EN DE TERREUR VAN RANGLIJSTEN

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "EN DE TERREUR VAN RANGLIJSTEN"

Transcriptie

1 MAANDBLAD VOOR ANTROPOSOFIE Nummer 180 maart 2014 prijs 4,50 WAT RIJG JE AAN JE LEVENSDRAAD? MEER DAN 100 OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN HOGE SCORES VRIJESCHOLEN EN DE TERREUR VAN RANGLIJSTEN

2 i n h o u d ANTROPOSO FISCHE GEZOND HEIDSZORG OP ACADEMISCH NIVEAU 4 De Academie Antroposofische Gezondheid in Zeist leidt academici en HBO-ers op in antroposofische gezondheidszorg. Artsen, verpleegkundigen, fysiotherapeuten, diëtisten, psychologen en therapeuten kunnen er terecht voor een interdisciplinair basisjaar, maar de academie biedt meer. Jana Loose ging kijken. NIEUWS 8 Met bericht over het lezersonderzoek, een euritmieprogramma dat is gewijd aan Christian Morgenstern, DeSeizoenen en de nieuwe directeur, de publieksverkiezing van de Favoriete Biowinkel, het Ubuntuplein in Zutphen, sprookjes in de mysteriedrama s en een volle agenda. DE TERREUR VAN DE RANGLIJSTEN 12 OPLEIDINGEN KATERN 20 Ranglijsten van de zogenaamd beste scholen gaan er in bij velen in als koek, maar wat zeggen ze over de onderwijskwaliteit? En, ook interessant, wat betekent die ranglijstjescultuur voor de vrijeschool? Marcel Seelen, vrijeschoolleraar aan het Bisschoppelijk College Broekhin in Roermond, houdt een vlammend betoog tegen de meten-isweten-cultuur. Zin om de bakens te verzetten? Behoefte aan meer scholing en verdieping? Traditiegetrouw staat het maartnummer van Motief weer in het teken van opleidingen en cursussen. Kunstzinnige therapieën, spraakvorming en muziek, landbouw, pedagogie, gezondheidszorg op pagina 20 begint een lange lijst met inspirerende opleidingen met een antroposofisch tintje voor iedereen die verder wil. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

3 IEDEREEN EEN BASISINKOMEN EEN EEUW EURITMIE VASTE RUBRIEKEN Voorpagina: Foto Jana Loose In de duisternis zien is helderheid Weten hoe toe te geven is kracht Gebruik uw eigen licht en keer terug tot de bron van het licht. Dat heet het praktiseren van de eeuwigheid Lao-Tze Het leek zo mooi in de jaren zeventig. De beginnende automatisering zou kaartenbakken overbodig maken, administratief werk kon in een fractie van de tijd worden gedaan en de rest van de week was voor de homo ludens. Hoe anders is de werkelijkheid. Pieter Meester ziet zorgwekkende ontwikkelingen, maar verwacht veel van een denkrichting, die kan leiden tot de invoering van een basisinkomen voor iedereen. Zeg euritmie in Nederland en je denkt meteen aan Imke Jelle van Dam, de drijvende kracht achter alle belangrijke euritmievoorstellingen van de afgelopen dertig jaar. Onlangs werd zijn boek 100 jaar euritmie in Nederland gepresenteerd. Roel Munniks las het. Dit boek is geschreven uit liefde voor de euritmie, schrijft hij in zijn recensie. Op mijn beurt voel ik een enorme bewondering voor al die mensen die vanaf 1913 de basis hebben gelegd voor de euritmie. 3 Van de redactie 8 Nieuws 17 Motief van Roelof Jan Veltkamp 18 In Herinnering Riek Eijgelsheim 19 Bezieling 45 Brieven en colofon 46 Ledeninformatie MAANDBLAD VOOR ANTROPOSOFIE VAN DE REDACTIE Berichten over overstromingen, aardbevingen of oorlogsgeweld, over slachtoffers en vluchtelingen, kunnen een mens tot vertwijfeling of wanhoop brengen. Het menselijke bestaan lijkt nietig in het zicht van deze grote gebeurtenissen. Hoe kunnen we ons verhouden tot deze overweldigende rampspoed in de wereld, terwijl we omgeven worden door allerlei zaken, muizenissen vaak, die hier en nu onze aandacht vragen? In haar column Bezieling beschrijft Ingrid Gouda Quint wat er kan gebeuren als het licht doorbreekt. Marcel Seelen betoogt dat de ziel van het kind zelf hongert en dat er meer waarde gehecht moet worden aan de zin dan aan het nut van onderwijs. In de rubriek Motief van verwijst Roelof Jan Veltkamp naar het belang van scholing van de morele intuïtie en naar wat engelen voor mensen kunnen doen. Wat er gebeurt als het licht doorbreekt en de ziel binnenstroomt, is dat er (weer) bewustzijn kan komen van het bestaan van de geestelijke wereld. Daar werken engelen en andere goddelijke hiërarchieën samen in een interactie tussen aardse en geestelijke wereld. Samen doen ze alles eraan doen om het karma van de aarde, van volkeren en van individuen in goede banen te leiden en binden daartoe ook de strijd aan met kwade machten. Het is een ongelooflijke troostrijke gedachte dat er goden zijn die met de mensheidsontwikkeling verbonden zijn en die de opdracht hebben om dat wat aan rampspoed en verwoesting plaatsvindt, in gunstige zin om te vormen in banen van gerechtigheid. Wij van onze kant, als aardebewoners van deze tijd, en als Motieflezers, hebben onze eigen vanuit de antroposofie geïnspireerde opdracht om ontwikkelingen in goede banen te leiden. Het artikel over de academie antroposofische gezondheidszorg en het rijke aanbod aan opleidingen en cursussen mogen tot voorbeeld strekken. Verder leest u over het besluit dat Motief in de huidige vorm kan doorgaan zich te ontwikkelen. Een bericht dat hoop brengt. Jana Loose, hoofdredacteur m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

