Aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornis bij volwassenen: een controversiële diagnose

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornis bij volwassenen: een controversiële diagnose"

Transcriptie

1 Aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornis bij volwassenen: een controversiële diagnose Jan Scholiers* SAMENVATTING Keywords: adult ADHD comorbidity developmental disorder N0905N_2006 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit op volwassen leeftijd stelt de diagnosticus voor moeilijkheden. De huidige DSM-criteria zijn voor volwassenen niet gevalideerd en omvatten geen symptoombeschrijving die aan de leeftijd zijn aangepast. De secundaire problemen van volwassenen met ADHD moeten mee in kaart gebracht worden: ze zijn het rechtstreekse gevolg van de executieve functiestoornissen. De diagnose wordt veelal gemaskeerd door comorbiditeit. ADHD is een neurocognitieve ontwikkelingsstoornis met een levenslange invloed op de persoonlijkheidsontwikkeling. Een volwassen psychiatrische stoornis Het gebeurt vaak dat wanneer bij een kind aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornis (ADHD) wordt vastgesteld, één van de ouders dezelfde kenmerken ook bij zichzelf begint te herkennen en de achtergrond begrijpt van de eigen moeilijkheden met afleidbaarheid, impulsiviteit of rusteloosheid. Andere volwassenen komen consulteren met depressieve of angstige klachten om dan te vernemen dat ADHD de echte oorzaak van hun emotionele problemen is. Dikwijls hebben ze een voorgeschiedenis van mislukkingen op school of problemen op het werk. De aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit wordt niet langer beschouwd als een aandoening typisch voor de kinderleeftijd. Hoewel de hyperactieve symptomen dikwijls afnemen, duren de verstrooidheid, desorganisatie en impulsiviteit meestal voort. De ADHD-symptomen worden op volwassen leeftijd meer heterogeen. De problemen op academisch, professioneel en relationeel gebied komen meer op de voorgrond te staan. Typische klachten zijn bijvoorbeeld dat het niet lukt de rekeningen op tijd te betalen, veilig auto te rijden of afspraken na te komen. Volwassenen moeten immers functioneren op veel verschillende domeinen: werk, (huwelijks)relatie, opvoeding van kinderen, financiën, sociaal netwerk Anderzijds kunnen volwassenen hun leven zodanig inrichten dat disfuncties op verschillende domeinen niet meer opvallen. Bijvoorbeeld, een man met moeilijkheden om zijn baan te behouden, woont alleen, is tevreden zonder veel vrienden en heeft geen sociaal leven opgebouwd (zie casus A). Komt deze man, omdat hij slechts op één domein niet functioneert, niet in aanmerking voor een diagnose en zou hij zijn voordeel halen bij een behandeling voor ADHD? Diagnostische criteria moeten het risico van een vals negatieve diagnose beperken. Er gaan dan ook stemmen op om deze criteria voor volwassenen aan te passen (3, 4). Diagnostische criteria bij volwassenen Voor een goede diagnosestelling is een accurate anamnese over het gedrag tijdens de kindertijd nodig, samen met een interview van de partner, ouder, beste vriend of andere naasten. Het retrospectief interview verloopt doorgaans moeilijk omdat volwassenen zich vaak de ernst en het tijdsverloop van de moeilijkheden in hun kindertijd niet herinneren. De sensitiviteit van een retrospectief interview is 20% (5). Met name het criterium dat de symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit of onoplettendheid beperkingen moeten veroorzaken voor het zevende levensjaar is anamnestisch niet gemakkelijk na te gaan. Faraone et al onderzochten de validiteit van twee criteria, beginleeftijd en symptoomdrempel, door vier groepen volwassenen te vergelijken: * Psychiater, Centrum Grestelijke Gezondheid VAGGA Antwerpen 373

2 1. personen met full-adhd, die aan alle DSM-criteria voldeden; 2. personen met late-onset ADHD waarbij aan het leeftijdscriterium voor 7 jaar niet was voldaan (zie casus C); 3. personen met subklinische symptomen bij wie de symptomen niet invaliderend werken (zie casus B); 4. een groep personen zonder ADHD (6). Men veronderstelde dat, als late-onset ADHD en subklinische ADHD valide syndromen zijn, deze groepen een vergelijkbare co-morbiditeit en neurocognitieve disfunctie zouden vertonen en vergelijkbare sociale en professionele moeilijkheden zouden rapporteren. Bovendien zou het familiaal voorkomen van ADHD in deze groepen verhoogd moeten zijn. De erfelijke component is immers erg belangrijk bij het valideren van een psychiatrische diagnose. Uit dit onderzoek bleek dat het patroon van comorbiditeit bij full- ADHD en late onset-adhd inderdaad gelijklopend is. Beide groepen vertoonden een verhoogd risico van stemmingsstoornissen, gedragsstoornissen, misbruik van middelen en angststoornissen. In beide groepen was ook het risico van academisch en professioneel onderpresteren, op verkeersboetes en justitiële aanrakingen in dezelfde mate verhoogd. De groep met subklinische ADHD leunt met betrekking tot psychiatrische comorbiditeit en psychosociale moeilijkheden veel meer aan bij de groep zonder ADHD. Indien men subklinische ADHD als een diagnostische entiteit zou toepassen, riskeert men volgens Faraone et al een prevalentie van 25% te komen wat dus een te groot risico inhoudt voor Casus A: professionele problemen als aanwijzing voor ADHD Mijneer A is 36 jaar oud en verloor onlangs zijn werk tijdens de proefperiode. Hij is ontredderd. Twee anderen waren samen met hem op de werkplaats begonnen en hebben nu een vaste baan. Het is niet de eerste keer dat Mijnheer A zoiets meemaakt. Wat hem vooral dwars zit, is dat hij intellectueel heel wat meer aankan dat de arbeidsopleidingen voor constructeur. Hij geeft ook steeds een goede verbale indruk als hem naar zijn opgedane kennis wordt gevraagd. De meeste collega s merkten helemaal niets abnormaals aan hem. Ze dachten dat hij niet gemotiveerd is voor het werk. Eén keer dacht een supervisor dat hij met opzet fouten maakte, omdat hij elke dag opnieuw exact dezelfde fouten maakte. Uit frustratie gaf mijnheer A zijn baan zelf op. Anders dan kinderen moeten volwassenen functioneren op veel verschillende domeinen; toch kunnen ze hun leven zodanig inrichten dat disfuncties niet meer opvallen. vals positieve diagnoses. Ter vergelijking: de prevalentie van hyperkinetische stoornis (volgens de striktere ICD 10 criteria) in de basisschoolleeftijd bedraagt 1,5%. De prevalentie van ADHD volgens DSM IV criteria wordt tussen 3 en 5% geschat. The National Comorbidity Survey in de Verenigde Staten (2006) toonde een prevalentie van 4.4% bij volwassenen (7). De groep mensen met symptomen van onoplettendheid, impulsiviteit of hyperactiviteit die evenwel niet ernstig genoeg zijn om de diagnose te wettigen, stelt de clinicus voor moeilijke vragen. Is bijvoorbeeld farmacotherapie bij deze mensen al dan niet aangewezen? Verder onderzoek om deze subgroep te definiëren is zeker nodig. De beginleeftijd vóór 7 jaar blijkt alvast wel een te strikt criterium voor diagnosestelling bij volwassenen te zijn. Indien men leeftijd bij aanvang tot 12 jaar zou verruimen, zou de prevalentie van late onset-adhd een aanvaardbare 3% zijn. Clinici zouden dus de diagnose bij volwassenen niet mogen verwerpen als de symptomen pas na de leeftijd van 7 jaar duidelijk werden. Executieve functies ADHD kan gezien worden als een stoornis van de hogere orde cognitieve processen, meerbepaald de executieve functies. Executieve functies maken efficiënt en doelgericht gedrag, aangepast aan de omgeving mogelijk. Ze omvatten het selecteren van een doel, het plannen van de manier waarop je dat doel gaat bereiken, het initiëren van de handeling, het aanhouden van deze handeling en opvolgen van het gedrag en het evalueren van het resultaat van de handeling. Aandacht geven, de aandachtsfocus kunnen verleggen en ook de capaciteit om een onaangepaste respons die gaande is te onderbreken, zijn essentiële onderdelen van executieve processen. Stoornissen in het samenspel van aandacht en inhibitie blijven bij ADHD ook op volwassen leeftijd voortduren (8). Ze leiden tot moeilijkheden in zelfregulatie, probleemoplossend vermogen en cognitieve flexibiliteit. Het onvermogen om informatie goed te verwerken, om te leren uit eigen fouten, het gebrek aan inhibitie en motorische controle veroorzaakt vanaf de tienerjaren steeds meer moeilijkheden. De ernst van deze executieve functietekorten is bepalend voor de impact van ADHD op academisch presteren, socioeconomische status, tewerkstelling, relationeel functioneren en vrije tijdsbesteding (9). 374

