DUURZAME KWALITEITSRICHTLIJN

Transcriptie

1 DUURZAME KWALITEITSRICHTLIJN HUISVESTING voortgezet onderwijs 3 e druk ir. W.J.A. (Willem-Jan) Adriaanssen J.R.M. (Hans) Heijltjes ir. R.J.W. (Rob) Kersten ir. B.T.J. (Bart) Manders

2 DUURZAME KWALITEITSRICHTLIJN HUISVESTING voortgezet onderwijs 3 e druk

3 colofon Uitgave van HEVO B.V. s-hertogenbosch ISBn/EAn: Realisatie en vormgeving: Nelson Scoort!, Elshout Foto s auteurs: Monique van Diessen Fotografie projecten: Fotografie +, s Hertogenbosch Henk Schuurmans/DAPh, Heusden IAA Architecten, Enschede Madeleine Sars, Eindhoven Rene de Wit, Breda Spring Architecten, Rotterdam Tromp Partners Architecten, Joure Druk: Lunenburg Productions, Oosterhout Niets uit deze uitgave mag overgenomen worden zonder voorafgaande, schriftelijke toestemming van HEVO B.V.

4 Als autoriteit in complexe vastgoedvraagstukken willen we kennis delen, ideeën uitwisselen en samen ontwikkelen. Meer feitenkennis bij onze opdrachtgevers werkt ook in ons eigen voordeel. Het biedt de mogelijkheid nét dat stapje verder te gaan en nog mooiere resultaten te bereiken. HEVO voorziet opdrachtgevers met complexe huisvestingsvraagstukken van antwoorden die bijdragen aan een optimale leef- en werkomgeving. We kunnen u ondersteunen bij vrijwel elk facet van vastgoedontwikkeling. Daarbij streven we altijd naar gebouwen die duurzaam presteren en een klantrelatie die minstens zo duurzaam is. Een partnership dat we bouwen op basis van oprechte betrokkenheid, kennisuitwisseling en wederzijds vertrouwen. Een open en resultaatgerichte benadering waarbij we elkaar blijven inspireren. Samen zijn we in staat het schijnbaar onmogelijke toch mogelijk te maken. Wij helpen opdrachtgevers in onderwijs, overheid, zorg en bedrijfsleven hun dromen te vangen in huisvesting en vastgoed. Wilt u meer weten over HEVO, actuele ontwikkelingen in uw markt of publicaties die we in eigen beheer uitgeven? Bezoek dan onze website De auteurs: ir. W.J.A. (Willem-Jan) Adriaanssen J.R.M. (Hans) Heijltjes ir. R.J.W. (Rob) Kersten ir. B.T.J. (Bart) Manders

5 Comité van aanbeveling De Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen is tot stand gekomen met hulp van een comité van aanbeveling. Dit comité bestaat uit mensen die nauw betrokken zijn bij huisvesting van scholen. Zij hebben adviezen gegeven voor verbetering van de kwaliteitsrichtlijn. tevens bevelen zij de kwaliteitsrichtlijn aan als een prima houvast voor VO-scholen, schoolbesturen, gemeenten en mbo-instellingen. ook voor de partners in een ontwerpteam is het een praktische leidraad bij de bepaling van de doelen en eisen voor de kwaliteit van onderwijshuisvesting. Het comité van aanbeveling bestaat uit: De heer H. van Dijk, secretaris Raad van Bestuur OMO (op persoonlijke titel). Mevrouw M.A. van Walt van Praag, directeur Facilities & ICT Wellantcollege. De heer L. Wijchen, stafcoördinator Huisvesting Stichting Carmelcollege. De heer B.J. Westerhof, facilitair manager scholengroep Over- en Midden-Betuwe. De heer J.A.G. Huizinga, senior beleidsmedewerker Onderwijs, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, Gemeente Amsterdam De heer T. Rau, Rau Architecten. De heer M. Leguijt, Pieters Bouwtechniek (constructeur). De heer G.H. ten Bolscher en de heer M. Karels, DWA (installatieadviseur). De heer R. Schilt, Merosch (duurzaamheidsadviseur). De heer J. Pauw, DGMR (bouwfysisch adviseur). De heer E. Smeets, Mertens Weert (bouwkundig aannemer). De heer M. van de Laar en de heer H. Kattemölle, Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. (werktuigbouwkundig installateur). De heer G. van Rijt en de heer J. Kuling, HVL (elektrotechnisch installateur).

6 Over de organisaties van het comité van aanbeveling: Stichting Ons Middelbaar Onderwijs is een schoolbestuur in Zuid Nederland met circa 35 VO-scholen. Wellantcollege is een toonaangevende, professionele onderwijsinstelling met 27 locaties in Noord-Holland, Zuid-Holland en Midden-Nederland. Wellantcollege biedt vmbo-onderwijs, mbo-opleidingen en cursussen en trainingen in het groene domein. De Stichting Carmelcollege bestaat uit 12 instellingen voor bijzonder voortgezet onderwijs in Nederland. Op ruim 50 schoollocaties wordt een breed onderwijsaanbod verzorgd. Scholengroep Over- en Midden Betuwe wordt gevormd door het Hendrik Pierson College in Zetten en het Over Betuwe College in Bemmel, Elst en Huissen. RAU Architecten werkt al sinds 1992 vanuit een sterk bewustzijn ten aanzien van het ontwerpen van duurzame gebouwen en zet zich in voor de lange termijn belangen van de aarde en haar bewoners. Steeds meer gebouwen van RAU zijn CO2- en energieneutraal of energieleverend, bieden een gezond binnenklimaat en maken gebruik van biologisch afbreekbare of herbruikbare grondstoffen. In een wereld waarin de natuur zo veel door menselijke activiteit wordt bedreigd, wil RAU door middel van haar werk een positieve bijdrage leveren aan de bescherming van deze planeet. Pieters Bouwtechniek is een ingenieursbureau voor bouwconstructies. Door over de grenzen van de eigen discipline mee te denken en de kritische dialoog te voeren met bouwpartners, ontstaat een optimale integrale duurzame oplossing. DWA installatie en energieadvies heeft goed rentmeesterschap als missie. Handelen als een goed rentmeester betekent een zorgzame en respectvolle omgang met alles waar het bureau invloed op kan uitoefenen. Doel is hoogwaardige en duurzame oplossingen aan te bieden, die passen binnen economische randvoorwaarden. Het werkgebied bestrijkt de volle breedte van installatie- en energietechniek voor de gebouwde omgeving en industrie. Merosch onderzoekt, ontwikkelt en implementeert energiebesparingsplannen en duurzame energieconcepten, zoals energie neutrale scholen. Merosch maakte onderdeel uit van de jury van de scholenbouwprijs 2008, waarin duurzaamheid een belangrijk onderwerp was. DGMR is een gerenommeerd adviesbureau op het gebied van bouw, industrie, verkeer, milieu en software. Samen met hun opdrachtgevers dragen adviseurs via talloze projecten dagelijks bij aan het bereiken van een duurzame wereld. Daarmee boekt DGMR uitestekende bedrijfsresultaten, zodat zij zich verder kunnen ontwikkelen en een aantrekkelijke werkgever kunnen blijven. Dat is voor DGMR duurzaam ondernemen. Mertens Bouwbedrijf is gespecialiseerd in de bouw van scholen en lid van de Vereniging van Nederlandse Scholenbouwers. Mertens Bouwbedrijf was de bouwkundige aannemer van het project Niekee Roermond, wat de scholen bouwprijs 2008/2010 in het VO heeft gewonnen met als thema duurzaamheid. Mertens Bouwbedrijf organiseert jaarlijks een congres over onderwijshuisvesting. Wolter & Dros is een creatieve en innovatieve partner die integraal en complementair technische installaties ontwerpt, installeert, onderhoudt en beheert. Wolter & Dros is initiatiefnemer voor het Belevingscentrum in Amersfoort, waar state of the art duurzame technieken te ervaren zijn in een werkende omgeving. HVL is een veelzijdig systeemintegrator voor installatietechniek in onder andere de scholenbouw. HVL is mede-initiatiefnemer voor het Belevingscentrum in Amersfoort waar state of the art duurzame technieken te ervaren zijn in een werkende omgeving. HVL is mede initiatiefnemer van het Intuitief gebouw voor een slimme werkomgeving.