4 TEKST: CISLY BURCKSEN EN JANA LOOSE ACADEMISCHE AANPAK IN ANTROPOSOFISCHE ZORG De Academie Antroposofische Gezondheid (AAG) in Zeist bestaat twee jaar. Academici en HBO-ers, zoals artsen, verpleegkundigen, fysiotherapeuten, diëtisten, psychologen en therapeuten, kunnen zich er laten opleiden in de antroposofische zorg. Een interdisciplinair basisjaar, de zogeheten basismodule, vormt het eerste blok van bestaande applicatieopleidingen. Maar de AAG heeft meer te bieden. Dat de Academie Antroposofische Gezondheid er is gekomen mag een staaltje van sociaal kunstwerk heten. De bestaande applicatiecursussen van vier beroepsopleidingen*, waarvan sommige al meer dan twintig jaar draaiden, moesten met elkaar afstemmen om tot samenwerking te komen in die éne basismodule. In een werkgroep onder leiding van Guus van der Bie hebben afgevaardigden van de betrokken beroepsgroepen een programma gemaakt, waarbij ieder verantwoordelijk was voor de eigen groep. Voorstellen werden afgeschoten, nieuwe werden juist naar voren gebracht. Toen er een ja kwam van alle betrokken beroepsgroepen, hebben de NVAZ, de Medische Sectie van de AViN en een aantal instellingen in het antroposofische gezondheidszorgveld geld gegeven om het project te starten. Dat het uiteindelijk gelukt is, komt doordat het een gewild initiatief is, zegt Truida de Raaf. Zij is docent, voorzitter van het bestuur van de organisatie, en de grote drijvende kracht die met haar wilskracht bergen heeft verzet bij de totstandkoming van dit initiatief. Dick Keijzer, die zichzelf kwartiermaker van de academie noemt, vertelt over de vele gesprekken die hij voert met mensen uit besturen en programma- en onderwijscommissies: Na enkele keren gezamenlijk overleg, zijn het nu voornamelijk tweegesprekken om te kijken waar we het touwtje kunnen vinden om er samen een bolletje van te maken. Het besef van het belang van (interdisciplinaire) samenwerking om te kunnen overleven in de gezondheidszorg zorgt voor de doorbraak. Onder één dak Truida schetst de opzet van de academie door een tekening te maken van een huis waarvan het fundament gevormd wordt door de interdisciplinaire basismodule; de opbouw bestaat uit onderdelen van de bestaande opleidingen en beroepsgeoriënteerde nascholingen. Alles onder één dak. Een van de voordelen is dat er genoeg deelnemers zijn om ieder jaar een basismodule van start te laten gaan. Dick: Vroeger moest je voor elke beroepsgroep tien tot twaalf mensen hebben om een opleiding te kunnen starten en dat lukte lang niet ieder jaar. Als een professional regulier is opgeleid en geïnteresseerd raakt in antroposofie, dan hoeft hij of zij niet te wachten tot er weer een opleiding start. EEN ARTS KAN HIER GEROERD WORDEN DOOR TE HOREN HOE EEN VERPLEEGKUNDIGE IETS ZIET EN BELEEFT Guus van der Bie, arts, en Hannie Bakker, fysiotherapeute en biografisch coach, dragen zorg voor de coördinatie en de studiebegeleiding in de basismodule. Guus heeft veel ervaring in het geven van dit soort lessen in de artsenopleiding, ook in het buitenland, Hannie geeft al jaren les in de fysiotherapieopleiding en aan het Instituut voor Biografiek. De overige vakdocenten zijn professionals uit het veld van de antroposofische gezondheidszorg. Hannie: Toen we van start gingen, zagen we ineens de beste docenten uit de bestaande opleidingen van iedere beroepsrichting langskomen om colleges te geven. Die bevlogen docenten met een ruime ervaring in de gezondheidszorg zijn hier tot een team geworden. De basismodule sluit aan bij reeds opgedane praktijkervaring en vakkennis van de studenten en biedt de gelegenheid tot verdere professionalisering vanuit een antroposofisch perspectief. Veel studenten komen op het idee om zich te gaan scholen in de antroposofische zorg als ze op de een of andere manier in aanraking zijn gekomen met antroposofische werkgebieden, bijvoorbeeld via de vrijeschool. Guus: Het léven brengt ze, niet de cognitieve kant. Dat geldt ook voor artsen. Er dreigt een tekort aan antroposofische artsen. We bedenken van alles vanuit de vraag: Hoe vinden we ze, hoe krijgen we ze hier binnen? Maar het blijkt dat de vrijescholen de hofleveranciers van de antroposofische artsenopleiding zijn. De levensechtheid van de ervaring, van wat het doet aan de kinderen, dat maakt ze opmerkzaam. Dat werkt beter dan reclame. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

5 Judith Mulder: De mens als geheel staat centraal. Praktisch Wander Kriek werkt als fysiotherapeut in therapeuticum Helianth in Rotterdam. Via collega s bij dit therapeuticum kwam hij op het spoor van de Academie voor Antroposofische Gezondheidszorg. Vorig jaar rondde hij de basismodule af en inmiddels is hij bezig met het tweede, beroepsspecifieke jaar. Doordat hij als kind op de vrijeschool zat, was de antroposofie hem niet geheel onbekend. Maar daar ervaar je meer hoe het in praktijk gebracht wordt, legt Wander uit. Van de theorie erachter wist ik nog weinig. Van tevoren was hij wat sceptisch over het zweverige karakter van de opleiding, maar dat bleek alleszins mee te vallen. We gaan uit van de fenomenologie, waarin waarnemen centraal staat. Dat is juist heel praktisch en down to earth. Wander houdt van aanpakken en vindt het dan ook het fijnst wanneer hij s ochtends meteen een flinke hoeveelheid lesstof voor zijn kiezen krijgt. Toch valt het hem soms tegen om zich bepaalde nieuwe kennis eigen te maken. De effecten van de planeten kan ik nog niet goed bevatten of waarnemen. Wat weet ik nu van een planeet als Venus? Dat staat ver van me af en maakt het lastig om bijvoorbeeld de Venuskwaliteit te herkennen. Minder moeite heeft hij met het ritme van twee dagen les en de rest van de maand zelfstudie. Het is wel zwaar om telkens zo veel informatie te krijgen, maar je hebt de hele maand om alles te verwerken. Toch moet ik er nog flink aan trekken om het me allemaal ook echt eigen te maken, zodat ik net zo vanzelfsprekend aan de slag kan met bijvoorbeeld ritmische massage als met de reguliere fysiotherapie. Dat is echter een kwestie van oefenen. Het helpt daarbij wel dat ik al in een therapeuticum werk, waar collega s mensen naar mij doorverwijzen die speciaal voor die antroposofische therapieën komen. Wander Kriek: een kwestie van oefenen. Ervaringsgericht Een blik op het jaarprogramma van de interdisciplinaire basismodule laat zien dat de te behandelen vijf grote thema s verdeeld worden over tweemaal tweedaagse blokken. Vier dagen wordt er gewerkt aan één thema, van De menselijke biologie tussen warmte en materie, tot Fysiologie en psychologie van de menselijke biografie en onderzoek en beeldvormende patiëntenbespreking. Guus: Wij bieden een programma aan dat georiënteerd is op ervaringen. De huidige studenten willen primair vertrekken vanuit de ervaring, dat blijkt ook uit de portfolio s die ze moeten maken voor de basismodule. Die portfolio s blijven privé, want het blijkt dat studenten daarin naast vakkennis en feitenmateriaal meer dan ooit aangeven wat het hen persoonlijk gedaan heeft om bijvoorbeeld waarnemingsoefeningen te doen of euritmie. Ze ervaren dat ze veranderen. Dus wat we beogen, lijken we waar te maken. Hannie: We beginnen de eerste dag van elke tweedaagse met waarnemingsoefeningen, onder leiding van Paul van Dijk. Dat is heel werkzaam. Je zet daarmee een bepaalde toon in het blok, waardoor in de lessen iets als levend denken kan ontstaan. We brengen de studenten in contact met antroposofie. Wat ik hier zelf vooral leer is te zien in wat voor proces mensen komen in hun ontwikkelingsweg. Guus: Er is een open huiswerkprogramma, waarin van alles wordt aangeboden waaruit ze kunnen kiezen. Het gaat niet om m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