3 Casus B: subklinische ADHD Een 40 jaar oude man kampt al lang met moeilijkheden om taken af te werken zowel thuis als op het werk. Hij rapporteert levenslange aandachtstoornissen en impulsiviteit die al voor zijn zevende jaar begonnen waren. Hoewel hem dit al heel zijn leven duidelijk last bezorgde (bijvoorbeeld leermoeilijkheden, weinig sociale contacten en verscheidene auto-ongelukken) blijkt uit zijn verslag niet dat zijn symptomen aan de criteria voor ADHD voldoen. Op school behaalde hij wel goede resultaten maar werd regelmatig berispt voor ongehoorzaamheid. Hij koos na zijn opleiding voor actieve banen. Op het werk verloor hij details wel eens uit het oog. Dikwijls stapelde het werk zich ook op en moest hij zware inspanningen leveren om weer bij te geraken. Eén keer verloor hij zijn baan na een rapport over zijn te lage productiviteit. Zijn gezin verwijt hem wel eens dat hij projecten thuis niet afmaakt en zonder de organisatorische hulp van zijn echtgenote, zou het gezin er financieel niet goed bij varen. Bij navraag heeft hij als adolescent geëxperimenteerd met drugs en na zijn twintigste een depressie doorgemaakt. Nu heeft hij buiten de typische ADHD-klachten geen gezondheidsproblemen. Comorbiditeit ADHD gaat gepaard met een hoge comorbiditeit en een vroege beginleeftijd voor bijkomende psychiatrische stoornissen. Bij kinderen gaan tics, autisme en gedragsstoornissen vaak met ADHD gepaard. In de tienerjaren worden bij gemiddeld één op vier patiënten met ADHD ook een gedragsstoornis, leermoeilijkheden, angststoornis of depressie gediagnosticeerd. Bij volwassenen verhoogt de comorbiditeit met stemmingsstoornissen, angststoornissen en middelenmisbruik. Mc Gough vond in een studie bij familieleden dat 87% van de volwassenen met ADHD ten minste één en 56% ten minste twee bijkomende diagnoses hebben (te vergelijken: in de groep volwassenen zonder ADHD 64% en 27%) (10). Recente cijfers van de National Comorbidity Study bevestigen de grootte orde uit vorige studies: van de personen met ADHD werd depressie (bij 18%) vastgesteld, bipolaire stoornis (19%), stemmingsstoornis niet anders omschreven (38%), veralgemeende angststoornis (8%), posttraumatische stressstoornis (11%), paniekstoornis (8%), sociale fobie (29%), alcoholmisbruik (6%), alcoholafhankelijkheid (5%), drugmisbruik (2%), drugafhankelijkheid (4%) ander middelenmisbruik (15%) (7,10). Intermitterend explosieve stoornis werd vastgesteld bij 19% van personen met ADHD. Statistische methodes toonden aan dat deze comorbiditeit niet te wijten is aan een overlap van symptomen of onduidelijke diagnostische criteria (7). Het risico voor samengaand middelenmisbruik is door drie factoren gemedieerd, namelijk oppositionele gedragsstoornis, mannelijk geslacht en lagere socio-economische status, maar klaarblijkelijk niet door ADHD op zich (10). De hoge comorbiditeit impliceert dat veel volwassenen behandeld worden voor andere mentale problemen of voor middelenmisbruik en niet voor ADHD. Het niet herkennen van ADHD leidt tot misdiagnoses zoals atypische depressie, gemengde affectieve stoornis, cyclothymie en borderline persoonlijkheidsstoornis. Verder dringt de vraag zich op of de behandelingsresistentie bij een specifieke groep mensen met diagnoses van stemmingsstoornissen, angststoornissen of middelenmisbruik niet te wijten is aan een niet-herkende en dus niet-behandelde ADHD. ADHD en persoonlijkheid Het retrospectief interview verloopt doorgaans moeilijk omdat volwassenen zich vaak de ernst en het tijdsverloop van de moeilijkheden in hun kindertijd niet herinneren. In het DSM systeem worden persoonlijkheidsstoornissen op een tweede As gediagnosticeerd, maar empirische gegevens bieden geen ondersteuning voor deze theoretische scheiding tussen persoonlijkheidsstoornissen en andere mentale stoornissen. Stoornissen in de neurocognitieve ontwikkeling raken onontwarbaar verwikkeld met de persoonlijkheidsontwikkeling. Symptomen van ADHD zijn Casus C: late onset ADHD Mevrouw C, 34 jaar oud, moet zich tot het uiterste inspannen om een taak af te krijgen en haar leven op orde te houden. Ze kreeg recent een negatieve evaluatie op haar werk. Op de basisschool had ze nog geen problemen. Ze herinnert zich dat kenmerken van ADHD pas rond haar vijftiende duidelijk werden, toen ze het lastig had met de organisatie van een groepsproject op school en doorgaans haar taken slechts op het laatste nippertje afmaakte. Vanaf de leeftijd van twintig had ze significant veel moeilijkheden die overeenkomen met de diagnose van aandachtstekortstoornis zonder hyperactiviteit. Ze stopte veel energie en tijd in het compenseren van haar inefficiëntie. Ze maakte veel fouten, verloor veel spullen en vergat haar afspraken waardoor haar sociaal leven verarmde. Ze maakte een depressieve periode door rond haar dertigste en de laatste jaren ondergaat ze mildere stemmingswisselingen met angstgevoelens. Het algemeen-medisch onderzoek gaf geen afwijkingen. 375