7 visie HEVO is overtuigd van de noodzaak om duurzame huisvestingsoplossingen te realiseren. Niet voor niets hebben we Duurzaam presteren tot ons motto gemaakt. Waarbij de focus verder gaat dan het bouwproces: juist in de gebruikscyclus bewijst een duurzaam gebouw zijn meerwaarde. 6 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

8 Een uitgesproken visie op duurzaamheid Ons klimaat, het gebruik van grondstoffen en de beheersing van afval staan wereldwijd onder druk. We verbranden teveel fossiele brandstoffen, waardoor de CO 2 uitstoot enorm is. Er ontstaat schaarste omdat we veel materialen gebruiken en de gevolgen van de wegwerpcultuur zijn zichtbaar in natuur en voedselketen. De bouwsector speelt hierin een grote rol. people profit duurzaamheid planet Een ommekeer is noodzakelijk: duurzaamheid en de effecten van ons handelen worden bepalend. Wij willen onze bijdrage hieraan leveren en het is onze missie om duurzame waarde in huisvesting en gebruiksgenot met een hoog rendement op de investering te realiseren. Wij definiëren duurzaamheid rondom de termen People, Planet en Profit. Een gebouw is naar onze mening duurzaam wanneer: Het prettig en gezond is om in te verblijven en het bevorderend werkt op het functioneren van zowel de gebruiker als de organisatie (People). Het goed in zijn omgeving past, energiezuinig is en gerealiseerd is met materialen die laag milieubelastend zijn (Planet). Het goed te exploiteren en te onderhouden is (Profit). In de HEVO-visie bevindt duurzaamheid zich juist daarom op het snijvlak; een prettig, flexibel gebouw van verantwoorde materialen, waardevast en goed te exploiteren met een lange levensduur. Het is onze uitdaging om hierin de juiste balans te vinden. Wij staan voor: People : Uitstraling en een esthetische meerwaarde: mensen voelen zich er prettig bij voor een lange periode. (Multi)functionele en flexibele of aanpasbare gebouwen. Veilige gebouwen en bouwprocessen. Een samenwerking met respect voor betrokken personen. Planet : Een zorgvuldige inpassing van gebouwen in hun omgeving: een prettig verblijfsgebied. Een verantwoord (meervoudig) grondgebruik: stapeling en combinaties van gebouwfuncties en voorzieningen. Duurzaam materiaalgebruik: winning van materiaal, milieubelasting, vervoer, productie, montage, onderhoud, sloop en hergebruik. Een laag energieverbruik, waterverbruik, CO 2 -emissie, afvalwater en duurzame energieopwekking. Profit : Optimale prestaties en productiviteit. Realistische investeringskosten en exploitatiekosten. Samenwerking met projectpartners, waarbij alle partijen een reële vergoeding krijgen voor bedrijfsvoering en investeringen. Samenwerking met een voor alle partijen acceptabele risicoverdeling. 7

9 visie Duurzaamheid gaat in onze visie verder dan een duurzame huisvesting. Om tot duurzaam presteren te komen, dient duurzaamheid ook op andere niveaus doorgevoerd te worden. HEVO bekijkt duurzaamheid dan ook in de bedrijfsprocessen, de leefen werkomgeving en daarna in het vastgoed. Door duurzaamheid op al deze niveaus aandacht te geven, sluit de duurzaamheidsvisie aan op het algemene beleid en de strategische ambities. Het klinkt misschien vreemd, maar niet bouwen is uiteindelijk nog steeds de meest duurzame oplossing. Het oprekken van de levensduur van een gebouw door innovatieve werkplekconcepten en multifunctionele voorzieningen voorkomt het bouwen van veel vierkante meters in de toekomst. Hergebruik van bestaande gebouwen voorkomt sloop en materiaalgebruik en daardoor een enorme belasting van het milieu. De door HEVO opgestelde Routekaart Duurzaam Ontwikkelen is een goed hulpmiddel om de belangrijkste keuzes de revue te laten passeren. Per fase toetsen we of duurzaamheid voldoende ingebed wordt in het project. De meetbare aspecten kunnen per fase bepaald worden door een duurzaamheidsberekening met bijvoorbeeld de programma s Greencalc+, GPR en BREEAM. Een optimale duurzame huisvestingsoplossing bereikt u door, vanuit een heldere visie, duurzaamheid integraal mee te nemen in het totale proces. Dat betekent dat duurzaamheid in elke deelfase van de cyclus van plannen maken, uitvoeren, evalueren en bijsturen meegenomen moet worden. 8 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

10 Cradle to Cradle, een bron van inspiratie In het algemene duurzaamheidsdenken willen we de milieu-effecten van ons handelen minimaliseren. C2C draait deze gedachte om en stelt dat we niet minder slecht moeten handelen, maar juist de goede dingen moeten doen. Door materialen te gebruiken die eeuwig herbruikbaar zijn en geen schadelijke stoffen bevatten, belasten we het milieu niet. Biologische materialen zijn daar een voorbeeld van: ze vormen opnieuw grondstof voor een nieuwe levenscyclus. Energiegebruik is een ander voorbeeld. C2C stelt dat als alle energie 100% groen is, het niet meer uitmaakt hoeveel we consumeren, aangezien het geen negatieve effecten heeft. Deze situatie is nog lang niet bereikt. HEVO IS geïnspireerd door de C2C-gedachte VANWEGE de positieve en levensbewuste grondhouding. 9