6 Isis Vonsee: Iedere beroepsgroep wordt evenzeer gerespecteerd. Verrassend samenwerken Isis Vonsee is psychosyntheticus in Brabant en werkte tot voor kort als psychosociaal hulpverlener in de GGZ. Vorig jaar raakte ze haar baan kwijt door bezuinigingen in de zorg. Dat bracht haar op het idee om als praktijkondersteuner bij een huisarts aan de slag te gaan, om daar mensen op te vangen die niet kunnen doorstromen naar de reguliere GGZ. Ze kwam hierover in gesprek met haar eigen antroposofische huisarts en besloot daardoor de opleiding aan de Academie voor Antroposofische Gezondheidszorg te gaan volgen. Dat ze zelf een antroposofisch huisarts heeft, was overigens geen bewuste keuze. Toen ik verhuisde, had ik een nieuwe huisarts nodig. Hij zat in de buurt en ik hoorde goede verhalen over hem. Pas later ontdekte ik dat hij niet zomaar een huisarts was. De antroposofie is dus nog relatief nieuw voor Isis, maar toch voelt de lesstof vertrouwd. Tijdens het lezen van de onderwijsinhoud werd ik meteen blij van de onderwerpen die tijdens de basismodule aan de orde zouden komen. De benadering van ziek zijn en de visie op de wisselwerking tussen lichaam en geest, spraken me direct aan. Ook de vorm van de opleiding blijkt haar goed te bevallen. Met name over de afwisseling in blokken is Isis tevreden: na een inspannende denkactiviteit is er ruimte voor creatieve verwerking van de stof, bijvoorbeeld met euritmie. Het valt haar wel tegen om na twee lesdagen de rest van de maand in haar eentje alle informatie te verwerken: Een regionaal studiegroepje was prettig geweest. Het multidisciplinaire gedeelte van de basismodule biedt juist een verrassende manier van samenwerken. Het zou een verademing zijn als we in de praktijk zo met elkaar zouden werken, zegt Isis. We hebben echt een gezamenlijk doel: iedere beroepsgroep wordt evenzeer gerespecteerd en serieus genomen en we kunnen allemaal naast elkaar onze eigen deskundigheid inbrengen. In de reguliere GGZ is die multidisciplinaire samenwerking er ook, maar toch heb ik die anders ervaren. Daar is de hiërarchie binnen de verschillende disciplines voelbaar en zijn alle lagen daaronder dienend. Niet per se verkeerd, maar wel anders. afvinken, maar om het doen wat henzelf aanspreekt. Daarbij hebben we ook stevige toetsingscriteria. Een vast programmaonderdeel is het vragenuur, waarin de interdisciplinaire mix vruchtbaar blijkt te werken. Uitwisseling met mensen uit andere disciplines zorgt voor verrijking. Er vindt een iets plaats wat ik ontkorsting van de eigen denkbeelden noem. Daarom is het ook heel prettig dat we met twee coördinatoren zijn, vanuit disciplines die verschillende blikvelden hebben op het somatische en het psychosociale. Dat is een verrijking die uiteindelijk ook voor een patiënt van levensreddend belang kan zijn. Een arts kan hier bijvoorbeeld geroerd worden door te horen hoe een verpleegkundige iets ziet en beleeft. Fysiotherapeuten zijn vaak zo pragmatisch dat ze weer iets kunnen leren als ze zich kunnen spiegelen aan de inbreng van de artsen. Dat brengt veelkleurigheid in het proces. Vorig jaar werden alle deelnemers gemasseerd; het beleven van die aanrakingen maakt ook de leerstof beleefbaar. Beroepsdeformaties kunnen hier een beetje omgevormd en geheeld worden. Het interdisciplinaire karakter van de basismodule verdiept dus het menskundige inzicht en versterkt de competenties tot samenwerking. De lespraktijk bestaat uit waarnemingsoefeningen, interactieve colleges, kunstzinnige activiteiten, biografisch werk, casuïstiek besprekingen, zelfstudie, werkgroepen met ruimte voor beroepsspecifieke groepen - en intervisie. En niet te vergeten: de terugblik aan het eind van de dag. Het zijn lange dagen van negen tot kwart over vijf. Maar, zegt Hannie, je kunt zien dat we een ademend programma hebben, waarin in de tweede helft van de middag heel veel door de studenten zelf wordt ingebracht. Alle studenten krijgen uit de eigen beroepsgroep een tutor toegewezen, bij wie ze met vragen terecht kunnen en die een soort rugdekking geeft. Een persoonlijke coach zonder dat het therapeutisch wordt, legt Guus uit, want als een student het echt niet voor elkaar krijgt, dan kan de basismodule niet worden behaald (met een certificaat worden afgesloten). Nascholing en verdere basisscholing De nascholing, die ook een plaats krijgt in het academiehuis, is nog in opbouw. Truida: Er zijn eigenlijk te weinig deelnemers voor een zelfstandige vervolgopleiding voor de separate groepen. We vroegen ons af hoe we toch iets kunnen bieden dat het inhoudelijk, organisatorisch en economisch passend maakt. De m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