4 trait-like; stabiele kenmerken die vanaf de kindertijd aanwezig zijn. Een patiënt met ADHD, bij wie in de kindertijd geen diagnose werd gesteld, loopt een aanzienlijke kans op volwassen leeftijd beschreven te worden met een antisociale of borderline persoonlijkheidsstoornis. ADHD en borderline persoonlijkheidsstoornis hebben immers meerder klinische kenmerken gemeen, bijvoorbeeld impulsiviteit, emotionele disregulatie, cognitieve stoornissen. Maar naast deze fenomenologische overeenkomst kan men zich ook afvragen of er sprake is van een gemeenschappelijke onderliggende neurobiologische disfunctie. Is er een subgroep van patiënten af te lijnen waar ADHD en borderline persoonlijkheidsstoornis twee dimensies van dezelfde psychiatrische stoornis zijn? Hier is verder onderzoek nodig. Ook zijn er argumenten om het onoplettendheid type (dit is het type met afwezigheid van hyperactiviteit, hier verder aangeduid als ADD) te differentiëren van het gecombineerd type (mét hyperactiviteit). Personen met ADD vallen vooral op door hun desorganisatie en uitstelgedrag. Ze zijn gemakkelijk afgeleid en onoplettend. Ze kunnen hun werk moeilijk organiseren en als ze voor meerdere opdrachten tegelijk staan, zullen ze er gemakkelijk één vergeten. Ze kunnen hun aandacht ook moeilijk bij dezelfde activiteit houden. Bij het lezen van een boek zijn ze na één bladzijde met hun gedachten reeds afgedwaald (zie ook casus C). Diagnostische criteria voor ADHD volgens DSM IV TR (1) A. (1) zes (of meer) van de volgende symptomen van aandachtstekort zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau: a. slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk of bij andere activiteiten b. heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spel te houden c. lijkt vaak niet te luisteren als hij/zij direct aangesproken wordt d. volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes af te maken of verplichtingen op het werk na te komen e. heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten f. vermijdt vaak, heeft een afkeer van of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige geestelijke inspanning vereisen (zoals school- of huiswerk) g. raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of bezigheden h. wordt vaak gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels i. is vaak vergeetachtig bij dagelijkse bezigheden (2) zes (of meer) van de volgende symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau: hyperactiviteit a. beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel b. staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten c. rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt zijn tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid) d. kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten e. is vaak in de weer of draaft maar door f. praat vaak aan een stuk door impulsiviteit g. gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn h. heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten i. verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op B. Enkele symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit of onoplettendheid die beperkingen veroorzaken waren voor het zevende jaar aanwezig. C. Enkele beperkingen uit de groep symptomen zijn aanwezig op twee of meer terreinen (bijvoorbeeld op school of werk en thuis). D. Er moeten duidelijke aanwijzingen van significante beperkingen zijn in het sociale, school- of beroepsmatige functioneren. E. De symptomen komen niet uitsluitend voor in het beloop van een pervasieve ontwikkelingsstoornis, schizofrenie of een andere psychotische stoornis en niet eerder toe te schrijven aan een andere psychische stoornis (bijvoorbeeld stemmingsstoornis, angststoornis, dissociatieve stoornis of een persoonlijkheidsstoornis 376