11 i INHOUDSOPGAVE Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen 1. Inleiding en leeswijzer Voorwoord Leeswijzer vastgoedmanagement Strategisch vastgoedbeleid: het proces Strategisch vastgoedbeleid: het instrument Management van het ontwerp- en bouwproces Algemeen Definitiefase Voorbereidingsfase Uitvoeringsfase Nazorgfase Management van de exploitatie- c.q. gebruiksfase Financiële kaders Het exploitatiedenken Investeringskosten Vormfactoren Bruikbaarheid Ruimteprogramma Ruimten Ruimterelaties Vaste en losse inrichting ruimten Terreinprogramma Flexibiliteit Combinatie van gebouwfuncties en gebruikers Relaties met organisaties en groeperingen in de directe omgeving Overige functionele ruimte-eisen in en buiten het gebouw Gebruikersvoorzieningen Gezondheid Kwaliteitsniveau leefomgeving Binnenklimaat Thermisch comfort Luchtkwaliteit Visueel comfort Akoestisch comfort Veiligheid Brandveiligheid Veilig vluchten Bliksembeveiliging Overspanningsbeveiliging Uitval van elektriciteit Kortsluiting Vallen Sociale veiligheid en controle Inbraakbeveiliging Gevaarlijke stoffen HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

12 6. Energie Algemeen Energieconcepten Werktuigbouwkundige energieconcepten Elektrotechnische energieconcepten Delen van energie met de omgeving en tussen bouwdelen Transport Bereikbaarheid locatie Parkeren Toegankelijkheid gebouw Algemeen Entrees Horizontaal verkeer Verticaal verkeer Techniek Water 8.1. Waterhuishouding bodem Visie op waterkringloop Materialen Milieubelasting materialen en beschikbaarheid Materialen Algemeen Bouwkundige materialen Installaties Grondbalanseisen Afval Afvalproductie tijdens de bouwfase Afvalproductie tijdens de gebruiksfase Duurzaam demonteren en slopen Landgebruik en ecologie Algemeen Instandhouding ecologie Dubbel grondgebruik Herontwikkeling bebouwde grond Vervuiling Overlast gebruikers Overlast omgeving 80 Bijlage 1 begrippenlijst 82 Bijlage 2 inhoud faserapportage 89 Bijlage 3 exploitatie- en investeringskosten 90 Bijlage 4 duurzaamheidslabels 93 Bijlage 5 (demarcatie) vaste en losse inrichting 94 Bijlage 6 terreinvoorzieningen 98 11

13 1 Inleiding en leeswijzer Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen 1.1 Voorwoord Voor u ligt de 3e druk van de Kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen. Van de voorgaande twee edities zijn er vele exemplaren afgenomen door opdrachtgevers binnen de onderwijssector, door gemeenten, architecten en adviseurs. Het doel van de kwaliteitsrichtlijn is nog onveranderd, namelijk het bieden van een goed vertrekpunt voor scholen om de gewenste kwaliteit van hun huisvesting te definiëren. De financiering van (nieuw)bouwprojecten in het voortgezet onderwijs is nog altijd gekoppeld aan normatieve stichtingskostenbudgetten. Deze zijn uitermate krap en bieden alleen de mogelijkheid om een minimumprogramma met minimumkwaliteit te realiseren. Met moeite wordt voldaan aan de eisen uit het Bouwbesluit. Voor het bouwen van een goede school is echter meer nodig. De gewenste en verwachte maatschappelijke kwaliteit ligt veel hoger. De kwaliteitsrichtlijn geeft een goede basis voor het definiëren van deze maatschappelijke kwaliteit. Tevens biedt zij ondersteuning voor de discussie over benodigde aanvullende budgetten vanwege specifieke lokale aspecten waar de verordening geen rekening mee houdt. De opzet van deze druk van de kwaliteitsrichtlijn wijkt af van de twee voorgaande edities. In deze druk is er namelijk bewust voor gekozen om het aspect duurzaamheid een centrale rol te geven. Het is daarmee een duurzame kwaliteitsrichtlijn geworden. De belangrijkste redenen voor deze gewijzigde opzet zijn het besef dat het behoud van klimaat, het gebruik van grondstoffen en de beheersing van reststoffen zowel landelijk als mondiaal onder grote druk staan. De bouwsector speelt hierbij een belangrijke rol, vooral waar het gaat om energieverbruik, CO 2 -emissie en afvalstromen. Dit vraagt om het verantwoord handelen en besteden van middelen. HEVO wil hieraan bijdragen en heeft als missie om duurzame waarde te creëren in huisvesting en gebruiksgenot met een hoog rendement op investering. Hierbij definiëren wij duurzaamheid rondom de termen People, Planet en Profit. Het is daarbij de uitdaging om de juiste balans te vinden in ambities. In de HEVO-visie bevindt duurzaamheid zich daarom juist op het snijvlak van de genoemde aspecten; een prettig, flexibel gebouw van verantwoorde materialen met een waardevastheid en een lange levensduur. 12 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

14 De Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen omschrijft de kwaliteit waaraan een schoolgebouw van de eenentwintigste eeuw behoort te voldoen, rekening houdend met veranderde omstandigheden in het onderwijs en de daardoor gewijzigde eisen aan school gebouwen. Daarbij worden de voor onderwijshuisvesting beschikbare budgetten niet uit het oog verloren. De spanning die bestaat tussen budgetten en deze kwaliteitsrichtlijn beschouwen wij als een uitdaging, die hoort bij elk onderwijshuisvestingsproject. Bij bepaalde onderdelen is geen minimale eis voor te schrijven, omdat deze afhankelijk is van de omstandigheden. In dit geval wordt omschreven welke afwegingen men moet maken om tot een weloverwogen keuze te komen. De kwaliteitsrichtlijn is een richtlijn die als hulpmiddel kan dienen bij de bepaling van de kwaliteit van de huisvesting. In een vroeg stadium van een huisvestingsproject kan hiermee een indicatie worden gegeven van de gewenste kwaliteit van de huisvesting. Daarnaast wordt een aantal bouwstenen gedefinieerd die als referentiepunt kunnen dienen voor het Technisch Programma van Eisen (TPvE). Bij nadere uitwerking van het Programma van Eisen (PvE) en budget kunnen opdrachtgever en adviseurs bepalen of en op welke onderdelen wordt afgeweken van de kwaliteitsrichtlijn. Afwijkingen kunnen worden bepaald door plaatselijke omstandigheden (locatie, bestaande gebouwen, plaatselijke wetgeving), budget, ambitie en eisen van de gemeente en opdrachtgever. De Routekaart Duurzaam ontwikkelen is ook opgesteld volgens de BREEAM-categorieën. Dit hulpmiddel gebruikt HEVO in projecten om te sturen op duurzame keuzes in elke fase van het bouwproces. Aan de hand van deze routekaart is het mogelijk om ambities ten aanzien van duurzaamheid te vertalen naar huisvestingsaspecten. Wij adviseren deze kwaliteitsrichtlijn als uitgangspunt te hanteren aan het begin van een huisvestingsproject. Voor ieder project is het echter essentieel om zelf een krachtige huisvestingsvisie te definiëren. Vanuit die visie kunnen concreet alle wensen en eisen worden vastgelegd in een ruimtelijk en functioneel PvE en een TPvE. Wij adviseren dan ook om dit reeds in de definitiefase op te stellen en te gebruiken als contractdocument voor de ontwerpende partijen. Wij streven ernaar onze kwaliteitsrichtlijn verder te ontwikkelen, te actualiseren en te delen met anderen. Indien u, als lezer/gebruiker, suggesties heeft voor verbetering en/of aanpassing, dan zijn deze van harte welkom. U kunt deze mailen naar info@hevo.nl. 13