7 eerste stap in de interdisciplinaire nascholing is gezet met twee scholingen in het eerste cursusjaar: eetstoornissen en burn-out. Met ingang van het tweede cursusjaar worden zes scholingen verzorgd in samenwerking met het Lectoraat Antroposofische Gezondheidszorg in Leiden, onder leiding van lector Erik Baars. De ontwikkelde zorgprogramma s van enkele antroposofische behandelmethodes zijn of worden ter scholing aangeboden. Dat betreft hechtingsstoornissen, hooikoorts, kanker en depressie. Ademhalingsproblematiek is een thema dat Christina van Tellingen ter nascholing inbrengt vanuit de stichting Kingfisher, waar een publicatie wordt uitgegeven over dit onderwerp. De zoektocht naar samenwerking en maatschappelijke erkenning is stevig aan de gang en levert onverdachte resultaten op. Zo is er nu een basiscursus Tijd voor antroposofische zorg, opgezet voor niet-zorgverleners die in de gezondheidszorg werken als functionaris, manager, coördinator of onderzoeker. Nu zich verschillende antroposofische zorginstellingen hiervoor hebben aangemeld, is het een nieuwe zijingang van het academiehuis geworden. Net als de scholing kwaliteitsverbetering van het professionele handelen in de zorg die, in samenwerking met het lectoraat, half januari gegeven is. Het leerproces centraal Voor verpleegkundige Judith Mulder ontstond de verbinding met antroposofische gezondheidszorg al op heel jonge leeftijd, toen ze in de elfde klas van de vrijeschool haar sociale stage liep bij de Camphillgemeenschap Christoforus. Daardoor wist ze al jong dat ze ooit de aanvullende opleiding voor antroposofische verpleegkunde wilde gaan doen. Samen met een arts hebben we sinds september hier in Arnhem een antroposofisch consultatiebureau opgericht en vervolgens ben ik met deze studie begonnen. Alles kwam daardoor in een stroomversnelling voor mij. Vanuit mijn functie in het antroposofisch consultatiebureau spreken thema s als hechting en warmtehuishouding bij kleine kinderen me erg aan. Dat ik zelf jonge kinderen heb, speelt daarbij natuurlijk ook mee. Al op de eerste lesdag merkte Judith hoe de antroposofische aanpak verschilt van die in de reguliere zorg. Tijdens het bestuderen van een menselijk skelet werd de holistische visie meteen duidelijk. De mens als geheel staat centraal en tegelijk is elk klein onderdeel van belang: iedere wervel wordt uitgepuzzeld en geobserveerd. Vanuit haar opleiding HBO-V was Judith gewend om alle kennis erin te moeten stampen. Dat dat op de Academie voor Antroposofische Gezondheidszorg anders gaat, is iets waaraan ze erg moest wennen. Hier staat het proces van het leren centraal en niet uitsluitend het verwerven van kennis. Je krijgt een enorme berg lesstof, maar daaruit haal je eigenlijk alleen dat waar je zelf iets mee kunt. De rest parkeer je, bij wijze van spreken; het kan zijn dat je daar later alsnog aansluiting voor vindt. Je moet niet denken dat je thuis meteen alles kunt navertellen. Het boeiendst tot nog toe vond Judith de lessen over de cultuurperioden, zoals Atlantis en het oude Perzië. Dat geeft je inzicht in de ontwikkeling van de mens en in hoe alles met elkaar te maken heeft. Extra gereedschap Als arts in de ouderengeneeskunde was Karen Siebring al bekend met een interdisciplinaire werkwijze. Ze is werkzaam binnen Rivas, een grote organisatie die uitgaat van de reguliere gezondheidszorg (in de wijde omtrek tussen Zwijndrecht en Buren), maar wel binnen een holistische visie. In die zin sloot deze opleiding goed aan bij haar eigen manier van werken. Toch betekent dit niet dat ze het geleerde gemakkelijk in de praktijk kan brengen. Het is ingewikkeld om binnen een reguliere organisatie ervaring op te bouwen met antroposofische medicatie, vertelt Karen. Patiënten en collega s moeten er voor openstaan en er moet een oplossing worden gezocht voor het bestellen van antroposofische medicatie. Dat vraagt veel voorbereiding en zover ben ik nog niet. Ik werk nu ook één dag in de week bij een antroposofische praktijk en daar is de organisatie er veel meer op ingericht om dat soort dingen te regelen. Het voorschrijven van antroposofische therapieën gaat wat makkelijker. Wat ik wél merk, ook in mijn werk als regulier arts, is dat ik door de opleiding extra gereedschap heb om naar de patiënten te kijken. Ik kan nu beter ingaan op ontwikkelingsvragen van mensen. Ik heb nu meer geleerd de samenhang met iemands levensloop zien en ben beter in staat behandelingen daarop af te stemmen. Behalve dat het voldoening en plezier geeft om vanuit het antroposofisch mensbeeld met haar vak bezig te zijn, levert het ook de nodige worstelingen op. Het is wel een harde dobber als je zoveel nieuwe behandelmogelijkheden ontdekt, terwijl ondertussen de maatschappelijke ontwikkelingen deze steeds meer inperken. Dat is soms frustrerend, maar tegelijkertijd is er een uitwisseling van nieuwtjes ontstaan met andere studenten. Je bouwt een netwerk op en blijft zodoende ook weer op de hoogte van wat er allemaal wél mogelijk is op dit gebied. Inmiddels is Karen bezig met het tweede, beroepsspecifieke jaar van de opleiding. Terugkijkend op de basismodule beschrijft ze wat haar het meest inspireerde. De docenten waren enthousiaste vertellers, zegt ze, en er was veel ruimte voor discussie. Het was heel inspirerend dat het theoretisch zo goed onderbouwd bleek te zijn, veel meer dan ik had verwacht. In het beroepsspecifieke deel voor de artsen werden we ook echt uitgedaagd om kritisch naar de theorieën te kijken. Dat werkte heel stimulerend. Dick Keijzer beschrijft wat hij als eindplaatje ziet: De academie werkt met een aantal partijen samen en zorgt voor maatschappelijke erkenning van antroposofische beroepsbeoefenaars. Ik hoop dat het zo wordt dat men gaat zeggen: Wat daar gebeurt, is de moeite waard, en dat dit vervolgens zal meeklinken in de manier waarop een oud-student dan zegt: In die academie heb ik iets gedaan. *Deze basismodule maakt deel uit van de opleidingen van de Nederlandse Vereniging van Antroposofische Artsen (NVAA), de Nederlandse Vereniging ter bevordering van de Antroposofische Psychotherapie (NVAP), de Nederlandse Vereniging van Antroposofische Fysiotherapeuten (NVAF) en Stichting Plegan opleidingen voor verpleegkundigen. Meer info: m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