5 Terwijl kinderen met ADHD hyperactief en temperamentvol overkomen, maken kinderen met ADD een tegengestelde indruk: hypoactief, traag en slordig. Beide groepen hebben sociale problemen. Het ADHD kind ligt sociaal moeilijk omdat het andere kinderen niet met rust kan laten, zijn beurt niet kan afwachten of in het algemeen geen rekening houdt met de gevoelens van de andere. Het ADD kind is eerder teruggetrokken of verlegen. Het stil en traag zijn kan geïnterpreteerd worden als egocentrisch of ongeïnteresseerd. Hoewel personen met ADD onoplettend worden genoemd, is het meer accuraat te zeggen dat ze zeer gemakkelijk verveeld raken. Het centrale probleem is niet inhibitie maar motivatie. Verveeld door een activiteit of taak laten ze deze onafgewerkt achter om al weer met een nieuw project van start te gaan. Juist door Etiologie Hoe de etiologie van ADHD er precies uitziet is niet bekend. Wel is bekend dat ADHD in families voorkomt en dat eerstegraadsfamilieleden van iemand met de stoornis een drie tot vijf keer hoger risico lopen de stoornis ook te hebben. In moleculair genetische studies is een verband gevonden met variaties in de genen voor de dopaminereceptoren (DRD4 en DRD5) en de dopaminetransporter (DAT1). Bijkomende risicogenen worden nog geïdentificeerd en ieder van deze allelen doet het relatieve risico van ADHD slechts in geringe mate toenemen, wat overeenstemt met de hypothese dat ADHD in de meeste gevallen een complexe stoornis is, die onder invloed staat van de interactie van meerdere etiologische factoren die ieder op zich een bescheiden bijdrage leveren. Uit studies waarin de structuur en functies van de hersenen in beeld worden gebracht, blijken verschillende afwijkingen in de frontale, temporale en pariëtale gebieden van de cortex, de basale ganglia (striatum), het corpus callosum en het cerebellum (2). Er zijn ook verbanden gevonden met een verscheidenheid van risicofactoren in de omgeving, waaronder complicaties tijdens de zwangerschap en geboorte, een laag geboortegewicht, prenatale blootstelling aan benzodiazepinen, alcohol of nicotine en ziekten en beschadiging van de hersenen. Ernstige deprivatie in de vroege kindertijd, het opgroeien in een instelling, idiosyncratische reacties op voedsel en blootstelling aan toxische hoeveelheden lood worden tevens van etiologisch belang geacht (2). De kwaliteit van de relaties binnen het gezin en op school kan worden beschouwd als een factor waardoor de stoornis op gang wordt gehouden of die er juist tegen beschermt. Een patiënt met ADHD, bij wie in de kindertijd geen diagnose werd gesteld, loopt een aanzienlijke kans op volwassen leeftijd beschreven te worden met een antisociale of borderline persoonlijkheidsstoornis. de verveling gaan ze zelf zoeken naar externe prikkels om hun arousal weer op te voeren. Dit alles doet de vraag rijzen of ADHD en ADD twee subtypes dan wel twee verschillende stoornissen zijn (11). Er is zowel cognitief als gedragsmatig een verschil. Er is ook een verschil in comorbiditeit: bij ADD kan men meer geïnternaliseerde stoornissen verwachten zoals depressie of obsessief gedrag. Het neurocognitief deficit in ADHD ligt bij responsinhibitie en motorische controle; bij ADD ligt het bij motivatie en werkgeheugen. Neurobiologisch worden bij ADHD vooral afwijkingen verondersteld in de functie van het frontostriatale circuit en bij ADD in het fronto-pariëtale circuit. Genetisch zou ADHD meer te maken kunnen hebben met het Dopamine Transporter gen (DAT 1, overwegend aanwezig in het striatum) en ADD meer in verband staan met het Dopamine Receptor gen (DRD4, overwegend aanwezig in de prefrontale cortex). Conclusie Recente onderzoeksgegevens tonen aan dat de diagnose van ADHD bij volwassenen heel wat nosologische problemen met zich meebrengt. ADHD bij volwassenen kan niet louter gezien worden als het voortduren van de symptomen zoals die op kinderleeftijd worden beschreven. Het syndroom op volwassen leeftijd heeft aangepaste diagnostische criteria nodig, met aandacht voor secundaire problemen en neurocognitieve evaluatie. Referenties 1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 4 th Edition, Text Revision, Washington DC Taylor E, Döpner M, Sergeant J et al. European clinical guidelines for hyperkinetic disorder first upgrade. European Child and Adolescent Psychiatry 2004;13(suppl 1): Kooij JJS. ADHD bij volwassenen: inleiding in diagnostiek en behandeling. Uitgeverij Swets & Zeitlinger, McGough JJ, Barkley RA. Diagnostic Controversies in Adult Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Am. J. Psychiatry 2004;161: Manuzza S, Klein RG, Klein DF, Bessler A, Shrout P: Accuracy of Adult Recall of Childhood Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Am. J. Psychiatry 2002;159: Faraone SV, Biederman J, Spencer T. et al. Diagnosing Adult Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Are Late Onset and Subtreshold Diagnoses Valid? Am. J. Psychiatry 2006;161: Kessler RC, Adler L, Barkley R, et al. The Prevalence and Correlates of Adult ADHD in the United States: Results From the National Comorbidity Survey Replication. Am. J. Psychiatry 2006;163: Bekker EM, Overtoom CC, Kooij S, Buitelaar JK, Verbaten MN, Kenemans JL. Disentangling Deficits in Adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, Arch Gen Psychiatry, 2005;62: Biederman J, Petty C, Fried R et al. Impact of Psychometrically Defined Deficits of Executive Functioning in Adults with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Am. J. Psychiatry 2006;161: McGough J, Smalley S, McCracken J et al. Psychiatric comorbidity in Adult Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Findings from Multiplex Families. Am J Psychiatry 2005;162: Diamond A. Attention-deficit disorder (attention-deficit/hyperactivity disorder without hyperactivity): a neurobiologically and behaviourally distinct disorder from attentiondeficit/hyperactivity disorder (with hyperactivity). Dev. Psychopathol. 5;17(3):

Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen

Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen

Nadere informatie

Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind Psychiatriseren = Het moeilijke kind stelt de volwassene vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen

Nadere informatie

Kanaries in de leerfabriek. Stijn Vanheule. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Kanaries in de leerfabriek. Stijn Vanheule. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Kanaries in de leerfabriek. Stijn Vanheule Centrale vragen: 1. Welke ideologie en mensbeeld zit impliciet in onze onderwijspraktijk? 2. Welk effect heeft deze ideologie op identiteitsvorming? Welke ideologie?

Nadere informatie

DSM-IV-TR: Aandachtstekortstoornissen en gedragsstoornissen

DSM-IV-TR: Aandachtstekortstoornissen en gedragsstoornissen DSM-IV-TR: Aandachtstekortstoornissen en gedragsstoornissen 314.xx Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit.01 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, gecombineerde type.00 Aandachtstekortstoornis

Nadere informatie

Overzicht. Wat heeft hij/zij? Wat is zijn diagnose? Omgaan met psychische aandoeningen voor docenten. Inleiding. 1. Inleiding

Overzicht. Wat heeft hij/zij? Wat is zijn diagnose? Omgaan met psychische aandoeningen voor docenten. Inleiding. 1. Inleiding Omgaan met psychische aandoeningen voor docenten Success@School Urecht, 29 november 2018 1. Inleiding Overzicht 2. Signaleren psychische problemen 3. Invloed psychische aandoening op het studeren dr. Lies

Nadere informatie

AD(H)D bij Volwassenen

AD(H)D bij Volwassenen AD(H)D bij Volwassenen https://youtu.be/fgssoj-tbsa JASPER'S REAL LIFE DSM IV-TR naar DSM 5 1950 DSM I Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 2013 DSM 5 X DSM IV-TR naar DSM 5 Belangrijke

Nadere informatie

Psychiatrie: ADHD. Dit thema gaat over ADHD als voorbeeld van een concentratie of aandachtsstoornis.

Psychiatrie: ADHD. Dit thema gaat over ADHD als voorbeeld van een concentratie of aandachtsstoornis. DC 13 Psychiatrie: ADHD 1 Inleiding Dit thema gaat over ADHD als voorbeeld van een concentratie of aandachtsstoornis. Beroepscontext: als onderwijsassistent kun je ingezet worden in het werken met leerlingen

Nadere informatie

11/21/2018. het nut en nadeel van diagnoses. Ronald Hünneman Rijksuniversiteit Groningen v.chr.