15 1 1.2 Leeswijzer 1 BREEAM is de door de Engelse Building Research Establishment ontwikkelde Environmental Assessment Method. BREEAM is bedoeld om gebouwen op duurzaamheidsaspecten te analyseren en te verbeteren. De methode is een internationaal geaccepteerde standaard voor nieuwbouw- en grote renovatieprojecten. Deze kwaliteitsrichtlijn heeft een vergelijkbare opbouw als de BREEAM 1 -methode om de duurzaamheid van vastgoed vast te stellen. Deze categorieën zijn: Management. Gezondheid. Energie. Transport. Water. Materialen. Afval. Landgebruik en ecologie. Vervuiling. Al deze categorieën worden behandeld in één van de hoofdstukken van de kwaliteitsrichtlijn. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de managementaspecten van het bouwproces. In hoofdstuk 3 worden de financiële kaders omschreven die een rol spelen gedurende het huisvestingsproces. Hierin wordt toegelicht waarom het belangrijk is om exploitatiedenken te hanteren in plaats van investeringsdenken bij het verwezenlijken van duurzaamheidsambities. Naast het goed managen van het proces en het op orde hebben van de financiële aspecten (Profit), is het uiteraard minstens zo belangrijk dat de huisvesting voldoet aan de functionele eisen. In hoofdstuk 4 staan de eisen ten aanzien van de bruikbaarheid centraal. Om ervoor te zorgen dat de leerlingen en het personeel (People) goed kunnen functioneren, is het van belang dat de leefomgeving in de huisvesting goed is. Alle gebruikers moeten zich prettig voelen en het gebouw mag geen negatieve invloed hebben op hun gezondheid. Dit aspect van de huisvesting komt aan bod in hoofdstuk 5. Ten aanzien van het milieu (Planet), maar ook ten aanzien van de exploitatie, is het van belang om een zo energiezuinig mogelijk gebouw te ontwerpen. In hoofdstuk 6 wordt hier nader op ingegaan. In de hoofdstukken 7 t/m 12 worden de overige aandachtspunten behandeld, die een rol spelen bij de duurzaamheid van een ontwerp c.q. gebouw ten aanzien van de termen People, Planet en Profit, namelijk transport, water, materialen, afval, landgebruik en ecologie en vervuiling. 14 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

16 15

17 2 vastgoedmanagement 2.1 Strategisch vastgoedbeleid: het proces De recente schaalvergrotingsoperaties bij overheidsinstellingen en onderwijsorganisaties en de toenemende druk op de budgetten maken dat organisaties, in een streven naar meer efficiëncy, focussen op het eigen gebouwenbestand. De noodzaak hiertoe wordt nog eens versterkt doordat de instellingen en organisaties te maken krijgen met een veranderende (en kostenverhogende) vraag van de gebruikers. Kernwoorden daarin zijn onderwijskundige flexibiliteit, exploitatie- of levensduurdenken en de toenemende aandacht voor duurzaamheid. Tegelijkertijd staan de nieuwbouwbudgetten en exploitatievergoedingen onder druk. Veel organisaties hebben de afgelopen jaren gemerkt dat ze door de waan van de dag min of meer gedwongen waren om ad-hocmaatregelen te nemen. Deze maatregelen kunnen leiden tot desinvesteringen en kapitaalvernietiging. Besturen en organisaties zoeken daarom naar mogelijkheden om hun vastgoed beter te organiseren en beheren. Met een doordacht strategisch vastgoedbeleid wordt het mogelijk om efficiënter en goedkoper te exploiteren, waardoor missers kunnen worden voorkomen. Bij het Strategisch Vastgoedbeleid spelen een viertal aandachtsvelden: 1. Visie & missie. 2. Huisvesting & terreinen. 3. Beheer & exploitatie. 4. Financiën & eigendom. Deze vier aandachtsvelden kunnen worden vergeleken met de kubus van Rubik; als je aan één kant draait, veranderen ook de kleuren op de andere vlakken. Dus aanpassingen in bijvoorbeeld onderhoud of exploitatie zullen mogelijk ook leiden tot aanpassingen in de organisatie. Deze bewustwording is wellicht de belangrijkste voorwaarde om een succesvol strategisch vastgoedbeleid te kunnen ontwikkelen: een samenhangende benadering en afstemming van de vier aandachtsvelden. De route naar strategisch vastgoedbeleid gaat langs de volgende fasen: 1. Oriëntatie en beleidsafstemming; de wat -vraag. Het accent ligt in deze fase op afstemming van het algemene beleid van de school, de ontwikkeling die de schoolorganisatie doormaakt, voorlichting, informatieverstrekking etc. 2. Analyse en diagnose; in deze fase dient de startsituatie op uniforme wijze vastgelegd te worden en dient de diagnose gesteld te worden, voor zowel individuele locaties als het totale vastgoedbestand en de vastgoedbeheerorganisatie. 3. Scenariovorming; in deze fase worden oplossingen geïndiceerd. 4. Vastgoedstrategie; de hoe -vraag. Een Plan van Aanpak realisatie en implementatie wordt opgesteld. 5. De uitvoeringsfase; DOEN. 6. De exploitatiefase; Plan van Aanpak exploitatie, beheerorganisatie en exploitatieadvies. 7. De resultaatmeting; met enige regelmaat dient gemeten te worden of de 16 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

18 doelstellingen en het beleid nog overeenkomen met de vastgoedprestaties. Dit kan aanleiding geven tot aanpassingen, bijsturing of nieuwe initiatieven. 2.2 Strategisch vastgoedbeleid: het instrument De afgelopen jaren zijn veel scholen meerdere keren aangepast in het kader van onderwijskundige ontwikkelingen zoals: Subsidieregeling bètavakken (science). Subsidieregeling praktijkgerichte leeromgeving. Subsidieregeling Frisse Scholen. Onderwijskundige vernieuwing. Door deze aaneenschakeling van projecten, de brandjes werden op deze wijze zo goed als mogelijk geblust, is langzaam het middellange- en langetermijnoverzicht buiten het gezichtsveld komen te liggen. Het puntje aan de horizon, de helikopterview of daar willen we naar toe, is uit beeld geraakt. Het ontbreken van een visie herbergt het gevaar van niet op elkaar afgestemde keuzes en daarmee ontstaat er een toenemend risico op kapitaalvernietiging. Zo werden de afgelopen jaren veel scholen uitgebreid (met een extra hypotheek van 40 jaar), terwijl het hoofdgebouw zeker niet zo lang meer meegaat. Veel scholen zijn momenteel qua huisvestingsplan opgenomen in een Integraal HuisvestingsPlan van de gemeente. In dit huisvestingsplan worden toetsingscriteria gehanteerd, die stammen uit de jaren 80, begin jaren 90. Er wordt geen gewicht toegekend aan het verbeteren c.q. optimaliseren van de energiekosten, noch aan het realiseren van een goed binnenmilieu. Het toepassen van duurzame oplossingen telt niet mee in de afwegingen (er kan geen aanspraak op worden gemaakt) en ook voor extra flexibiliteit van schoolgebouwen wordt geen aanvullend budget beschikbaar gesteld. Om tot een integrale aanpak te komen, dient een Strategisch HuisvestingsPlan (SHP) ontwikkeld te worden dat zich richt op zowel de korte, de middellange als de lange termijn. In een SHP wordt het gebouwenbestand beoordeeld op: Uitstraling. Bouwkundige staat. Veiligheid. Binnenklimaat (ventilatie). Exploitatie. Onderwijskundige staat. (Mogelijke) duurzame toepassingen. Omvang en inrichting speelterrein. (Her)ontwikkelingsmogelijkheden eigen terreinen. 17