8 Nieuws Stuur uw nieuws naar LANGDURIG PROCES TUSSEN BESTUUR EN SECTIES We zijn een intensief en langdurig proces ingegaan, waarin bestuursleden en sectiecoördinatoren van de hogeschool elkaar en hun werk beter moeten leren kennen. De secties en het bestuur zijn twee zeer verschillende werelden. Wat zich in de geesteswetenschappelijke wereld van de secties afspeelt, moet benoembaar en zichtbaar worden. Omgekeerd moet begrip ontstaan voor de betekenis van de hogeschool en het werk in de secties. Met deze woorden geeft Kees Lam, voorzitter van de AViN, aan dat het verschil van mening tussen bestuur en hogeschool niet op korte termijn kan worden opgelost. Kees Lam is - na het vertrek van bestuurslid en coördinator van de algemene sectie Auke van der Meij en vier andere coördinatoren - bezig om in overleg met de overgebleven sectiecoördinatoren en zijn medebestuursleden een beter zicht te krijgen op de essentie van het geschil. Op 5 maart komen bestuur en coördinatoren weer bij elkaar om een plan te bespreken voor onder meer een serie ontmoetingen. Ook heeft Kees Lam een gesprek gehad met enkele leden van de sociale sectie, waar een meningsverschil bestaat over de toekomstige invulling van het werk. Volgens de AViNvoorzitter is het nu vooral van belang dat in deze sectie de vragen worden beantwoord: Wat willen we eigenlijk met elkaar en volgens welk proces besluiten we dat? Pas na het beantwoorden van die vragen, kan het zoeken naar een opvolger voor de afgetreden coördinator Albert Hollander beginnen. Rik ten Cate, coördinator van de sectie beeldende kunsten, onderschrijft de woorden van Kees Lam. We gaan nu eens in de zes weken gezamenlijk een studie doen naar de verhouding vereniging en hogeschool. Daarbij is naar mijn indruk ontzettend veel werk te doen. Toon Schmeink BESTUUR WIL HUIDIGE FORMULE MOTIEF DOORONTWIKKELEN Het bestuur van de AViN heeft, naar aanleiding van het voorlopige advies van de Werkgroep Motief, besloten de huidige formule van het blad door te ontwikkelen. De werkgroep organiseerde eind vorig jaar een enquête onder de leden en abonnees om een beter beeld te krijgen van de mening van de lezer. De huidige formule is gebaseerd op twee doelstellingen: het bieden van inhoudelijke artikelen en het leveren van toegankelijke informatie over antroposofie en de antroposofische werkgebieden aan geïnteresseerden binnen en buiten de vereniging. Bestuurslid en gemandateerd uitgever Stephan Jordan benadrukt dat het voornamelijk een advies betreft. Het spreekt vanzelf dat het bestuur nog verder blijft nadenken over de vraag hoe Motief kan worden ingezet om de verenigingscultuur en het verband tussen de leden te versterken. Na de sluiting van de inzendingstermijn zijn er nog 140 ingevulde enquêteformulieren ontvangen. Deze zullen nog worden meegenomen in de analyse. Het totaal aantal inzendingen staat hiermee op 935. In een volgend nummer van Motief zal uitgebreid op de resultaten van de enquête worden ingegaan. Per 1 mei zal de huidige hoofdredacteur Jana Loose met pensioen gaan. Ook redactieadviseur Toon Schmeink zal zijn post verlaten. Bestuurslid Michel Gastkemper zal voor een nader te bepalen periode de hoofdredactie waarnemen. TS BERICHT OVER HET LEZERSONDERZOEK In december werd u door de werkgroep Motief uitgenodigd deel te nemen aan een lezersonderzoek. De resultaten van het kwantitatieve gedeelte daarvan worden nog geanalyseerd, wij hopen u hierover in het komende nummer te kunnen berichten. Hier willen wij alvast iets zeggen over het open gedeelte van het onderzoek. Zo n 250 lezers maakten gebruik van de mogelijkheid een opmerking aan de vragenlijst toe te voegen. Het resultaat is een divers palet aan vragen, suggesties en zorgen. In veel opmerkingen wordt waardering voor Motief uitgesproken, in andere komen zorgen over het ontbreken van een eenduidig ledenblad naar voren. Ook zijn er alternatieven genoemd voor het verenigen of juist het scheiden van de idealen (enerzijds de zichtbaarheid van antroposofie buiten de Antroposofische Vereniging te dienen en anderzijds een verenigingsleven versterkend orgaan van de AViN te zijn). Er worden praktische ideeën en wensen aan de redactie voorgelegd. En ten slotte zijn er enkele opmerkingen die niet direct over Motief gaan, bijvoorbeeld opmerkingen die het lezersonderzoek zelf betreffen. Dat uit al deze opmerkingen geen eenduidig beeld op te maken is van wat het juiste is en van wat er gewild wordt, blijkt al uit de reacties op het onderzoek zelf. Waar de een ervoor pleit de resultaten van dit onderzoek de onmiddellijke basis voor een besluit te maken, wijst de ander op de betrekkelijke waarde van de gekwantificeerde antwoorden. Achter beide standpunten ligt een zorg die serieus te nemen is, maar een richting kan op basis van dergelijke uitkomsten niet zonder verdere afwegingen en menselijke tussenkomst genomen worden. Wat hier al voor de vorm zichtbaar wordt, geldt ook voor de uitkomsten van het inhoudelijke gedeelte van het onderzoek. Met dezelfde vanzelfsprekendheid, en vanuit een even diep gevoelde impuls, worden tegengestelde toekomsten van het blad voorgesteld. Met het vervolgonderzoek hopen wij dieper in te kunnen gaan op het waarom achter de uitkomsten van het onderzoek. Welke impulsen, zorgen en idealen leven er achter de gegeven antwoorden en opmerkingen? Met deze insteek zal Quirine Vervloet de komende maanden in gesprek gaan met lezers van Motief. Met lezers die ook lid zijn van de AViN wil zij bovendien in gesprek komen over het verenigingsleven, dat zich ten slotte vooral ook op andere plekken dan het blad afspeelt. Wat beweegt zich in de vereniging, welke impulsen leven er en welke initiatiefkracht kan worden aangesproken? Wij houden u graag verder op de hoogte. Namens de werkgroep Enquête Motief, Quirine Vervloet m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

9 ODE AAN CHRISTIAN MORGENSTERN Christian Morgenstern 1910 Op 31 maart is het 100 jaar geleden dat Christian Morgenstern is gestorven. Ter gelegenheid daarvan wordt in Den Haag een euritmieprogramma met een biografische schets van het leven van Christian Morgenstern aangeboden. Het is een ode aan deze licht- en liefdevolle persoonlijkheid, met recitatie en euritmische uitvoering van een aantal van zijn geestrijke gedichten, die een zeldzame weldadigheid beleefbaar maken en een gevoelige snaar weten te raken via humor of juist via diepzinnige en religieuze inhouden. Het programma omvat, na het EVOE in euritmie als opening, een viertal inleidingen op het leven van de dichter door Frans Lutters, waarin hij vier periodes uit het leven van Morgenstern belicht en, op basis van berichten van Rudolf Steiner, ingaat op het geestelijke leven van Christian Morgenstern na zijn overlijden. Tussendoor worden bijpassende gedichten euritmisch uitgevoerd, met tot slot weer het EVOE in euritmie met muziek. De meewerkende euritmisten zijn Helena Anschütz, Elisabeth Appenrodt (alleen begeleiding), Rūta Bagdonavičiūtė, Luciënne van Bergen Henegouwen, Corine Bosma, Ghiti Brinkman, Esther de Bruyn, Helga Daniël, Saskia Doekes, Lisa Dunker, Anneke Kraakman, Rene Krens, Ljerka Legac, Marleen Matthijsen (tevens organisatie), Ineke Nijnens, Daniela Oele, Theo Ruys, Ingrid Thijssen, Ingrid Verschoor, Judith Zander, Renata de Zwaan. De spraakvorming wordt verzorgd door onder andere Annemieke Schellingerhout. Datum: 31 maart, uur. Plaats: Rode zaal, Riouwstraat 1 te Den Haag. Kosten: vrijwillige bijdrage na afloop. Graag vooraf aanmelden (in de zaal is plaats voor maximaal 90 personen) bij Marleen Matthijsen,( 070) of m.m.matthijsen@hetnet.nl. FAVORIETE BIOWINKEL 2014 Op de BioVak in Zwolle zijn de winnaars bekendgemaakt van de publieksverkiezing Favoriete Biowinkel. Deze verkiezing is een initiatief van Bionext en de Biowinkelvereniging. De eerste plaats ging naar De Korenmaat, een biologische webwinkel in Zeist, en De Natuurwinkel Solidare in Tilburg werd tweede. De derde plaats was voor Natuurvoedingswinkel Ieme in Borger. Naast het ruime assortiment in biologische voeding scoorden alle winnaars goed op het geven van informatie over de kwaliteit en herkomst van de producten. Een goede uitleg van het personeel is wat de winkel volgens de klanten bijzonder maakt. De prijzen werden overhandigd door Arjan Nijdam, voorzitter van de Biowinkelvereniging. Nijdam benadukte dat de publieksverkiezing een waardevolle onderscheiding is, omdat de stemmen direct afkomstig zijn van de klanten. MERLIJN TROUW NIEUWE DIRECTEUR DESEIZOENEN Merlijn Trouw, sinds 2008 bestuurder van gehandicaptenzorginstelling OlmenEs te Appelscha, wordt per 1 mei 2014 algemeen directeur bij gehandicaptenzorgorganisatie DeSeizoenen. Hij volgt Philipp Jan Flach op, die in het Amsterdamse Slotervaartziekenhuis per 1 mei de directie gaat versterken. Trouw gaat in zijn nieuwe functie samenwerken met Peter Lensselink, financieel directeur en medeoprichter van DeSeizoenen. Willem de Boer, voorzitter van de raad van commissarissen van DeSeizoenen zegt over de aanstaande directeur Trouw: Voor DeSeizoenen zijn de antroposofische identiteit, de kwaliteit en veiligheid van onze zorgverlening en strak financieel beleid de pilaren die het succes van de organisatie bepalen. DeSeizoenen kan zich geen beter geschikte opvolger voorstellen van Philipp Jan dan Merlijn Trouw. Merlijn heeft de afgelopen jaren bij OlmenEs laten zien dat het werken vanuit de antroposofische mensvisie niet alleen bijdraagt aan de kwaliteit van zorg, maar ook kan samengaan met een gezonde exploitatie. Foto: Beeldbank Bionext OVERLIJDEN JOPS VAN BEUNINGEN Op donderdag 29 januari jl. is op 100-jarige leeftijd mevrouw Jops van Beuningen overleden. Zij trad in 1968 toe tot het bestuur van de Iona Stichting, waarna zij 25 jaar later, in 1993, terugtrad en als erebestuurslid betrokken bleef bij de ontwikkeling van de stichting. Mevrouw van Beuningen heeft buitengewoon veel voor de stichting betekend. Haar respectabele leeftijd heeft haar nimmer belet om actief mee te denken en kundig te adviseren. Via gesprekken en brieven bleef zij tot het laatste moment op de hoogte van de gang van zaken. Erebestuurslid Michiel ter Horst haalde mevrouw Van Beuningen aan tijdens zijn afscheidstoespraak als voorzitter op de vorige jaarvergadering van de Iona Stichting: Zij heeft ons geleerd wat het is om werkelijk op niveau te vergaderen. Wat dat betekent en wat het vereist. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