11/21/2018. het nut en nadeel van diagnoses. Ronald Hünneman   Rijksuniversiteit Groningen v.chr. Ronald Hünneman www.ronaldhunneman.com Rijksuniversiteit Groningen 427-347 v.chr. 1 De Ideale Staat Zilver IJzer Brons Goud (volgens Plato) De Ideale Staat Zilver IJzer Brons Goud (volgens Plato) Plato

Nadere informatie

AD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014

AD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014 AD(H)D bespreken N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer u zich

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu ADHD. www.kinderneurologie.eu

Kinderneurologie.eu ADHD. www.kinderneurologie.eu ADHD Waar staat de afkorting ADHD voor? De letters ADHD staan voor de engelse woorden Attention Deficit - Hyperactivity Disorder. In het Nederlands vertaald betekent dat een aandoening die gekenmerkt wordt

Nadere informatie

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen

Nadere informatie

Bijlage 4b: Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd

Bijlage 4b: Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd Bijlage 4b: Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid

Nadere informatie

Mindmap omgeving jongere. Overzicht. Contact met klanten met psychische en cognitieve problemen. Herkennen van psychische problemen

Mindmap omgeving jongere. Overzicht. Contact met klanten met psychische en cognitieve problemen. Herkennen van psychische problemen Overzicht Contact met klanten met psychische en cognitieve problemen Leergang Vakmanschap Noordwolde 2 mei 2017 Lies Korevaar Herkennen van psychische problemen Ervaren belemmeringen Wat te doen? Omgaan

Nadere informatie

AD(H)D. een meetbare hersenfunctiestoornis. A.Haagen, kinderartskinderneuroloog 1

AD(H)D. een meetbare hersenfunctiestoornis. A.Haagen, kinderartskinderneuroloog 1 AD(H)D een meetbare hersenfunctiestoornis 1 Inleiding Wanneer spreken we van ADHD? Hoe stellen we de diagnose? Wat gebeurt er in de hersenen? 2 BEGRIPPEN Attention Deficit Hyperactivity Disorder = Aandachtsstoornis

Nadere informatie

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134 Inhoud Voorwoord Hoofdstuk 1 Psychiatrische stoornis en diagnostiek 13 1 Inleiding 13 2 Psychiatrische ziekte 13 3 De psychische functies 16 4 Doelen en onderdelen psychiatrische diagnostiek 17 5 Diagnose

Nadere informatie

Wat is ADHD? Aandachtstekort:

Wat is ADHD? Aandachtstekort: Wat is ADHD? ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Het is een stoornis die voorkomt bij ongeveer 3 tot 5 % van de bevolking. Jongens hebben 4 keer zoveel kans om de diagnose

Nadere informatie

ADHD - MONITOR. Voornaam, naam en geboortedatum van het kind : CLB-medewerker :

ADHD - MONITOR. Voornaam, naam en geboortedatum van het kind : CLB-medewerker : Signaallijst 1 : Lichamelijk functioneren Gezondheid Astma Epilepsie Eczeem Allergie Diabetes Zintuiglijke ontwikkeling Gezicht Gehoor Slaap Slaappatroon Hoeveelheid slaap Voeding Voedingspatroon Variatie

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme

Nadere informatie

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante

Nadere informatie

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-

Nadere informatie

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:

Nadere informatie

WAAROM ADHD DETECTEREN?

WAAROM ADHD DETECTEREN? WAAROM ADHD DETECTEREN? ADHD kan het functioneren van een kind op verschillende levensdomeinen danig verstoren en de verdere ontwikkeling bemoeilijken. Daarom is het belangrijk ADHD tijdig te detecteren.

Nadere informatie

Adult ADHD Self-Report Scale-V1.1 (ASRS-V1.1) Symptoms Checklist from WHO Composite International Diagnostic Interview

Adult ADHD Self-Report Scale-V1.1 (ASRS-V1.1) Symptoms Checklist from WHO Composite International Diagnostic Interview Adult ADHD Self-Report Scale-V1.1 (ASRS-V1.1) Symptoms Checklist from WHO Composite International Diagnostic Interview World Health Organization 2009 All rights reserved. Based on the Composite International

Nadere informatie

Je bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014

Je bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014 Je bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014 Comorbiditeit: Voorkomen van verschillende stoornissen bij 1 persoon. Dubbele diagnose: Verslaving (afhankelijkheid en misbruik

Nadere informatie

Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team

Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar Het ADHD-team Uw kind heeft AD(H)D of er bestaat het vermoeden dat uw kind deze aandachtsstoornis heeft. Op het ADHD-spreekuur van de polikliniek

Nadere informatie

ADHD in de DSM-5. Reino Stoffelsen, kinder- en jeugdpsychiater Ariane Tjeenk-Kalff, klinisch neuropsycholoog 21 april 2015

ADHD in de DSM-5. Reino Stoffelsen, kinder- en jeugdpsychiater Ariane Tjeenk-Kalff, klinisch neuropsycholoog 21 april 2015 ADHD in de DSM-5 Reino Stoffelsen, kinder- en jeugdpsychiater Ariane Tjeenk-Kalff, klinisch neuropsycholoog 21 april 2015 ADHD, wat kan je er (niet) mee? Veel media aandacht Casus: Ben DSM-geschiedenis

Nadere informatie

DIVA 2.0. D iagnostisch I nterview. V oor A DHD bij volwassenen NEDERLANDS. J.J.S. Kooij & M.H. Francken, 2010 DIVA Foundation, Den Haag

DIVA 2.0. D iagnostisch I nterview. V oor A DHD bij volwassenen NEDERLANDS. J.J.S. Kooij & M.H. Francken, 2010 DIVA Foundation, Den Haag NEDERLANDS DIVA 2.0 D iagnostisch I nterview V oor A DHD bij volwassenen diagnostisch interview voor ADHD bij volwassenen J.J.S. Kooij & M.H. Francken, 2010 DIVA Foundation, Den Haag Colofon Inleiding

Nadere informatie

Inleiding. Instructies voor het afnemen van de DIVA

Inleiding. Instructies voor het afnemen van de DIVA Diagnostisch Interview voor ADHD bij volwassenen (DIVA) J.J.S. Kooij & M.H. Francken, 2007 Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ Inleiding Voor de diagnose ADHD bij volwassenen gaat het volgens de DSM-IV

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over de oorzaken van het vóórkomen van symptomen van autisme spectrum stoornissen (ASD) bij kinderen met een aandachtstekort stoornis

Nadere informatie

ADHD bij volwassenen met een angststoornis

ADHD bij volwassenen met een angststoornis ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag

Nadere informatie

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,

Nadere informatie

iagnostisch nterview

iagnostisch nterview D iagnostisch I nterview V oor A DHD bij volwassenen 2.0 J.J.S. Kooij & M.H. Francken, 2009 Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ In Vraag eerst naar de volwassenheid (symptomen aanwezig in de laatste

Nadere informatie

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie

Nadere informatie

Registratieformulier medicatie bij ADHD

Registratieformulier medicatie bij ADHD Bijlage 6 Registratieformulier medicatie bij ADHD Protocol ADHD bij verslaving 99 Registratieformulier medicatie bij ADHD Naam patiënt: Naam voorschrijvend behandelaar: Geneesmiddel: Datum: Dosering:

Nadere informatie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Op naar DSM 5 Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Nieuwe (wetenschappelijke) ontwikkelingen Meer kennis

Nadere informatie

De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD

De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD Samenvatting 10 tot 40% van de kinderen en adolescenten met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ontwikkelen symptomen van

Nadere informatie

Kinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD?

Kinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD? Kinderen met ADHD Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is de oorzaak van ADHD? 1 Wat zijn de verschijnselen van ADHD? 1 Hoe wordt de diagnose ADHD gesteld? 2 Behandeling van ADHD

Nadere informatie

Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1

Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Moet voldoen aan de criteria A, B, C en D A. Aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie in meerdere

Nadere informatie

Inleiding. Attention Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD)

Inleiding. Attention Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD) Voorwoord ADHD Attention Deficit/Hyperactivity Disorder is een ontwikkelingsstoornis, die gekenmerkt wordt door enerzijds aandachtstekort en anderzijds hyperactiviteit/impulsiviteit. Hoewel de klemtoon

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Angststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol

Angststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol Angststoornissen Verzekeringsgeneeskundig protocol Epidemiologie I De jaarprevalentie voor psychische stoornissen onder de beroepsbevolking in Nederland wordt geschat op: 1. 5-10% 2. 10-15% 15% 3. 15-20%

Nadere informatie

Psychische stoornissen en de beperkte houdbaarheid van diagnostische etiketten

Psychische stoornissen en de beperkte houdbaarheid van diagnostische etiketten Psychische stoornissen en de beperkte houdbaarheid van diagnostische etiketten Frits Boer emeritus hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie Logacom Kenniscongres 11 december 2012 Psychische stoornissen en

Nadere informatie

Psychiatrie voor juristen

Psychiatrie voor juristen Ko Hummelen en Michiel Hengeveld Psychiatrie voor juristen De Tijdstroom, Utrecht De Tijdstroom uitgeverij, 2014. Omslagontwerp: Cees Brake bno, Enschede Uitgegeven door De Tijdstroom uitgeverij bv, Postbus

Nadere informatie

Executieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven

Executieve functies en emotieregulatie. Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Executieve functies en emotieregulatie Annelies Spek Klinisch psycholoog/senior onderzoeker Centrum autisme volwassenen, GGZ Eindhoven Inhoud 1. Executieve functies en emotieregulatie 2. Rol van opvoeding

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut

Stemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Stemmingsstoornissen Van DSM-IV-TR naar DSM-5 Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Inhoud Veranderingen in de DSM-5 Nieuwe classificaties

Nadere informatie

DEEL 1 PROTOCOL SCREENING EN DIAGNOSTIEK VAN ADHD BIJ VERSLAVING

DEEL 1 PROTOCOL SCREENING EN DIAGNOSTIEK VAN ADHD BIJ VERSLAVING DEEL 1 PROTOCOL SCREENING EN DIAGNOSTIEK VAN ADHD BIJ VERSLAVING 1 Het protocol screening en diagnostiek 1.1 Algemene toelichting Attention-deficit/hyperactivity disorder (aandachtstekortstoornis met

Nadere informatie

Behandelgroepen. Tarief behandelgroep. Geen behandeling bij 24 - uurs verblijf. 001 Geen behandeling bij 24-uurs verblijf 0 Indirecte tijd

Behandelgroepen. Tarief behandelgroep. Geen behandeling bij 24 - uurs verblijf. 001 Geen behandeling bij 24-uurs verblijf 0 Indirecte tijd Behandelgroepen Bijzondere productgroepen Geen behandeling bij 24 - uurs verblijf 001 Geen behandeling bij 24-uurs verblijf 0 Indirecte tijd 002 Indirect - vanaf 0 tot en met 49 minuten 45 003 Indirect

Nadere informatie

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,

Nadere informatie

from Clinical Experience to an Evidence Based Guideline Frieda Matthys, MD PhD 20 november 2014

from Clinical Experience to an Evidence Based Guideline Frieda Matthys, MD PhD 20 november 2014 ADHD and SUD from Clinical Experience to an Evidence Based Guideline Frieda Matthys, MD PhD 20 november 2014 Overzicht Waarom een richtlijn Het proces, het netwerk en de experten Onderzoeksopzet Risico

Nadere informatie

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

ADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli

ADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli 00 ADHD Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli U bent met uw kind verwezen naar de ADHD poli. De ADHD poli is een samenwerkingsverband tussen

Nadere informatie

SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE

SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE Dyslexie Moeite met de techniek van het lezen en spellen, door problemen om het woordniveau en met als belangrijk kenmerk dat geen echte automatisering van het lezen

Nadere informatie

ADHD Recente inzichten

ADHD Recente inzichten ADHD Recente inzichten Frans Loman Kinder- en jeugdpsychiater 21 oktober 2016 Symposium ADHD 1 Wat is ADHD We weten het niet precies De oorzaken zijn nog onbekend We weten nog niet echt wat de beste aanpak

Nadere informatie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie Grensoverschrijdend gedrag Les 2: inleiding in de psychopathologie Programma Psychopathologie; wat is het? Algemene functionele psychopathologie DSM Psychopathologie = Een onderdeel van de psychiatrie

Nadere informatie

Alles wat u altijd al wilde weten over ADHD & COGMED

Alles wat u altijd al wilde weten over ADHD & COGMED Alles wat u altijd al wilde weten over ADHD & COGMED Introductie Joost Mertens, psychiater Petra van Raalte, SPH Cogmed Coaches Praktijk voor Psychiatrie, Velsen Programma Inleiding ADHD Inleiding COGMED

Nadere informatie

ADHD & ADD Leerstoornissen Medicatie. Jeffrey ter Meulen, jeugdarts

ADHD & ADD Leerstoornissen Medicatie. Jeffrey ter Meulen, jeugdarts ADHD & ADD Leerstoornissen Medicatie Jeffrey ter Meulen, jeugdarts Relatie leerstoornis - ADHD kernsymptomen DSMIV epidemiologiepathofysiologie etiologie comorbiditeit beloop therapie Relatie dyslexie

Nadere informatie

Klinische manifestatie van ADHD Kenmerkende vorm van ADHD

Klinische manifestatie van ADHD Kenmerkende vorm van ADHD Klinische manifestatie van ADHD Kenmerkende vorm van ADHD Kinderen met (een vermoeden van) ADHD zullen veelal ongeconcentreerd, druk en impulsief zijn. De meeste ouders zoeken hulp voor hun kind (meestal

