teelten Voorstel ingediend door LTO en NAV bij het Ministerie van Economische Zaken Equivalente maatregelen bemesting open teelten Voorstel ingediend door LTO en NAV bij het Ministerie van Economische Zaken De voorgestelde equivalente maatregelen open teelten zijn: A. Opbrengstafhankelijke

Nadere informatie

Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn

Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn Resultaten Systeemonderzoek Vredepeel geven aan: Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn Themadag NBV, Wageningen, 8 november 2013 Janjo de Haan Nieuw mestbeleid

Nadere informatie

Peeters Financieel Advies Groenestraat PT Dorst Tel:

Peeters Financieel Advies Groenestraat PT Dorst Tel: Peeters Financieel Advies Groenestraat 18 4849 PT Dorst Tel: 0161-416770 www.peetersadvies.com Over Peeters Financieel Advies Peeters Financieel Advies is opgericht in 2007 door Pascal Peeters. Peeters

Nadere informatie

ORGANISCHE STOF: WAT LEVERT HET OP? KOSTEN EN BATEN VAN ORGANISCHE STOF VOOR DE AKKERBOUWER

ORGANISCHE STOF: WAT LEVERT HET OP? KOSTEN EN BATEN VAN ORGANISCHE STOF VOOR DE AKKERBOUWER ORGANISCHE STOF: WAT LEVERT HET OP? KOSTEN EN BATEN VAN ORGANISCHE STOF VOOR DE AKKERBOUWER Masterplan Mineralenmanagement INLEIDING Organische stof in de bodem staat sterk in de belangstelling. Organische

Nadere informatie

Bodemkwaliteit op zand

Bodemkwaliteit op zand Bodemkwaliteit op zand 2011-2016 Resultaten gangbare en biologische bedrijfssystemen rond opbrengsten, bodemkwaliteit, bemesting en uitspoeling Themamiddag Bemesting Akkerbouw, Putten, 30 november 2017

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds en uitrijden drijfmest en vloeibaar zuiveringsslib 2016.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds en uitrijden drijfmest en vloeibaar zuiveringsslib 2016. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 46607 7 september 2016 Regeling van de Staatssecretaris van Economische Zaken van 6 september 2016, nr. WJZ/16125101,

Nadere informatie

Waarom is de bodem belangrijk voor het waterbeheer?

Waarom is de bodem belangrijk voor het waterbeheer? Waarom is de bodem belangrijk voor het waterbeheer? Gera van Os Lector Duurzaam Bodembeheer (CAH Vilentum) Onderzoeker Bodem- en plantgezondheid (WUR) Bodembeheer Waterbeheer Diepe sporen als gevolg van

Nadere informatie

Duurzame bemesting: omgeving

Duurzame bemesting: omgeving Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Duurzame bemesting Visie NMI Duurzame bemesting: omgeving Beperking milieubelasting

Nadere informatie

Landbouwkundige en milieukundige trends akkerbouw in relatie tot 6 e AP Nitraatrichtlijn

Landbouwkundige en milieukundige trends akkerbouw in relatie tot 6 e AP Nitraatrichtlijn Landbouwkundige en milieukundige trends akkerbouw in relatie tot 6 e AP Nitraatrichtlijn Gerard Velthof Meststoffenwet Implementatie van de Nitraatrichtlijn: Minder dan 50 mg nitraat per l in grond- en

Nadere informatie

Gevolgen mestbeleid voor mineralen- en bodembeheer

Gevolgen mestbeleid voor mineralen- en bodembeheer Inhoud Gevolgen mestbeleid voor mineralen- en bodembeheer Wim van Dijk PPO, Lelystad Keuze dierlijke mestproducten Dekking PK-behoefte Kunstmestaanvoer Bodemvruchtbaarheid Organische stof Bijdrage dierlijke

Nadere informatie

Effect van organische stof op opbrengst, stikstofuitspoeling en bodemkwaliteit

Effect van organische stof op opbrengst, stikstofuitspoeling en bodemkwaliteit Effect van organische stof op opbrengst, stikstofuitspoeling en bodemkwaliteit Resultaten Bodemkwaliteit op Zand Congres Beter Bodem Beheer, Lunteren, 4 oktober 2016 Janjo de Haan, Harry Verstegen, Willem

Nadere informatie

Projectpartijen. Initiatiefnemers LTO-Noord ForFarmers Hendrix Waterschap Rijn en IJssel