10 Nieuws Stuur uw nieuws naar START UBUNTUPLEIN BEGIN 2015 De coöperatie Ubuntuplein, een samenwerkingsverband met een antroposofische oriëntatie, gaat begin 2015 in Zutphen van start met de bouw van 165 koop- en huurwoningen en 45 zorgwoningen. Ook komt er 3000 vierkante meter voor horeca, zorginstellingen, winkels, bedrijfsruimten en een parkeervoorziening voor 110 auto s. Het project is nu tot in detail uitgewerkt. Het Ubuntuplein verrijst rond drie binnentuinen met een totaaloppervlakte van 5000 vierkante meter. De totale investering bedraagt 43 miljoen euro. In 2016 zullen de eerste woningen worden opgeleverd. Het voorlopig ontwerp kwam vorig najaar tot stand in bijeenkomsten en individuele gesprekken met bewoners en ondernemers. Het architecten bureau Faro, Drost&Van Geen en 9 Architectuur hebben elk twee tot drie onderdelen van het omvangrijke project ontworpen, zodat er een levendig en gevarieerd beeld ontstaat. Het voorlopig plan word mogelijk gemaakt door bouwmaatschappij Heijmans, de gemeente Zutphen en woningcorporatie Mooiland. De vormgeving en materiaalkeuze van gevels en gebouwen maken deel uit van een definitief ontwerp, dat in juni van dit jaar klaar zal zijn. De provincie Gelderland heeft een subsidie toegekend van voor de realisatie van 70 sociale huurwoningen op Ubuntuplein. Naast de sociale huurwoningen omvat het project 95 koop- en vrije sector huurwoningen De koopwoningen bestaan uit eengezinswoningen en appartementen met een koopsom van rond de De vrijesectorhuurwoningen hebben een huur van circa 750 per maand. Om aantrekkelijk te zijn voor actieve bewoners worden, tussen de woningen in, twintig werkruimten van verschillende afmetingen gerealiseerd. Ubuntuplein biedt ongeveer 3000 m2 aan ondernemers en instellingen. Zo zal zorginstelling Zutfene antroposofische zorg bieden aan de bewoners van de 45 zorgwoningen. Voor initiatiefnemer Hugo Versteeg is nu een belangrijke stap gezet. Alle betrokkenen zijn van mening dat we onze leefomgeving willen delen en samen willen vormgeven. Op Ubuntuplein vinden mensen elkaar en worden deelgenoten van een gezamenlijke onderneming. Daarbij kan er ook nog volop genoten worden. SPROOKJES IN DE MYSTERIEDRAMA S Als aanloop naar de opvoering van het derde mysteriedrama ( De wachter aan de drempel ) op 18 mei in het Rotterdamse Theater Zuidplein, houdt het Drempeltheater een themadag rondom de vier sprookjes die Rudolf Steiner binnen de mysteriedrama s heeft gecreëerd. Hoe verschillen deze sprookjes ten opzichte van die uit vroeger tijden? Door het scheppen van beelden gedurende een aantal dagen en hiermee intens verbonden te zijn, ontstaat er een verhaal; niet uit het hoofd, maar uit het hart. Je zou deze sprookjes ook drempelverhalen kunnen noemen. Felicia Balde vertelt sprookjes aan Capesius, waardoor hij geneest van een zware psychische crisis. Het zou in deze tijd een psychose genoemd kunnen worden. Tijdens de themadag wordt dieper op dit thema ingegaan om te onderzoeken wat de toekomst van deze vorm van genezing inhoudt. Er zullen voordrachten zijn van Annejet Rümke en Frans Lutters. De vier sprookjes zullen op verschillende wijzen worden uitgebeeld, onder andere met euritmie. Datum: 12 april, uur. Plaats: vrijeschool Abbenbroekweg 7 in Den Haag. Kosten: 30,-. Meer informatie en aanmelden: info@drempeltheater.nl. DE UITDAGING VAN DE ZIEL Bij het symposium De uitdaging van de ziel van de Theosofische Vereniging in Nederland gaat het om de zoektocht naar de aloude Theosofia: de goddelijke wijsheid of wijsheid zoals de goden die bezaten. Tijdens dit symposium belichten zes spirituele broederschappen en twee andere sprekers vanuit hun eigen filosofische achtergrond welke uitdagingen de ziel tegenkomt op haar zoektocht naar Waarheid, Weten en Wijsheid. Het programma wordt aangevuld met een BERNARD LIEVEGOED De Stichting Parsifal Fonds beoogt meer bekendheid te geven aan de impulsen van Bernard Lievegoed en aan hun betekenis voor nu en de toekomst. Zie daarvoor Dit fonds wil in het project Levend Archief de talloze sporen die Lievegoed heeft nagelaten, bijeenbrengen - mede met het oog op presentatie over de rol van de theosofie in de kunst. Jesse Mulder zal een bijdrage leveren namens de Antroposofische Vereniging in Nederland. Het symposium wordt gehouden op 29 maart, van uur in de Westerkerk, Prinsengracht 281 te Amsterdam. Kosten: 25,-. Aanmelden kan tot 15 maart, via evenementen@theosofie.nl of (020) Het volledige programma met alle sprekers vindt u op latere publicaties. Om deze sporen te verzamelen is een beknopte vragenlijst ontworpen, die te vinden is op Het Parsifal Fonds stelt het zeer op prijs als u van een en ander kennisneemt en het vragenformulier wilt invullen of contact wilt opnemen met voorzitter Hans Wessel, jwessel@bluewin.ch m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