19 2 In een SHP wordt dus wèl rekening gehouden met exploitatiedenken of levensduurdenken (total cost of ownership), worden duurzame toepassingen onderzocht, wordt aandacht besteed aan flexibiliteit van bijvoorbeeld nieuwbouw en worden extra inkomstenbronnen (ontwikkelingsmogelijkheden terreinen) geïndiceerd. Voorts worden in het SHP integraal inzichtelijk gemaakt: De actuele leerlingenprognoses. De hieruit voortvloeiende genormeerde ruimtebehoefte. De werkelijk beschikbare huisvesting. De werkelijke exploitatiekosten van de gebouwen en hoe deze zich verhouden tot de rijksvergoeding en tot de benchmarkgegevens voortgezet onderwijs. Alternatieve of aanvullende scenario s die denkbaar c.q. mogelijk zijn om geconstateerde knelpunten (onderwijskundig, exploitatie) aan te pakken. Daar waar mogelijk, worden eventuele kosten van noodzakelijke investeringen van de scenario s geïndexeerd. Er worden in het SHP verbetervoorstellen gedaan of oplossingsrichtingen aangedragen. Deze oplossingsrichtingen kunnen in beeld gebracht worden met behulp van huisvestingsscripts of scenario s, zoals bijvoorbeeld: Esthetische of cosmetische aanpassingen. Aanpassing en renovatie. Nieuwbouw en uitbreiding voor de middellange gebruikstermijn in een dynamische omgeving, aanpasbaar, met een permanente uitstraling en prima prestaties ten aanzien van energie en binnenmilieu, maar voor een beperkte periode van bijvoorbeeld 20 à 25 jaar. Nieuwbouw en uitbreiding voor een langdurige gebruikstermijn in een stabiele omgeving voor een periode van minimaal 40 jaar. Combinaties van bovenstaande scenario s. De voor- en nadelen van deze scenario s moeten in beeld gebracht worden en tevens moet inzichtelijk worden gemaakt welke kostenverdeling (gemeente- en schoolbesturen en eventuele subsidiemogelijkheden) daarbij hoort. Een SHP kan op deze wijze aan alle betrokkenen een helikopterview bieden op basis waarvan integrale en strategische keuzes kunnen worden gemaakt. Het SHP wordt door schoolbesturen ook gebruikt om intern (richting medezeggenschapsraad, ondernemingsraad, individuele scholen en ouderraden) de gekozen prioriteitstelling te verantwoorden. Het SHP dient dynamisch te zijn en om de paar jaar aangepast te worden aan voortschrijdend inzicht, zoals leerlingenaantallen, nieuw beleid etc. 18 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

20 2.3 Management van het ontwerp- en bouwproces Algemeen Een huisvestingsproces start met de initiatieffase. In deze fase wordt vooral gekeken of er draagvlak is voor het starten van een project. In het onderwijs wordt in deze fase afgestemd of er toestemming komt om de huisvesting van een school te veranderen door nieuwbouw, uitbreiding of renovatie. Indien er draagvlak is om een project te starten, begint de definitiefase. Hierin wordt bekeken wat de vraagstelling exact is en wat de projectkaders zijn. In deze fase worden plannen getoetst op haalbaarheid. Als blijkt dat de plannen haalbaar zijn, start het ontwerp- en bouwproces. Onderdeel van toets op haalbaarheid moet de kansen- en risicoanalyse (zie intermezzo) te zijn. Naar aanleiding van deze analyse kunnen maatregelen worden genomen, zoals de keuze van de bouworganisatievorm en de wijze van aanpak en procesbeheersing. Intermezzo Allereerst moet het doel van een kansen- en risicoanalyse vastgelegd worden. Vervolgens wordt er een inventarisatie gemaakt vanuit alle invalshoeken. Voorbeelden voor invalshoeken zijn: juridisch, financieel, maatschappelijk, bestuurlijk, organisatorisch, milieu, ruimtelijk, technisch en subsidies. Van deze kansen en risico s moeten de effecten bepaald worden. Dat wil zeggen dat van elk van deze kansen en risico s de kans op optreden en de gevolgen daarvan in beeld gebracht worden. Bij deze kansen en risico s kunnen dan de beheersmaatregelen bepaald worden om de gevolgen van risico s te verminderen of de slagingskans van kansen te vergroten. Door het bouwproces in fasen op te splitsen, worden alle projectactiviteiten in logische en beheersbare stappen verdeeld. De fasering streeft naar een logische procesgang van grof naar fijn en beperkt per fase de omvang van de keuzemogelijkheden. Tijdens het doorlopen van het bouwproces worden zo, per fase, de juiste alternatieven onderzocht en bijbehorende keuzes gemaakt. Onderverdeling bouwproces: Initiatieffase. Definitiefase. Voorbereidingsfase: - Voorontwerp (VO). - Definitief Ontwerp (DO). - Technisch ontwerp en prijsvorming. Uitvoeringsfase. Nazorgfase. Gebruiksfase. 19

21 2 Om het proces beheersbaar te houden, is het advies de afzonderlijke fasen met beslisdocumenten af te ronden. Op basis van deze beslisdocumenten kan de opdrachtgever de betreffende fase goedkeuren en vaststellen (zie bijlage B2). De goedgekeurde beslisdocumenten, eventueel met aanvullende eisen en/of randvoorwaarden, fungeren vervolgens als startdocument van de daaropvolgende fase. De beslisdocumenten tonen bij het afronden van een fase de stand van zaken met betrekking tot: Financiën (geraamde kosten versus het beschikbare budget). Organisatie (met name de projectorganisatie). Tijd (deelplanning, totaalplanning en planning van noodzakelijke procedures). Informatie (aan te leveren informatie door derden en de beslisdocumenten van het ontwerpteam). Kwaliteit (van product én proces). Deze procedure van uitgangspunten, onderzoeken/produceren, beoordelen en besluitvorming geeft het volgende overzicht: INPUT INPUT INPUT INPUT INPUT DEFiNITIEFASE TOETSEN/BESLISSEN VOORBEREIDINGSFASE TOETSEN/BESLISSEN UITVOERINGSFASE TOETSEN/BESLISSEN NAZORGFASE TOETSEN/BESLISSEN gebruiksfase output output output output output Op basis van deze beslisdocumenten kan de opdrachtgever een weloverwogen besluit nemen over de voortzetting van het project. Voor de besluitvorming is het essentieel dat dit door gemandateerde personen gebeurt. 20 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