Projectpartijen. Initiatiefnemers LTO-Noord ForFarmers Hendrix Waterschap Rijn en IJssel Carel de Vries Aanleiding Toekomstvisie LTO Noord-Gelderland Sectorvisie mestbeleid: Koersvast richting 2020 Deltaplan Agrarisch Waterbeheer Watervisie 2030, Water schap Rijn en IJsselAgenda Achterhoek

Nadere informatie

Werken aan organische stof en bodemvruchtbaarheid: ervaringen vanuit de praktijk in Zuidoost Nederland

Werken aan organische stof en bodemvruchtbaarheid: ervaringen vanuit de praktijk in Zuidoost Nederland Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Werken aan organische stof en bodemvruchtbaarheid: ervaringen vanuit de praktijk

Nadere informatie

Toetsing van effecten van toediening van biochar op opbrengst en bodemkwaliteit in meerjarige veldproeven

Toetsing van effecten van toediening van biochar op opbrengst en bodemkwaliteit in meerjarige veldproeven Toetsing van effecten van toediening van biochar op opbrengst en bodemkwaliteit in meerjarige veldproeven J.J. de Haan, D. van Balen & C. Topper (PPO-agv Wageningen UR) M.J.G. de Haas, H. van der Draai

Nadere informatie

Beproeving mineralenconcentraten en spuiwater in diverse gewassen. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. Inhoud

Beproeving mineralenconcentraten en spuiwater in diverse gewassen. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. Inhoud Beproeving mineralenconcentraten en spuiwater in diverse gewassen Resultaten uit onderzoek PPO en andere WUR-instituten Willem van Geel, PPO-AGV, 8-11-2012, Bergeijk Praktijkonderzoek Plant & Omgeving

Nadere informatie

ALGEMEEN. 1. Projecttitel Strategieën voor optimale inzet van mest, mestproducten en kunstmesttypen. 2. Programmatitel -

ALGEMEEN. 1. Projecttitel Strategieën voor optimale inzet van mest, mestproducten en kunstmesttypen. 2. Programmatitel - ALGEMEEN 1. Projecttitel Strategieën voor optimale inzet van mest, mestproducten en kunstmesttypen 2. Programmatitel - 3. Onderzoeks-/projectleider en trekker instituut Wageningen UR Livestock Research:

Nadere informatie

3.3 Maïs: Fosfaat Advies voor optimale gewasproductie

3.3 Maïs: Fosfaat Advies voor optimale gewasproductie 3.3 Maïs: Fosfaat De adviesgift voor fosfaat is afhankelijk van de grondsoort, de fosfaattoestand en de gewasbehoefte. Het advies bestaat uit een gewasgericht en een bodemgericht advies. Aan beide adviezen

Nadere informatie

LTO-inzet 6 e Nederlandse Actieprogramma Nitraatrichtlijn

LTO-inzet 6 e Nederlandse Actieprogramma Nitraatrichtlijn Themamiddag Bemesting CBAV Putten, 30 november 2017 Leo Joosten Programmamanager 6 e AP LTO Nederland LTO-inzet 6 e Nederlandse Actieprogramma Nitraatrichtlijn Bodem en water: twee kanten van dezelfde

Nadere informatie

KLW KLW. Meer ruwvoer lucratiever dan meer melk? Jaap Gielen, Specialist melkveehouderij 15/22 februari Ruwvoerproductie en economie!

KLW KLW. Meer ruwvoer lucratiever dan meer melk? Jaap Gielen, Specialist melkveehouderij 15/22 februari Ruwvoerproductie en economie! Meer ruwvoer lucratiever dan meer melk!? Jaap Gielen, Specialist melkveehouderij 15/22 februari 2017 Meer ruwvoer lucratiever dan meer melk? Ruwvoerproductie en economie! KLW Actualiteit: Managementinstrument

Nadere informatie

Kansen voor mestscheiding

Kansen voor mestscheiding Kansen voor mestscheiding Studiemiddag Inagro 29 maart 2012 Gerjan Hilhorst Livestock Research De Marke Koeien & Kansen is een samenwerkingsverband van 16 melkveehouders, proefbedrijf De Marke, Wageningen

Nadere informatie

BASIS en Bodemkwaliteit op zandgrond:

BASIS en Bodemkwaliteit op zandgrond: BASIS en Bodemkwaliteit op zandgrond: Zoektocht naar een duurzaam bodembeheer op klei en zand Programma Bodem 5 juni 2012, Janjo de Haan en Derk van Balen Systeemonderzoek Ontwikkeling van strategieën

Nadere informatie

Adding sustainability to productivity

Adding sustainability to productivity 28/11/2014 Bemesting in de 21 e eeuw : Smart Fertilization Adding sustainability to productivity Precisiebemesting van akkerbouwgewassen 1 28/11/2014 Bemestingsadvisering in de 21e eeuw Ir. J. de Haan