11 AGENDA AGENDA AGENDA AGENDA Onderzoeksdag etherlichaam Op deze dag wordt vanuit de euritmie en de goetheanistische hemelkunde verkennend gewerkt aan de zogenaamde buiten- en binnenkant van het etherlichaam. Centraal hierbij staat onder meer onderzoek naar de innerlijke verwantschap tussen het wassen en het afnemen van de maan en de opbouwende en afbrekende (bewustzijnsvormende) processen in het menselijke etherlichaam. De onderzoeksdag wordt geleid door José Vlaar en Liesbeth Bisterbosch. Datum: 5 april, uur. Plaats: Doopsgezinde kerk, Pauw van Wieldrechtlaan 29a te Zeist. Info en aanmelden via j.m.vlaar@chello.nl of (020) Kosten: 50,- bij aanmelding voor 17 maart, daarna 75,-. Op je gezondheid! AORTA, de gezondheidskring van Therapeuticum Mercuur, heeft Loek Dullaart gevraagd in te gaan op allerlei vragen, die bij velen leven. Denk aan: Wat is je gezondheid? Wat kunnen we er zelf aan doen? Etherkrachten, werkzaam in de ons omringende plantenwereld, kunnen ons voeden en genezen. Grote farmaceutische concerns doen via politiek, economie en wetenschap een aanval op het IK van van de mens en op zijn etherkrachten. En welke krachten (kruiden?) mensen (Paracelsus?, Rudolf Steiner?) en wezens (Christus?) kunnen ons helpen in dit transformatieproces? Datum: 18 maart uur. Locatie: Novaliscollege, Sterrenlaan 16 te Eindhoven. Kosten 7,50. Meer informatie: (06) of kijk op Koning Arthur en Parcival de graalkoning Peter Kapenga, manager in de gezondheidszorg, geeft lezingen over spirituele onderwerpen. In de komende voordracht neemt hij u, aan de hand van beelden uit de Arthur- en de Graallegende, mee door de verschillende stadia van de ontwikkeling van de liefde. Datum: 17 maart, uur. Locatie: Informatiecentrum, Floraplein 27 in Haarlem. Kosten 10,-. Aanmelden is niet nodig. Voor meer informatie bel (023) Onmacht De ervaring van onmacht gaat niet over hulpeloosheid, maar over een moment waarin niets meer verder gaat en geen hulp meer kan geboden worden. Door dit absolute kan de ervaring van onmacht vergeleken worden met de ervaring van liefde. Beide zijn totaal en leggen beslag op ons hele wezen en bestaan. De Zonneboom in Leiden organiseert een middag met Christine Gruwez, auteur van Meditaties over onmacht, met inleiding en gesprek. Datum: vrijdag 31 januari 2014, uur. Kosten: 55,00 excl. BTW ( 66,55 incl. BTW). Info: (071) info@zonneboom.nl; Voorjaarsconcerten Valborgkoor In het programma Avondlicht bezingt het Valborgkoor in overwegend romantische kleuren en klanksferen onder andere avond, nacht, verlangen, liefde, dood en oerlicht, in een programma dat varieert van verstild en ernstig tot licht en humoresk. Deze stemmingen kunnen de ziel raken wanneer het leven in de natuur opnieuw ontluikt en de mens zich voorbereidt op het mysterie van dood en opstanding met Pasen. Data en locaties: op 5 april om uur in de St. Laurentiuskerk, Verdronkenoord 68 in Alkmaar en op 6 april om uur in de O.L. Vrouwekerk, Gregoriuslaan 8 te Bilthoven. Kaarten bestellen en meer informatie via info@valborgkoor.nl of (084) NIEUW ADRES REDACTIE Conferentie Bogomielen In Sarajevo vindt een conferentie rondom de Bogomielen plaats met als thema Verandering van de wereld door de verandering van de mensen toekomstgerichte motieven uit het Bogomilisme. Tijdens deze conferentie spreekt filosofe en Iran-deskundige Christine Gruwez onder meer over het manicheïsme (waarmee de Bogomielen sterk verwant waren) en zal cultuurhistoricus Markus Osterrieder onder meer een voordracht houden over het mysterie van licht en duisternis in aarde en mens. De voordrachten worden gehouden in het Duits; simultaanvertaling in het Engels is beschikbaar. Datum: 16 t/m 18 mei. Locatie: Business-Center UNITIC, Fra Anđela Zvizdovića 1 te Sarajevo, Bosnië. Kosten 80,- (exclusief overnachting e.d.). Meer informatie en aanmelden: michael.kaiser.wien@gmx. at of bel (+43) RST 153 Kulturgutexpress 2014 Een bijzondere reis die culturen verbindt, met kunst en cultuur, natuur en wetenschap en nieuwe technologieën aan boord. Dat is de RST 153 Kulturgutexpress; een acht uur durende treinreis van Salzburg naar Donji Kraljevec, de geboorteplaats van Rudolf Steiner. Op de eindbestemming vindt een pinksterconferentie plaats, met de landbouwwetenschap als thema. Datum: 6 t/m 9 juni Meer informatie vindt u op waar u ook meteen tickets kunt bestellen. Telefonische inlichtingen: (+49) (ma/di/wo van u. en u.). De redactie van Motief heeft sinds kort een nieuw adres, namelijk motief@antroposofie.nl. Op andere adressen is de redactie niet meer bereikbaar. Het redactiesecretariaat is via secretariaatmotief@antroposofie.nl te bereiken. Mail, gericht aan het oude adres, is de laatste weken niet meer door de redactie ontvangen. Onze excuses voor deze abrupte wijziging. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