22 De aansturing van het bouwproces vindt gewoonlijk op drie niveaus plaats: Beleidsniveau (stuurgroep) Managementniveau (projectgroep) Uitwerkingsniveau (ontwerpteam en uitvoerende partijen) Hierbij is het uitwerkingsniveau verantwoording schuldig aan het managementniveau, dat op haar beurt weer verantwoording schuldig is aan het beleidsniveau. Deze groepen kunnen zich, daar waar gewenst, laten ondersteunen door één of meer werkgroepen voor het uitwerken van specifieke vraagstellingen. Na afsluiting van de definitiefase liggen de belangrijkste kaders en uitgangspunten voor het bouwproces vast. Om die reden kan de samenstelling van de stuurgroep en de projectgroep wijzigen en kunnen bestaande werkgroepen worden opgeheven en andere in het leven worden geroepen. Ook komt het voor dat de stuurgroep op afstand staat of haar verantwoordelijkheden en taken delegeert aan het managementniveau Definitiefase In de definitiefase worden de uitgangspunten van het project onderzocht. Gebruikseisen en randvoorwaarden worden zo concreet mogelijk vastgelegd. Er komen onderwerpen aan de orde zoals: Onderwijsvisie. Huisvestingsvisie. Risicoanalyse. Financiën. Duurzaamheidsambitie. Wetgeving. Toegepaste normen. Ruimtelijk en functioneel PvE. Technisch PvE en duurzaamheid. In de definitiefase moet het technisch PvE op hoofdlijnen opgesteld worden en in de voorbereidingsfase kan dit op ruimteniveau verder gespecificeerd worden. Selectie adviseurs. Beheersplan voorbereiding (organisatie, informatie, geld, planning, kwaliteit). Structuurontwerp/masterplan/schetsontwerp (indien van toepassing). Enkele van bovenstaande onderwerpen worden hieronder behandeld. Onderwijsvisie Het is noodzakelijk dat een duidelijke onderwijsvisie ten grondslag ligt aan het PvE. Voor het opstellen van de onderwijsvisie zijn onder andere de volgende vragen van belang: Op welke wijze wil de school het toekomstige onderwijs verzorgen? Welke rol speelt onderwijsvernieuwing? Hoe ziet de hiervoor benodigde schoolorganisatie eruit? Wat voor school willen we zijn? 21

23 2 Huisvestingsvisie Zodra er duidelijkheid is over de onderwijsvisie, kan men een huisvestingsvisie gaan ontwikkelen. Daarbij spelen de volgende vragen een rol: Voor hoeveel leerlingen moet de huisvesting geschikt zijn? Welke activiteiten vinden er in het gebouw plaats en welke relaties hebben deze activiteiten onderling? Hoe worden gebouw en terrein bij voorkeur ontsloten en hoe wordt een veilige leeromgeving voor leerlingen en medewerkers gewaarborgd? Hoe verhoudt de omvang van het gebouw zich tot de maat van het kind? Welke rol speelt duurzaamheid in de nieuwe huisvesting en wat is de visie van de school hier op? Welke karakteristieken dient de huisvesting te hebben om nu en in de toekomst optimaal onderwijs te kunnen geven? Welke sfeer, uitstraling en architectuur past bij onze school? Welke eisen stelt de school vanuit functionaliteit, bruikbaarheid en onderhoud aan de nieuwe huisvesting? De huisvestingsvisie dient het hoogste kader te vormen voor het huisvestingsproject. Alle documenten die hierna geproduceerd worden, zijn een afgeleide van de huisvestingsvisie. Deze moet dan ook voldoende robuust zijn en bij voorkeur een aantal heldere principes en uitgangspunten te hebben, die tijdens het project als ankerpunten kunnen functioneren. Ruimtelijk en functioneel Programma van Eisen (PvE) Op basis van de onderwijsvisie en de bijbehorende huisvestingsvisie kan een ruimtelijk en functioneel PvE worden opgesteld. Het ruimtelijk en functioneel PvE gaat onder andere in op de activiteiten die binnen het gebouw gaan plaatsvinden, de ruimten die hiervoor nodig zijn en de relaties die activiteiten en ruimten onderling hebben. Ook eisen of wensen ten aanzien van het terreinprogramma, de beeldverwachtingen en dergelijke worden omschreven. Bij het opstellen van het PvE moet men zich realiseren dat de school pas over een aantal jaren in gebruik wordt genomen en dienen toekomstige ontwikkelingen zoveel mogelijk meegenomen te worden. Flexibiliteit, aanpasbaarheid en het strategisch plaatsen van vaste elementen zoals trappen, constructies, installatieschachten en facilitaire ruimten zoals toiletten is dus essentieel. Technisch Programma van Eisen en duurzaamheid Een goed technisch PvE geeft hoofdzakelijk de prestaties aan waaraan de huisvesting moet voldoen en beschrijft zo min mogelijk de te kiezen oplossingen. Anders wordt de ontwerpvrijheid beperkt. Door de gewenste prestaties te koppelen aan het verwachte gebruik wordt voorkomen dat tijdens het bouwproces de oorspronkelijke doelstellingen uit het oog worden verloren. 22 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