Nadere informatie

Economische gevolgen verlaagde N-gebruiksnormen. Wim van Dijk (PPO) Hein ten Berge (PRI) Michel de Haan (ASG)

Economische gevolgen verlaagde N-gebruiksnormen. Wim van Dijk (PPO) Hein ten Berge (PRI) Michel de Haan (ASG) Economische gevolgen verlaagde N-gebruiksnormen Wim van Dijk (PPO) Hein ten Berge (PRI) Michel de Haan (ASG) Inhoud Waar vloeien economische effecten uit voort? Effecten op gewasniveau Evaluatie veldproeven

Nadere informatie

Equivalente Maatregelen en KringloopWijzer Akkerbouw. Jaap Schröder

Equivalente Maatregelen en KringloopWijzer Akkerbouw. Jaap Schröder Equivalente Maatregelen en KringloopWijzer Akkerbouw Jaap Schröder Inhoud nitraat-bodemoverschot-gebruiksnorm-bemestingsadvies Equivalente Maatregelen KringloopWijzer Akkerbouw Conclusies = Presentatie

Nadere informatie

Visie op bodemvruchtbaarheid vanuit de landbouwsector. Themadag Nederlandse Bodemkundige Vereniging Vrijdag 8 november 2013 Mark Heijmans

Visie op bodemvruchtbaarheid vanuit de landbouwsector. Themadag Nederlandse Bodemkundige Vereniging Vrijdag 8 november 2013 Mark Heijmans Visie op bodemvruchtbaarheid vanuit de landbouwsector Themadag Nederlandse Bodemkundige Vereniging Vrijdag 8 november 2013 Mark Heijmans Introductie Mark Heijmans LTO Nederland Vereniging met 60.000 agrarisch

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Agro Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den

Nadere informatie

Milieu. Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen

Milieu. Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen Naam: Milieu Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen Slootrandenbeheer Baggeren Krabbescheer bevorderen

Nadere informatie

De bodem onder de kringloop Hou rekening met organische stof

De bodem onder de kringloop Hou rekening met organische stof Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl De bodem onder de kringloop Hou rekening met organische stof Marjoleine Hanegraaf

Nadere informatie

Naar een nieuwe systematiek voor N-bemestingsadviezen als basis voor precisiebemesting

Naar een nieuwe systematiek voor N-bemestingsadviezen als basis voor precisiebemesting Naar een nieuwe systematiek voor N-bemestingsadviezen als basis voor precisiebemesting Themadag bemesting akkerbouw, Nijkerk 2 februari 2017 Romke Postma, Willem van Geel (WUR) & Janjo de Haan (WUR) Romke.postma@nmi-agro.nl

Nadere informatie

Welke mineralen passen bij de akkerbouw?

Welke mineralen passen bij de akkerbouw? Welke mineralen passen bij de akkerbouw? Tonnis A. van Dijk, Nutriënten Management Instituut NMI Inleiding Het project BioNPK streeft ernaar zoveel mogelijk mineralen terug te winnen uit digestaat (het

Nadere informatie

Analyse van N_min in de bodem van maïspercelen Vruchtbare Kringloop Achterhoek/Liemers

Analyse van N_min in de bodem van maïspercelen Vruchtbare Kringloop Achterhoek/Liemers Analyse van N_min in de bodem van maïspercelen Vruchtbare Kringloop Achterhoek/Liemers Marleen Plomp en Gerjan Hilhorst (Wageningen Livestock Research) Maart 217 Inhoud 1. Inleiding... 2 2. Dataset...

Nadere informatie

Leidt Europese mestbeleid tot knelpunten voor de bodem?

Leidt Europese mestbeleid tot knelpunten voor de bodem? Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Leidt Europese mestbeleid tot knelpunten voor de bodem? Kennisdag Mest & 1 december

Nadere informatie

De KringloopWijzer & bodem

De KringloopWijzer & bodem De KringloopWijzer & bodem Arnold Froklage Agrifirm Exlan 16-7-2015 Zwolle Agenda Achtergrond mestbeleid De KringloopWijzer Resultaten Vruchtbare Kringloop Achterhoek Vragen test Produceren binnen milieurandvoorwaarden

Nadere informatie

Organische stof, meer waard dan je denkt

Organische stof, meer waard dan je denkt Organische stof, meer waard dan je denkt Ervaringen uit het systeemonderzoek PPO-locatie Vredepeel Bodem Anders Den Bosch, 20 maart 2015 Janjo de Haan De bodem Vaste fractie Water Lucht De bodem en organische

Nadere informatie

Digestaat. Voor u en het milieu het beste resultaat SPADE

Digestaat. Voor u en het milieu het beste resultaat SPADE Voor u en het milieu het beste resultaat SPADE Digestaat is een drijfmest die overblijft na het vergisten van mest. Het hoge gehalte aan direct werkzame stikstof en de productie van groene stroom maken

Nadere informatie

Lessen en Uitdagingen uit Duurzaam Bodembeheer Utrecht West.