Nadere informatie

Inhoud. 1 Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen...25

Inhoud. 1 Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen...25 V 1 Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen.... 1 1.1 Autismespectrumstoornis.... 3 1.1.1 Kenmerken... 3 1.1.2 Diagnose... 5 1.1.3 Prevalentie.... 6 1.1.4 Etiologie.... 8 1.1.5 Behandeling.... 9 1.1.6

Nadere informatie

PRENATALE BLOOTSTELLING AAN ALCOHOL

PRENATALE BLOOTSTELLING AAN ALCOHOL Foetale Alcohol Spectrum Stoornissen Effecten van prenatale blootstelling aan alcohol Drs. Sandra Knuiman Onderwerpen presentatie Universiteit Utrecht Child and Adolescent Studies s.knuiman@uu.nl PRENATALE

Nadere informatie

ADHD prevalentie en behandeling. Nannet Buitelaar Psychiater de Waag Utrecht

ADHD prevalentie en behandeling. Nannet Buitelaar Psychiater de Waag Utrecht ADHD prevalentie en behandeling Nannet Buitelaar Psychiater de Waag Utrecht ADHD een hype? Tegenwoordig heeft iedereen ADHD. Steeds meer Nederlanders slikken Ritalin. Hoe voorkom je ADHD? Door de diagnose

Nadere informatie

GENDER, COMORBIDITY & AUTISM Inleiding INHOUD Opzet en Bevindingen per onderzoek Algemene Discussie Aanbevelingen Patricia J.M. van Wijngaarden-Cremers Classifications & Gender Patient cohort 2004 Clusters

Nadere informatie

bij welk gedrag denken aan epilepsie?

bij welk gedrag denken aan epilepsie? bij welk gedrag denken aan epilepsie? Scenario Jongen bekend met aandacht, leer, taal, gedrag en interactie problematiek van jongs af aan. Loopt vast -> heranalyse -> afwezigheden, staren Epilepsie? Scenario

Nadere informatie

DSM-5: Nieuw, maar ook beter? Arq Herfstsymposium vrijdag 25 november 2016

DSM-5: Nieuw, maar ook beter? Arq Herfstsymposium vrijdag 25 november 2016 DSM-5: Nieuw, maar ook beter? Arq Herfstsymposium vrijdag 25 november 2016 Psychotrauma en stressorgerelateerde stoornissen Marloes de Kok, GZ-psycholoog Marthe Schneijderberg, orthopedagoog Psychotrauma

Nadere informatie

Borderline, waar ligt de grens?

Borderline, waar ligt de grens? Borderline, waar ligt de grens? Themadag georganiseerd door Friese werkgroep Labyrinth-In Perspectief 23 november 2002 Programma 10.00 10.15 10.20 11.00 11.15 11.45 12.15 13.00 14.00 15.00 Ontvangst met

Nadere informatie

Bijlage 4a: Screeningsinstrumenten voor volwassenen met ADHD

Bijlage 4a: Screeningsinstrumenten voor volwassenen met ADHD Bijlage 4a: Screeningsinstrumenten voor volwassenen met ADHD Instrument ADHD-RS of (Nederlands): Zelfrapportage vragenlijst voor aandachtsproblemen en hyperactiviteit Attention Deficit Hyperactivity Disorder

Nadere informatie

Wat stuitert daar door je klas?

Wat stuitert daar door je klas? Wat stuitert daar door je klas? Anton Horeweg Leerkracht, gedragsspecialist (M SEN) Auteur Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs Wat

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting. 1. Wat zijn trauma-gerelateerde stoornissen, dissociatieve stoornissen en

Nederlandse samenvatting. 1. Wat zijn trauma-gerelateerde stoornissen, dissociatieve stoornissen en Nederlandse samenvatting 1. Wat zijn trauma-gerelateerde stoornissen, dissociatieve stoornissen en persoonlijkheidsstoornissen? Van de trauma- en stressorgerelateerde (kortweg trauma-gerelateerde) stoornissen

Nadere informatie

DSM-5: de algemene wijzigingen ten opzichte van de DSM-IV

DSM-5: de algemene wijzigingen ten opzichte van de DSM-IV DSM-5: de algemene wijzigingen ten opzichte van de DSM-IV Classificeren, diagnostiek en indicatiestelling Prof.dr. Michiel W. Hengeveld, psychiater Disclosure Disclosure belangen spreker Potentiële belangenverstrengeling

Nadere informatie

Omgaan met verschillen, passend onderwijzen!

Omgaan met verschillen, passend onderwijzen! Omgaan met verschillen, passend onderwijzen! Gedrag in de klas Labelen ASS en ADHD, waar denk je aan? Geef me de Vijf (Colette de Bruin) De methode heeft als uitgangspunt dat mensen met een autistische

Nadere informatie

autismespectrumstoornis bij meisjes

autismespectrumstoornis bij meisjes autismespectrumstoornis bij meisjes Brugge, 6/9/2018 Jean Steyaert KUL Leuven Autism Research Universitaire Psychiatrisch Centrum KUL -Expertisecentrum Autisme www.laures.be Waar of niet waar? Bij meisjes

Nadere informatie

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut

Nadere informatie

Congres 01-04-2009. lex pull 23-03-2009 1

Congres 01-04-2009. lex pull 23-03-2009 1 ADHD EN VERSLAVING Congres 01-04-2009 lex pull 23-03-2009 1 ADHD EN VERSLAVING PREVALENTIE VERKLARINGSMODELLEN DIAGNOSTIEK BEHANDELING lex pull 23-03-2009 2 prevalentie 8-Tal studies SUD bij ADHD: Life-time

Nadere informatie

1.1 Ontwikkelingspsychopathologie Opbouw van het boek Hoofdstuk 1 in tien punten 25 Belangrijke begrippen 25

1.1 Ontwikkelingspsychopathologie Opbouw van het boek Hoofdstuk 1 in tien punten 25 Belangrijke begrippen 25 Inhoudsopgave 1 Introductie 17 1.1 Ontwikkelingspsychopathologie 17 1.2 Opbouw van het boek 20 1.3 Hoofdstuk 1 in tien punten 25 Belangrijke begrippen 25 2 Classificatie, diagnostiek en epidemiologie 27

Nadere informatie

Polikliniek ADHD voor volwassenen GGNet

Polikliniek ADHD voor volwassenen GGNet Polikliniek ADHD voor volwassenen GGNet Vragen Prevalentie ADHD bij volwassenen Kernsymptomen van ADHD Stelling: Rustig zitten tijdens het onderzoeksgesprek sluit hyperactiviteit uit. Stelling: Als iemand