24 Voorbeeld prestatie-eisen Een voorbeeld hiervan is het vaststellen van een maximaal CO 2 -niveau van de lucht in een klaslokaal met 25 leerlingen en een docent met gebruikstijden van bijvoorbeeld 2 uur en 10 minuten pauze. De benodigde hoeveelheid verse lucht wordt hiervan afgeleid, in plaats van het vooraf voorschrijven van de hoeveelheid verse lucht waarbij het gebruiksdoel niet is vastgelegd. Datzelfde geldt voor het onderwerp duurzaamheid, waarbij met name de gewenste prestaties vastgelegd moeten worden. Duurzaamheid heeft zowel subjectieve als objectieve elementen. Voor het vastleggen van ambities en toetsen van de duurzaamheidsresultaten zijn inmiddels allerlei hulpmiddelen voorhanden. Deze worden in bijlage B4 nader toegelicht. In het technisch PvE wordt verwoord aan welke bouwfysische, bouwkundige en installatie technische eisen het gebouw moet voldoen. Het technisch PvE kan voor een belangrijk deel op de Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen worden gebaseerd. Bij het opstellen van een technisch PvE is het van belang dat de opdrachtgever en adviseur er samen voor zorgen dat verwachtingen van de opdrachtgever aansluiten bij de meetbare ambities. Selectie adviseurs De adviseurs worden bij voorkeur in de definitiefase geselecteerd. Afhankelijk van de complexiteit van het ontwerp, gaat het hier om een architect, een constructeur, een installatie adviseur, een bouwfysisch adviseur en een projectmanager. Tevens adviseert HEVO om vooraf na te denken of er in het ontwerpteam voldoende deskundigheid aanwezig is over het facilitair management om het technisch onderhoud en het schoonmaakonderhoud te optimaliseren. Als de adviseurs in de definitiefase zijn geselecteerd en gecontracteerd, kan het ontwerpteam direct na goedkeuring van de definitiefase met het ontwerp beginnen. Bij omvangrijke projecten is vaak de Europese aanbestedingsrichtlijn voor overheidsopdrachten (richtlijn 2004/18/EG) van toepassing 2. Deze richtlijn heeft tot doel om opdrachten, die direct en indirect door de overheid gefinancierd worden, open te stellen voor alle bedrijven in de Europese Gemeenschap. Indien het verwachte honorarium van de adviseur(s) het drempel bedrag conform de richtlijn overstijgt, dient de selectie van de adviseurs overeenkomstig deze richtlijn uitgevoerd te worden. Dit drempelbedrag wordt jaarlijks vastgesteld en bedraagt in ,-. Bij de selectie van de adviseurs moet goed nagedacht worden over de specifieke kenmerken, deskundigheid en ervaring die de adviseur moet bezitten voor het uitvoeren van de opdracht. In een selectieleidraad worden de criteria beschreven waaraan de desbetreffende adviseur dient te voldoen. Het is belangrijk om het selectieproces zodanig in te richten dat het aannemelijk is dat de adviseur geselecteerd wordt die het meest geschikt is voor de opdracht, maar tevens aansluit bij de manier waarop de opdrachtgever wil werken. Aangezien bouwtrajecten erg lang duren, is het van groot belang dat er sprake is van een klik tussen de opdrachtgever en de adviseur en dat er vertrouwen en enthousiasme is voor de start van de samenwerking. Onderdeel van het contracteringsproces is het eenduidig vastleggen van de te leveren werkzaamheden en diensten, PvE en de projectkaders zoals taakstellend bouwkostenbudget, planning etc., zodat verantwoordelijkheid en te leveren prestaties voor alle partijen duidelijk zijn. 2 Site: Actueel/Publicaties/ docs_bij_specifiek_ dossier/documenten_ Aanbesteden/ Richtlijn_2004_18_EG 23

25 2 Duurzaam inkopen Bij duurzaam inkopen wordt ernaar gestreefd dat er voor alle inkopen duurzaamheidscriteria worden opgesteld. Het gaat dan over de balans tussen People, Planet en Profit. Duurzaam inkopen betekent voor een goede prijs inkopen, met meer zorg voor elkaar en voor het milieu. Bij het inkopen worden in de specificaties, selectiecriteria en/ of de gunningscriteria daarom eisen gesteld aan de milieuprestatie van de inschrijver/ gegadigde, de milieubelasting van het productieproces, het werk of geleverde product en neemt men ook sociale overwegingen mee. Bij het duurzaam inkopen van adviseurs kunnen in de voorselectie de volgende selectiecriteria meegewogen worden: 1. Ervaring van de adviseur met duurzaamheid in projecten. 2. Hoe wordt duurzaamheid door de adviseur in het projectproces geïntegreerd? 3. Hoe duurzaam is de bedrijfsvoering van de adviseur? Als de onderwijsinstelling nog duurzamer zou willen inkopen, zouden deze criteria ook als gunningscriteria meegewogen kunnen worden. Dan zal er in ieder geval ingekocht moeten worden op basis van economisch meest voordelige inschrijving (EMVI). In beide gevallen moeten de wegingsfactoren van de criteria goed vastgelegd worden. Duurzaam inkopen kan ook het verduurzamen van het inkoopproces betekenen. Er kan bijvoorbeeld gekozen worden voor het digitaliseren van de informatiestromen. Beheersplan voorbereiding of Plan van Aanpak Het beheersplan voorbereiding geeft voor de bij het project betrokken partijen aan hoe de aspecten organisatie, informatie, budget, tijd en kwaliteit beheerst gaan worden en wat in de voorbereidingsfase de rol van elke partij is. Eén en ander is afgeleid van de risicoanalyse. Voor de uitvoeringsfase wordt in een later stadium een beheersplan uitvoering opgesteld. Een duidelijke opzet van de projectorganisatie is essentieel om de projectdoelstellingen te kunnen waarborgen. Betrokken partijen weten zo in welke (tijdelijke) samenwerkingsverbanden zij met elkaar functioneren. Dit geldt ook voor de opdrachtgever(s). De verdeling van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden ligt helder en eenduidig vast. De projectorganisatie geeft aan hoe de formele communicatielijnen lopen en op welke wijze besluitvorming tot stand komt. In het beheersplan voorbereiding staan de documenten en afspraken vermeld die de uitgangspunten vormen voor de bouwvoorbereidingsfase. Tevens staat vermeld op welke wijze de informatiestromen lopen. In bouwtrajecten wordt enorm veel informatie geproduceerd. Beheersing van de informatiestroom is een belangrijk instrument om faalkosten te voorkomen. Moderne hulpmiddelen zijn hiervoor beschikbaar, zoals het gebruik van een gezamenlijke projectwebsite waar alle informatie digitaal beschikbaar blijft en het gebruik van een driedimensionaal Bouwwerk Informatie Model (BIM). 24 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

26 Budget Voordat met het ontwerp wordt gestart, is het van belang dat het beschikbare budget overeenstemt met het naar verwachting benodigde budget om de plannen te realiseren. Daarmee wordt voorkomen dat pas in een vergevorderd stadium blijkt dat het beschikbare budget onvoldoende is en dat de plannen een luchtkasteel zijn. In het voortgezet onderwijs wordt het beschikbare budget voor het grootste gedeelte bepaald door de genormeerde stichtingskosten. Echter, meestal is aanvulling van dit budget nodig voor bovennormatieve plandelen die te maken hebben met de specifieke locatie of eisen. Deze aanvullende budgetten moeten van de gemeente of de onderwijsinstelling zelf komen. De genormeerde stichtingskosten kunnen worden berekend op basis van de normbedragen zoals vermeld in de Modelverordening Voorzieningen Huisvesting Onderwijs van de VNG. Sommige gemeenten hebben de modelverordening vervangen door een gemeentelijke Verordening Voorzieningen Huisvesting Onderwijs. In onderstaand schema is weergegeven wat de basiskwaliteit is waar de normkosten van uitgaan. Tevens is aangegeven welke onderdelen extra zijn en waarvoor meestal aanvullende budgetten nodig zijn. EXTRA duurzaam materiaalgebruik Duurzaam hout Betongranulaat als grind-vervanger bij beton Halfverharding buitenterrein Wadi/buffervijver voor HWA EXTRA kwaliteit (gezondheid) EXTRA exploitatie (onderhoud, energie) Warmte-/koude-opslag Laagtemperatuursystemen (vloerverwarming) Warmteterugwinning lucht Groendak Grijswatercircuit Hoogfrequente armaturen Verhoging isolatiewaarde gebouwomhulling Toepassen HR++ beglazing Zonneboiler Daglichtregeling Aanwezigheidsdetectie Frequentiegeregelde pompen/ventilatoren Hangende closets Aluminium of kunststof kozijnen Kunststof dakbedekking Normkosten basiskwaliteit EXTRA functioneel Constructieopzet (kolommenstructuur) Paneelwandensystemen Elektrotechnisch netwerk beveiliging Gebouwbeheersysteem EXTRA veiligheid Ventilatiehoeveelheid Mechanische ventilatie Geluiddichte gevel (locatie) Suskasten (locatie) Elektrisch bedienbare zonwering Daglichttoetreding (hoog percentage buitenwand openingen) Koeling Simpele gebouwvorm Standaard funderingsopzet Eenvoudige opzet draagstructuur Houten gevelkozijnen, metselwerk beton-steen/gebakken in eenvoudig patroon Eenvoudige afbouw Natuurlijke ventilatie Mechanische afvoer Mechanische luchttoevoer EXTRA esthetisch Uitstraling Horizontale zonnelamellen Transparantie Inbraak & brandbeveiliging Marsh voorzieningen Camerabeveiliging Transparantie binnen gebouw 25