Lessen en Uitdagingen uit Duurzaam Bodembeheer Utrecht West. Lessen en Uitdagingen uit Duurzaam Bodembeheer Utrecht West. Wim Honkoop Begeleiding 35 individuele melkveehouders. Al ruim 3 jaar actief in het opstellen en optimaliseren van Kringloopwijzer resultaten.

Nadere informatie

MAISTEELT 2019: DE SUCCESFACTOREN!

MAISTEELT 2019: DE SUCCESFACTOREN! MAISTEELT 2019: DE SUCCESFACTOREN! In deze editie aandacht voor: Vernietigen en verkleinen vanggewas ph Organische stof: compost Kali bemesting Onderzaai Raskeuze Organisatie maisteelt Een plant groeit

Nadere informatie

Begeleidingscommissie Bodem Vredepeel. 15 december 2015 Janjo de Haan, Harry Verstegen, Marc Kroonen

Begeleidingscommissie Bodem Vredepeel. 15 december 2015 Janjo de Haan, Harry Verstegen, Marc Kroonen Begeleidingscommissie Bodem Vredepeel 15 december 2015 Janjo de Haan, Harry Verstegen, Marc Kroonen Programma Mededelingen Eerste resultaten 2015 Teeltseizoen 2015 Opbrengsten Eerste resultaten uitspoelingsmetingen

Nadere informatie

Mestbeleid in Nederland

Mestbeleid in Nederland Mestbeleid in Nederland Harm Smit Senior beleidsmedewerker Ministerie van Economische Zaken, DG AGRO Inhoud 1. Mest van Nederland a. Productie b. Gebruik 2. Beleidsontwikkelingen a. Vijfde Actieprogramma

Nadere informatie

Gezamenlijke aanzet uitvoeringsprogramma Mest Eindconcept, versie 30 april 2018

Gezamenlijke aanzet uitvoeringsprogramma Mest Eindconcept, versie 30 april 2018 Gezamenlijke aanzet uitvoeringsprogramma Mest Eindconcept, versie 30 april 2018 Aanleiding De provincie Noord Brabant en de regio s Zuidoost en Noordoost Brabant vinden het belangrijk om de handen in één

Nadere informatie

Mestbeleid in Nederland: kaders en vooruitblik

Mestbeleid in Nederland: kaders en vooruitblik Mestbeleid in Nederland: kaders en vooruitblik Masterclass Mestverwaarding Citaverde college Horst 4 oktober 2017 Erik Mulleneers, Projectleider zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn Programma Mest Directoraat-Generaal

Nadere informatie

Handleiding precisiebemesting van aardappelen met circulaire meststoffen

Handleiding precisiebemesting van aardappelen met circulaire meststoffen OP O Handleiding precisiebemesting van aardappelen met circulaire meststoffen VERSIE AUGUSTUS 2018 TE VINDEN OP : WWW.PRECISIEBEMESTINGZUIDHOLLAND.NL DE JUISTE PLAATS: IN DE WORTELZONE DE JUISTE MESTSTOF:

Nadere informatie

Gebruiksruimte anders verdelen tussen maïs en gras?

Gebruiksruimte anders verdelen tussen maïs en gras? Gebruiksruimte anders verdelen tussen maïs en gras? Jaap Schröder (WUR) & Albert Jan Bos (DLV), Huidige advies: Bemest maïs niet onder 80% van N-advies, de rest naar het grasland: N-advies maïs: 180 Nmin

Nadere informatie

Kennisontsluiting. Bodembiodiversiteit. Voor adviseurs, docenten en bedrijfsbegeleiders. Inhoud van het kennispakket.