Nadere informatie

Wat is ADHD? Samenvatting

Wat is ADHD? Samenvatting Wat is ADHD? ADHD is een afkorting voor Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, in de volksmond ook wel Alle Dagen Heel Druk genoemd. ADHD wordt gekenmerkt door aandachtsproblemen, druk (hyperactief)

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Nadere informatie

Literatuur. M. Beenackers, F. Kat, Een patiënt met ADHD, DOI 10.1007/978-90-313-8255-2, 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Literatuur. M. Beenackers, F. Kat, Een patiënt met ADHD, DOI 10.1007/978-90-313-8255-2, 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Literatuur American Psychiatric Association (2001). Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR. Amsterdam: Hartcourt Assessment. Buchner, F.L., Ezendam, J., Tijhuis, M.J., Mennes,

Nadere informatie

Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis

Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Dr. Nienke Jabben Amsterdam 5 november 2011 Academische werkplaats Bipolaire Stoornissen GGZ ingeest n.jabben@ggzingeest.nl Overzicht Wat is cognitief functioneren?

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33187 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hidding, Elske Title: Neurocognitive mechanisms and vulnerability to autism and

Nadere informatie

Concentratie- en schoolproblemen niet enkel ADHD

Concentratie- en schoolproblemen niet enkel ADHD Concentratie- en schoolproblemen niet enkel ADHD Dr Peter Aerssens Aanmelding leerstoornissen 100 opeenvolgende kinderen: ADHD 39 % Mentale Retardatie 17 % Dyslexie 7 % Arch Pediatr 2004;11(3):201-6 Suggestie

Nadere informatie

Waarom onderzoek naar zorggebruik? Over- of onderbehandeling van jongeren in de GGZ? Inhoud. dr. F. Jörg

Waarom onderzoek naar zorggebruik? Over- of onderbehandeling van jongeren in de GGZ? Inhoud. dr. F. Jörg Frederike Jörg Stelling 1 Frederike Jörg Stelling 2 Teveel kinderen en jongeren in Nederland zoeken en krijgen tweedelijns, specialistische GGZ-hulp terwijl er vaak geen sprake is van psychiatrische problematiek

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting

NEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING 143 Nederlandse samenvatting 144 NEDERLANDSE SAMENVATTING De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat psychische gezondheid een staat van welzijn is waarin een individu zich

Nadere informatie

Cure + Care Solutions

Cure + Care Solutions Cure + Care Solutions is hèt landelijk behandel- en expertisecentrum voor complexe psychische aandoeningen en werkt nauw samen binnen een landelijk netwerk van zorginstellingen door het hele land. Cure

Nadere informatie

Inhoud. Uitgebreide opgave

Inhoud. Uitgebreide opgave Inhoud Uitgebreide opgave 1 Inleiding 21 Van DSM-IV naar DSM-5 21 Verwarrende terminologie 23 Een nieuw begrippenkader 24 De bron van het gedrag en de hulpverleningsstrategie 27 Een biopsychologisch model

Nadere informatie

6,5. Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april keer beoordeeld

6,5. Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april keer beoordeeld Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april 2003 6,5 117 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is ADHD? ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder en dat is een aandachtstekortstoornis

Nadere informatie

INTER-PSY Lente Symposium

INTER-PSY Lente Symposium Disclosure belangen spreker Getalenteerd omgaan met ADHD Anne van Lammeren, psychiater Universitair Centrum Psychiatrie UMCG 16-03-2016 Lentesymposium Interpsy (Potentiële) belangenverstrengeling Voor

Nadere informatie

Onderzoek & presentatie voor vakdidactiek. ADHD (ADD) Attention Dificit Hyperactivity Disorder

Onderzoek & presentatie voor vakdidactiek. ADHD (ADD) Attention Dificit Hyperactivity Disorder Onderzoek & presentatie voor vakdidactiek ADHD (ADD) Attention Dificit Hyperactivity Disorder S r a a r L u i j t e n - G u i d o A u g u s t i j n - J u1 d i t h R o b b e n - E l s D e l f g a a u w

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?

Nadere informatie

Chaotisch gedrag, concentratieproblemen?

Chaotisch gedrag, concentratieproblemen? Chaotisch gedrag, concentratieproblemen? Hyperactief en impulsief? Diagnose en behandeling voor volwassenen met ADHD Wie had 40 jaar geleden ooit van ADHD gehoord? Matthijs (47) Ik was druk en lastig.

Nadere informatie

(proef)druk. Liesbeth Kennes Naomi Maene Karlijn Ongena Wendy Van Humbeeck

(proef)druk. Liesbeth Kennes Naomi Maene Karlijn Ongena Wendy Van Humbeeck (proef)druk Liesbeth Kennes Naomi Maene Karlijn Ongena Wendy Van Humbeeck Vooraf Wees niet tevreden met verhalen hoe dingen met anderen zijn verlopen. Ontvouw uw eigen verhaal, zonder ingewikkelde verklaring.

Nadere informatie

Wat is ODD? ODD is een gedragsstoornis waarbij kinderen gedurende langere tijd opstandig, negatief en agressief gedrag laten zien.

Wat is ODD? ODD is een gedragsstoornis waarbij kinderen gedurende langere tijd opstandig, negatief en agressief gedrag laten zien. ODD Wat is ODD? ODD is een gedragsstoornis waarbij kinderen gedurende langere tijd opstandig, negatief en agressief gedrag laten zien. Hoe wordt ODD ook wel genoemd? ODD is een afkorting voor de Engelse

Nadere informatie

Vergoeding bij niet gecontracteerde zorgverleners GGZ 2013

Vergoeding bij niet gecontracteerde zorgverleners GGZ 2013 Vergoeding bij niet gecontracteerde zorgverleners GGZ 2013 Prestatiecode 000 Geen behandeling bij 24-uursverblijf - Indirecte tijd 002 Indirect - vanaf 0 tot en met 49 minuten 25,30 003 Indirect - vanaf

Nadere informatie

ADHD: voorzichtig met de diagnose! Laura Batstra Orthopedagogiek, RuG l.batstra@rug.nl Twitter @LBatstra

ADHD: voorzichtig met de diagnose! Laura Batstra Orthopedagogiek, RuG l.batstra@rug.nl Twitter @LBatstra ADHD: voorzichtig met de diagnose! Laura Batstra Orthopedagogiek, RuG l.batstra@rug.nl Twitter @LBatstra Geachte mevrouw Batstra, Ik ben heel blij met uw boekje: Hoe voorkom je ADHD. De nuancering zit

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere

Nadere informatie