27 2 Bij afronding van het PvE moet het benodigde budget worden bepaald. Aangezien dit afhankelijk is van eisen én wensen, kan dit afwijken van het beschikbare budget. In de definitiefase moet er dus al een globale kostencalculatie gemaakt worden door middel van het opzetten van een kostenmodel met het gebruik van allerlei vormfactoren. Deze vormfactoren moeten afgeleid zijn van referentiegebouwen uit het voortgezet onderwijs. Door voor de verschillende kostenplaatsen een reële inschatting te maken kan een betrouwbare eerste kostenraming gemaakt worden. Door vervolgens voor alle te verwachten kosten een inschatting te maken, ontstaat een inzichtelijk stichtingskostenbudget op basis waarvan besluiten genomen kunnen worden en de kostenbeheersing gerealiseerd kan worden. In bijlage B3 wordt nader uiteengezet welke kostensoorten er zoal zijn in een huisvestingsproject. Planning In het huisvestingsproces is het beheersen van het aspect tijd belangrijk voor het bewaken van de projectdoelstellingen. Bij het vaststellen van de planning wordt een aantal hoofdaspecten beoordeeld: Doorlooptijden voor het ontwerpend team tijdens de ontwerpfase. Doorlooptijden voor de aanbestedingsprocedure. Doorlooptijden voor het uitvoerend team tijdens het uitvoeringsproces. Data waarop informatie van de opdrachtgever voor het ontwerp- en het uitvoeringsproces uiterlijk beschikbaar moet zijn. Besluitvormingstermijnen bij elke projectfase waarin de opdrachtgever de fasedocumenten moet beoordelen en goedkeuren. Doorlooptijden van de noodzakelijke vergunningen en procedures. Als er sprake is van vertraging, kan dit tot extra kosten of organisatorische problemen leiden. Zo kunnen door vertraging de indexeringskosten voor het project hoger worden, of is langere of meer tijdelijke huisvesting nodig. Kwaliteit Het ruimtelijk en functioneel PvE en het technisch PvE leggen, voorafgaand aan het ontwerp, de eisen en wensen vast die de opdrachtgever aan het gebouw stelt. Dit complete PvE kan deels op de Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen worden gebaseerd. Op vastgestelde momenten tijdens het proces moet, bij voorkeur door middel van een faserapportage, worden aangetoond hoe het ontwerp zich op dat moment verhoudt tot de vooraf vastgestelde eisen en randvoorwaarden. De faserapportage bevat in dat geval een verschillenanalyse ten opzichte van de voorgaande fase, die ingaat op ruimtelijke, functionele, kwalitatieve, financiële en (plannings)technische aspecten. Locatieonderzoek Soms komen meerdere locaties in aanmerking voor de nieuwe huisvesting. In dat geval is het noodzakelijk in de definitiefase te onderzoeken welke locatie het meest geschikt is. Dit kan natuurlijk ook gelden als er maar één locatie is. Bij zo n onderzoek kan onder andere gekeken worden naar: bestemmingsplan, geluidsbelasting van de omgeving, bereikbaarheid, geschiktheid van de grond, omvang etc. 26 HEVO Duurzame kwaliteitsrichtlijn huisvesting VO-scholen

28 Structuurontwerp/masterplan Bij complexe ontwerpopgaven wordt in de definitiefase soms ook een structuurontwerp gemaakt. Op basis van een globaal PvE of een uittreksel van het PvE kan een architect al een opzet van de hoofdstructuur van het plan ontwerpen. Een structuurplan beperkt zich vaak tot voorstellen voor de bouwmassa, gebouwhoogten, terreinindeling en ontsluiting. Uit een structuurplan blijkt al gauw of een locatie geschikt is en of het gebouw past binnen de rand voorwaarden van Ruimtelijke Ordening. Als het ontwerp strijdig is met de randvoorwaarden van Ruimtelijke Ordening, zijn soms tijdrovende procedures noodzakelijk waarbij van tevoren niet vaststaat dat het ontwerp dan alsnog wordt goedgekeurd Voorbereidingsfase In deze fase wordt het PvE uitgewerkt tot een aanbestedingsgereed ontwerp. De voorbereidingsfase kent drie subfasen, te weten: Voorontwerp, Definitief Ontwerp en Technisch Ontwerp. Voorontwerp De Voorontwerp-fase (VO-fase) start met het beslisdocument van de definitiefase, dat de opdrachtgever heeft vastgesteld. Het VO toont ook de basisopzet voor de constructie en de installaties. Op basis van een ruimtelijk, functioneel en technisch PvE kan een ontwerpteam met het VO starten. Om te komen tot het optimale ontwerp, is het advies om het VO te starten met een integrale conceptuele analyse, die gebaseerd is op het complete PvE. Een brainstormsessie met alle adviseurs en opdrachtgever is daarvoor een geschikte tool. Een integrale ontwerpaanpak waarbij alle adviseurs op gelijkwaardige wijze betrokken worden, levert de meest aantrekkelijke ontwerpen. Intermezzo Ten aanzien van het (technisch) ontwerp zal aan alle relevante wet- en regelgeving en overige overheidsvoorschriften moeten worden voldaan. Binnen dit kader vallen bijvoorbeeld: Gemeentelijke bouwverordening. Bestemmingsplan c.q. Wet op de Ruimtelijke Ordening. Bouwbesluit, inclusief alle geldende NEN-normen. Ministeriële richtlijnen. Wet Milieubeheer. Wet Geluidshinder. Drank- en Horecawet. Gebruiksbesluit. Het Gebruiksbesluit regelt dat de brandveiligheidseisen voor iedereen in elke gemeente gelijk zijn. Meer rechtsgelijkheid dus. Daarnaast vermindert met het Gebruiksbesluit ook het aantal gebruiksvergunningplichtige bouwwerken met circa 80%. Dit verlaagt de administratieve lastendruk. De eisen van de plaatselijke nutsbedrijven. Arbowetgeving en regelgeving. Door de arbeidsinspectie en schoolbesturen is deze wetgeving verder uitgewerkt in de Arbocatalogus-VO. Deze is te vinden op EG-wetgeving en -regelgeving. Bij veel projecten zijn de Europese aanbestedingsregels van toepassing. De toegankelijkheid van het gebouw overeenkomstig het Handboek voor Toegankelijkheid. 27