Kennisontsluiting. Bodembiodiversiteit. Voor adviseurs, docenten en bedrijfsbegeleiders. Inhoud van het kennispakket. Kennisontsluiting Bodembiodiversiteit Voor adviseurs, docenten en bedrijfsbegeleiders Inhoud van het kennispakket December 2013 Marjoleine Hanegraaf (NMI) (marjoleine.hanegraaf@nmi-agro.nl) & Frans van

Nadere informatie

Teelthandleiding wettelijke regels

Teelthandleiding wettelijke regels Teelthandleiding 4.14 wettelijke regels 4.14 Wettelijke regels... 1 2 4.14 Wettelijke regels Versie: april 2016 De belangrijkste wettelijke regels over het gebruik van meststoffen staan in de Meststoffenwet,

Nadere informatie

NutriNorm.nl. Op NutriNorm vindt u praktische en onafhankelijke informatie over bemesting, meststoffen, bodem en strooien.

NutriNorm.nl. Op NutriNorm vindt u praktische en onafhankelijke informatie over bemesting, meststoffen, bodem en strooien. NutriNorm.nl Op NutriNorm vindt u praktische en onafhankelijke informatie over bemesting, meststoffen, bodem en strooien. Wij werken samen met onze kennispartners: Eurofins Agro, WageningenUR, Louis Bolk

Nadere informatie

Kosten/baten-analyse MC-installaties en gebruikerservaringen MC

Kosten/baten-analyse MC-installaties en gebruikerservaringen MC Kosten/baten-analyse MC-installaties en gebruikerservaringen MC LEI Wageningen UR: Co Daatselaar Aanleiding en doelstellingen onderzoek Veel mest elders af te zetten tegen hoge kosten, druk verlichten

Nadere informatie

Commissie bemesting akkerbouw en vollegrondsgroenten (CBAV) Bemestingsadviesbasis akkerbouw en vollegrondsgroenten

Commissie bemesting akkerbouw en vollegrondsgroenten (CBAV) Bemestingsadviesbasis akkerbouw en vollegrondsgroenten Commissie bemesting akkerbouw en vollegrondsgroenten (CBAV) Bemestingsadviesbasis akkerbouw en vollegrondsgroenten Klankbordgroepbijeenkomst Wageningen 26 februari 2013 Programma Opening Presentatie over

Nadere informatie

Integraal bodembeheer, wat en hoe

Integraal bodembeheer, wat en hoe Integraal bodembeheer, wat en hoe Voorbeelden uit de PPS Bodem Lelystad 18 mei 2015 Janjo de Haan, m.m.v. diverse collega s Even voorstellen: Janjo de Haan Projectleider BOGO Bodem Water Secretaris Commissie

Nadere informatie

3.3 Maïs: Fosfaat Advies voor optimale gewasproductie

3.3 Maïs: Fosfaat Advies voor optimale gewasproductie 3.3 Maïs: Fosfaat De adviesgift voor fosfaat is afhankelijk van de grondsoort, de fosfaattoestand en de gewasbehoefte. Het advies bestaat uit een gewasgericht en een bodemgericht advies. Aan beide adviezen

Nadere informatie

KringloopWijzer. BEC de koolstofkringloop bedrijfsspecifiek in beeld Michel de Haan & Roselinde Goselink

KringloopWijzer. BEC de koolstofkringloop bedrijfsspecifiek in beeld Michel de Haan & Roselinde Goselink KringloopWijzer BEC de koolstofkringloop bedrijfsspecifiek in beeld Michel de Haan & Roselinde Goselink de KringloopWijzer Overeenkomst KringloopWijzer: bedrijf scoren 1. - voeding/excretie N, P 2. -

Nadere informatie

Bodem en bemesting: Regelgeving, knelpunten en kansen voor de biologische glastuinbouw. Willemijn Cuijpers (LBI) Oude Leede, 4 februari 2010

Bodem en bemesting: Regelgeving, knelpunten en kansen voor de biologische glastuinbouw. Willemijn Cuijpers (LBI) Oude Leede, 4 februari 2010 Bodem en bemesting: Regelgeving, knelpunten en kansen voor de biologische glastuinbouw Bedrijvennetwerk Bodem & Bemesting Willemijn Cuijpers (LBI) Oude Leede, 4 februari 2010 De randvoorwaarden: gebruiksnormen

Nadere informatie

SLIM BEMESTEN. "Strengere normen bieden geen enkele garantie" "Je creëert draagvlak als je kunt inspelen op de verschillen tussen bedrijven"

SLIM BEMESTEN. Strengere normen bieden geen enkele garantie Je creëert draagvlak als je kunt inspelen op de verschillen tussen bedrijven SLIM BEMESTEN Stuurgroepvoorzitter Mark Tijssen: "Strengere normen bieden geen enkele garantie" Projectleiders Crijns en Kusters: "Je creëert draagvlak als je kunt inspelen op de verschillen tussen bedrijven"

Nadere informatie

Achtergronden Koeien & Kansen - KringloopWijzer

Achtergronden Koeien & Kansen - KringloopWijzer Achtergronden Koeien & Kansen - KringloopWijzer Achtergrond BEX (Koeien &Kansen) Samenwerking binnen K&K Voorgesteld mestbeleid NL- EU Samen inspelen op ontwikkelingen uit markt en maatschappij Kringloop

Nadere informatie

Land- en Tuinbouw Organisatie Noord

Land- en Tuinbouw Organisatie Noord Land- en Tuinbouw Organisatie Noord Notitie Meedoen aan de pilot? U overweegt mee te doen aan de pilot evenwichtsbemsting fosfaat (BEP pilot). Maak zelf de afweging of het in uw situatie zinvol is. Hieronder

Nadere informatie

Teelthandleiding. 4.5 kaliumbemesting

Teelthandleiding. 4.5 kaliumbemesting Teelthandleiding 4.5 kaliumbemesting 4.5 Kaliumbemesting... 1 4.5 Kaliumbemesting Versie: april 016 Op veel percelen worden andere meetmethoden voor het vaststellen van de kaliumbeschikbaarheid in de bodem

Nadere informatie

Beproeving mineralenconcentraten en dikke fractie op bouwland

Beproeving mineralenconcentraten en dikke fractie op bouwland Beproeving mineralenconcentraten en dikke fractie op bouwland Resultaten 2009 en 2010 W. van Geel, W. van Dijk, R. Wustman en regionale onderzoekers Praktijkonderzoek Plant en Omgeving Inhoud Doel onderzoek

Nadere informatie

Vruchtbare Kringloop Overijssel = Kringlooplandbouw. Gerjan Hilhorst WUR De Marke

Vruchtbare Kringloop Overijssel = Kringlooplandbouw. Gerjan Hilhorst WUR De Marke Vruchtbare Kringloop Overijssel = Kringlooplandbouw Gerjan Hilhorst WUR De Marke Kringlooplandbouw Kringlooplandbouw begint met het verminderen van de verliezen => sluiten van de kringloop => minder aanvoer

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 174 17 september 18 Ontwerpregeling van de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van..., nr. WJZ/186786, tot

Nadere informatie

Klimaatneutrale landbouw? Binnen bereik??

Klimaatneutrale landbouw? Binnen bereik?? Klimaatneutrale landbouw? Binnen bereik?? Road map Klimaatvriendelijk: carbon footprint Wat is carbon footprint? Wat is klimaatneutraal? Broeikasgassen en akkerbouw Het project boerenklimaat.nl Perspectief

Nadere informatie

Stikstofbemestingsadviezen: zijn ze nog actueel en wat zou moeten veranderen?

Stikstofbemestingsadviezen: zijn ze nog actueel en wat zou moeten veranderen? Stikstofbemestingsadviezen: zijn ze nog actueel en wat zou moeten veranderen? Themamiddag Bemesting Akkerbouw, Putten 30 november 2017 Romke Postma, Willem van Geel (WUR) & Janjo de Haan (WUR) Aanleiding

Nadere informatie

NIEUW. De stikstofstabilisatie voor een verhoogde efficiëntie van stikstof in drijfmest

NIEUW. De stikstofstabilisatie voor een verhoogde efficiëntie van stikstof in drijfmest NIEUW De stikstofstabilisatie voor een verhoogde efficiëntie van stikstof in drijfmest Organische meststoffen efficiënte benutting van stikstof Stikstofbemesting is een elementair onderdeel van de moderne

Nadere informatie

Mineralenmanagement en economie. Jaap Gielen Specialist melkveehouderij

Mineralenmanagement en economie. Jaap Gielen Specialist melkveehouderij Mineralenmanagement en economie Jaap Gielen Specialist melkveehouderij Mineralenmanagement en economie Als maatregelen goed zijn voor het sluiten van de kringloop, zijn ze dan ook goed voor het vullen

Nadere informatie

Bodem, productiefactor onder druk - Verslag

Bodem, productiefactor onder druk - Verslag bekeken2052x Bodem, productiefactor onder druk - Verslag 2 mei 2016 Maandagochtend 18 april stond in een goed bezocht Atelier de afnemende vruchtbaarheid van de Flevolandse bodem centraal. Gesprekspartners

Nadere informatie

Notitie Bemestingswaarde van digestaten

Notitie Bemestingswaarde van digestaten 1 Notitie Bemestingswaarde van digestaten J.J. Schröder (lid LTO-Commissie Bemesting Grasland en Voedergewassen) Wageningen, 25 oktober 2016 Digestaat is een algemene benaming voor meststoffen afkomstig

Nadere informatie

De huidige mineralenbalans in Noord-Nederland

De huidige mineralenbalans in Noord-Nederland De huidige mineralenbalans in Noord-Nederland Kansen voor het sluiten daarvan op regionale schaal en bedrijfsschaal Wim de Vries 1, Hans Kros 1, Jan Cees Voogd 1, Kees van Duivendijk 2 & Gerard Ros 2 1

Nadere informatie

Bijlage notitie 2. Ex ante evaluatie mestbeleid 2013 Plaatsingsruimte fosfaat uit meststoffen in 2015 en daarna

Bijlage notitie 2. Ex ante evaluatie mestbeleid 2013 Plaatsingsruimte fosfaat uit meststoffen in 2015 en daarna Bijlage notitie 2. Ex ante evaluatie mestbeleid 2013 Plaatsingsruimte fosfaat uit meststoffen in 2015 en daarna W.J. Willems (PBL) & J.J. Schröder (PRI Wageningen UR) november 2013 Sinds 2010 is de gebruiksnorm

Nadere informatie

ALLES WAT U MOET WETEN OVER FOSFAAT VRAGEN EN ANTWOORDEN

ALLES WAT U MOET WETEN OVER FOSFAAT VRAGEN EN ANTWOORDEN ALLES WAT U MOET WETEN OVER FOSFAAT VRAGEN EN ANTWOORDEN Masterplan Mineralenmanagement Fosfaat: een grondstof om zo optimaal mogelijk in te zetten De vraagstukken rondom de voedselzekerheid voor een groeiende

Nadere informatie

Nitraatuitspoeling en stikstofoverschot op de bodembalans: verschillen tussen regio s en tussen gewassen.

Nitraatuitspoeling en stikstofoverschot op de bodembalans: verschillen tussen regio s en tussen gewassen. Evaluatie Meststoffenwet Vraag 12 Ex Post A. van Leeuwenhoeklaan 9 3721 MA Bilthoven Postbus 1 372 BA Bilthoven www.rivm.nl KvK Utrecht 3276683 T 3 274 91 11 F 3 274 29 71 info@rivm.nl Nitraatuitspoeling

Nadere informatie

Manifest. Organische stof: leven in de Nederlandse bodem

Manifest. Organische stof: leven in de Nederlandse bodem Manifest Organische stof: leven in de Nederlandse bodem Benut het 6 de Actieprogramma Nitraatrichtlijn om de positie van organische stof in de Nederlandse meststoffenregelgeving te verbeteren! Wij roepen

Nadere informatie

7 Bemesting. 7.1 Bemesting met organische mest. 7.2 Mineralenverlies. 7.3 Mineralenbalans per perceel

7 Bemesting. 7.1 Bemesting met organische mest. 7.2 Mineralenverlies. 7.3 Mineralenbalans per perceel 7 Bemesting De biologische landbouw is milieuvriendelijk omdat ze geen gebruik maakt van bestrijdingsmiddelen en kunstmest. De bemesting wordt uitgevoerd met organische mest. Het probleem dat hierbij optreedt

Nadere informatie

Brochure en poster bemesting

Brochure en poster bemesting Brochure en poster bemesting Lore Schoeters 1 Bemesting Wat gebeurt er met meststoffen in de bodem? Hoe kan ik de nutriënten die in de bodem zitten optimaal gebruiken? Hoe kan ik ervoor zorgen dat de uitspoeling

Nadere informatie

Het klimaat en onze bodem

Het klimaat en onze bodem Het klimaat en onze bodem Gera van Os, Lector duurzaam bodembeheer Het klimaat en onze bodem Ons klimaat verandert Wateroverlast Droogte Verzilting Klimaatakkoord Transitie is nodig voor adaptatie en mitigatie

Nadere informatie

WIJZER MET MINERALEN NIEUWE MEST, OUDE KRACHT. Masterplan Mineralenmanagement

WIJZER MET MINERALEN NIEUWE MEST, OUDE KRACHT. Masterplan Mineralenmanagement WIJZER MET MINERALEN NIEUWE MEST, OUDE KRACHT Masterplan Mineralenmanagement INLEIDING De wereld van bemesting en meststoffen verandert voortdurend, net als de wettelijke kaders waarbinnen gewerkt moet

Nadere informatie

> Retouradres Postbus EK Den Haag Directoraat-generaal Agro

> Retouradres Postbus EK Den Haag Directoraat-generaal Agro > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Organische stofbeheer en stikstofleverend vermogen van de grond in de Nederlandse akkerbouw

Organische stofbeheer en stikstofleverend vermogen van de grond in de Nederlandse akkerbouw Organische stofbeheer en stikstofleverend vermogen van de grond in de Nederlandse akkerbouw In opdracht van en gefinancierd door: Dit project is uitgevoerd door: Auteur(s): Jan Bokhorst Geert-Jan van der

Nadere informatie

Quickscan energie uit champost

Quickscan energie uit champost Quickscan energie uit champost Paddenstoelenpact 27 juni 2018 Stijn Schlatmann en Erik Kosse Achtergrond Wekelijks 16.000 ton champost Strengere regelgeving in Duitsland Kosten voor afvoer ca 15 per ton

Nadere informatie

Organische stof: daar draait het om! Gouden Grond 26 januari 2018 Wim Stegeman. Saalland Advies 1

Organische stof: daar draait het om! Gouden Grond 26 januari 2018 Wim Stegeman. Saalland Advies 1 Organische stof: daar draait het om! Gouden Grond 26 januari 2018 Wim Stegeman Saalland Advies 1 Wat ga ik vertellen? Wie ben ik? Wat is het? Eigen stappen Tips Vragen Saalland Advies 2 Introductie Akkerbouwbedrijf

Nadere informatie

Mestbeleid. Stelsel van verplichte mestverwerking. 13 januari 2014. Joke Noordsij. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Mestbeleid. Stelsel van verplichte mestverwerking. 13 januari 2014. Joke Noordsij. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Mestbeleid Stelsel van verplichte mestverwerking 13 januari 2014 Joke Noordsij Rijksdienst voor Ondernemend Nederland 1 Inhoud Wat hebben we nu aan mestbeleid Wat gaat er veranderen Stelsel verplichte

Nadere informatie

BedrijfsWaterWijzer, de tool voor de toekomst?

BedrijfsWaterWijzer, de tool voor de toekomst? BedrijfsWaterWijzer, de tool voor de toekomst? Koos Verloop (WUR) UDV Dronten 9 november 2017 Koeien & Kansen is een samenwerkingsverband van 16 melkveehouders, proefbedrijf De Marke, Wageningen UR en

Nadere informatie

Tips voor het uitvoeren van bemestingsproeven

Tips voor het uitvoeren van bemestingsproeven Commissie Bemesting Grasland en Voedergewassen Tips voor het uitvoeren van bemestingsproeven Inleiding De CBGV baseert haar adviezen bij voorkeur op zoveel mogelijk proefresultaten. Resultaten moeten daarbij

Nadere informatie

Winst met water! > In Actie. Waarom nu? Hoe doen we dit? Eigen project! Doelstellingen. (Klik of scroll naar de volgende pagina)

Winst met water! > In Actie. Waarom nu? Hoe doen we dit? Eigen project! Doelstellingen. (Klik of scroll naar de volgende pagina) Winst met water! > In Actie > Waarom nu? > Hoe doen we dit? > Idee voor eigen project! > Doelstellingen (Klik of scroll naar de volgende pagina) Deltaplan Agrarisch Waterbeheer: winst met water! Het agrarisch

Nadere informatie

Resultaten KringloopWijzers 2016

Resultaten KringloopWijzers 2016 Resultaten KringloopWijzers 2016 7 september 2017 Gerjan Hilhorst WLR - De Marke Het belang van lage verliezen Mineralenverliezen belasten het milieu EU beleid: beperken verliezen uit landbouw Streven:

Nadere informatie

AQUATISCHE LANDBOUW. haal meer uit land én water

AQUATISCHE LANDBOUW. haal meer uit land én water AQUATISCHE LANDBOUW haal meer uit land én water AQUATISCHE LANDBOUW Waarom wel het land, maar niet de sloot benutten in de veenweiden? Dat is de vraag waar het om draait in het icoon Aquatische landbouw

Nadere informatie

WIJZER MET MINERALEN GRONDMONSTERS: DE JUISTE AANPAK GEEFT EEN BETROUWBAAR RESULTAAT

WIJZER MET MINERALEN GRONDMONSTERS: DE JUISTE AANPAK GEEFT EEN BETROUWBAAR RESULTAAT WIJZER MET MINERALEN GRONDMONSTERS: DE JUISTE AANPAK GEEFT EEN BETROUWBAAR RESULTAAT Masterplan Mineralenmanagement AANLEIDING Akkerbouwers constateren dat er soms onverklaarbare verschillen bestaan in

Nadere informatie