12 TEKST: MARCEL SEELEN Wat moeten vrijescholen met hoge scores? DE RANGLIJST OF REBELS? Ranglijsten van de zogenaamd beste scholen van Nederland rukken op, maar goede resultaten zeggen niets over de onderwijskwaliteit. Toch tiert de cultuur van ranglijsten welig. Wat betekent dat voor de vrijeschool? Marcel Seelen houdt een vlammend betoog tegen de meten-is-weten-cultuur. Vlaai! In de personeelskamer van het Bisschoppelijk College Broekhin in Roermond staat in de personeelskamer een lange rij leraren, wachtend met een bordje in de hand voor de tafel waarop vlaaien in allerlei kleuren zijn uitgestald. Ik voeg me, als leraar van de 7 e klas, vergenoegd in de rij. Rector Jessica Baart loopt rond en zegt Gefeliciteerd! tegen de leraren aan alle tafels. Wat vieren we? vraag ik aan mijn buurman. Dronkers, zegt hij. Ik kijk hem niet-begrijpend aan. Broekhin hoort met de havo-afdeling tot de top van Nederland. Hij kijkt besmuikt. Is dat geen prestatie dan? vraag ik hem. Verdienen de leerlingen die taart niet? antwoordt hij. BC Broekhin is een katholieke school (voor vmbo-t, havo en vwo) van 1600 leerlingen in midden-limburg. Een school die gevoelig lijkt voor prestaties. In de jaarlijkse schoolgids staat bijvoorbeeld prominent per examenvak het behaalde gemiddelde van de leerlingen, het landelijk gemiddelde - dat meestal lager uitvalt - staat er demonstratief naast. Daarmee is niets mis. Het is een teken des tijds. Ranglijsten Naast Dronkers is er Elsevier die een lijst opstelt van scholen met de minste zittenblijvers en de beste examenresultaten - de winnaars - en die afzet tegen de verliezers : scholen met veel zittenblijvers en slechte examenresultaten. Er bestaat sinds enige tijd ook een lijst van excellente scholen van het ministerie van onderwijs. Het gaat daarbij niet alleen om cijfers, maar bijvoorbeeld ook om hoe een school omgaat met hoogbegaafden. Ten slotte is er sinds januari van dit jaar een spiksplinternieuwe lijst, de Keuzegids Middelbare Scholen, verkrijgbaar op papier en online, die punten uitdeelt (tussen de 20 en de 100) aan scholen. Wat zeggen ons die ranglijsten? Een steekproef leert dat ouders er weinig houvast aan hebben. Een school (een vwo uit Aalten) die bij Dronkers heel succesvol een 9,5 scoort, wordt in de Keuzegids juist matig beoordeeld met 58 punten (60 is het gemiddelde) en Elsevier geeft dezelfde school een +/-, hetgeen zeggen wil: vlees noch vis. De desbetreffende school werd een jaar voor deze meting door de inspectie nog met een zware onvoldoende beoordeeld. Onderzoekers blijken dus diverse criteria te hanteren of ze waarderen die criteria anders. De ranglijsten van scholen die de voorpagina s van de landelijke kranten van schreeuwende koppen voorzien, blijken voor ouders dus nogal relatief te zijn in het gebruik. Maar dat maakt hen nog niet onschuldig. Directeur Steenkamp van het CHOI (Centrum voor Hoger Onderwijs Informatie), de samensteller van de Keuzegids Middelbare Scholen, zegt desgevraagd: Sommige scholen vinden het eindresultaat zo belangrijk, dat ze bewust veel leerlingen laten afglijden naar een lager onderwijstype. Scholen maken dus keuzes waar je geen zicht op hebt. VOOR VEEL BEZIELDE LESSEN GELDT DAT ZE LIJKEN OP EEN BOSWANDELING: ZE HEBBEN GEEN NUT, MAAR WEL ZIN Hetgeen betekent dat het beleid omtrent het zittenblijven en het laten afstromen van leerlingen per school verschilt. Wil je hogere examencijfers op het vwo, dan selecteer je snel en efficiënt de zwakke broeders en die stuur je zonder pardon naar de havo of het vmbo-t. Goed voor de ranglijst, maar slecht voor een leerling. De school is de glorieuze winnaar, de leerling de pijnlijke verliezer. Een ouder wordt in het beleid niet gekend, maar wel geconfronteerd met de vaak ongemakkelijke effecten ervan. Taal Wat de dwaze lijstjes van dr. Dronkers vooral openbaren is de huidige tijdgeest. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

13 In de huidige onderwijswereld wordt een school als een bedrijf gerund en men hanteert onbeschaamd een taal waaruit zonneklaar blijkt dat leerlingen als niet meer dan een bedrijfsresultaat worden behandeld: rendement, leerwinst, prestatiemeting, opbrengstgericht werken. Welnu, ik herhaal: goede resultaten maken nog geen goede school. Een voorbeeld uit mijn eigen onderwijspraktijk kan deze bewering toelichten. Ik geef les als leraar Nederlands en lees met mijn leerlingen in de 11 e klas (5 vwo, in de leeftijd van 17 jaar) een gedicht van Vasalis over vriendschap. Er ontspint zich een gesprek dat ongemeen boeiend is, dat alle leerlingen raakt, waarin dus de persoonlijke betrokkenheid groot is en er woorden in het gedicht worden aangedragen voor wat ze wel latent voelen - over vriendschap - maar zelf nog niet kunnen formuleren, waardoor er opgetogenheid ontstaat en bewondering voor wat een dichter vermag. Wat is dan, in cijfers uitgedrukt, het rendement van deze les? Wat is de leerwinst? Hoe meet je de prestatie van een leraar die zijn leerlingen weet te boeien? Omdat deze factoren amper te meten zijn - maar wel degelijk te beschrijven! - passen ze niet in de ranglijsten, dus raken ze buiten zicht. Echter, voor veel bezielde lessen geldt dat ze lijken op een boswandeling: ze hebben geen nut, maar wel zin. HET EINDEXAMENRESULTAAT IS NU DOEL OP ZICH EN WORDT VAN GROTER BELANG GEACHT DAN DE WEG ER NAAR TOE Men kiest met de publicaties van die ranglijsten voor uniformering van het onderwijs. Filosoof Cornelis Verhoeven bezat een visionaire blik toen hij daartegen al in 1980, in een onderwijskundig traktaat waarschuwde: Het gaat niet om een objectieve beoordeling, maar om een subjectieve peiling. De economische taal van managers - rendement, leerwinst, prestatiemeting, opbrengstgericht werken - is dus niet onschuldig. De kwaliteit van onderwijs wordt aantoonbaar als een economisch discours geformuleerd, waarmee wordt verondersteld dat de waarden die deze woorden vertegenwoordigen economisch van aard zijn. Alles draait om planning en beheersing. Eindexamenresultaat Ook signalen uit de wetenschap maken dat duidelijk. Ontwikkelingspsycholoog Greetje van der Werf, hoogleraar onderwijzen en leren aan de Universiteit Groningen, schreef onlangs in een essay enthousiast dat het toepassen van toetsen gelukkig (!) toeneemt. Van der Werf: Meten is weten: uiteindelijk is het meten van het kennisniveau de enige manier om te bepalen hoe het staat met de kwaliteit van het onderwijs. Het is de enige manier om te bepalen of een leerling voldoende is voorbereid op de arbeidsmarkt. Het doel van het onderwijs is: kinderen slimmer maken. Het is een verbijsterende oproep. De schrille stem van Van der Werf verdient serieus ons aller aandacht, niet alleen vanwege haar positie, maar vooral ook omdat zij als lid van de Onderwijsraad - die de regering adviseert zeer invloedrijk is. Wat de lijstjes van dr. Dronkers vooral openbaren is de huidige tijdgeest. Door deze ontwikkelingen raakt volkomen buiten zicht wat juist de rechtvaardiging van het onderwijs uitmaakt: de opgroeiende leerling. Hierdoor verliezen veel leraren hun motivatie en daarmee ook de vreugde in hun werk. Want het dagelijkse lesplezier bestaat uit de kwaliteit van het contact dat een leraar met zijn leerlingen heeft. Ik ervaar het op BC Broekhin en ik beluister het in de wekelijkse gesprekken die ik als coach voer met de reguliere leraren die lesgeven in de 7 e klas van de vrijeschool: de werkdruk in het reguliere onderwijs is groot en leidt tot tijdsdruk, voortdurend het gevoel hebben dat je moet opschieten en jachtigheid. Maar een leraar is er niet om de cijfers van zijn leerlingen jaar in jaar uit tot grote hoogten op te jagen. Hij is er omdat hij van grote invloed kan zijn op de groei en bloei van zijn leerlingen. Hoe is het zover gekomen dat het eindexamenresultaat het doel is geworden en van groter belang wordt geacht dan de weg ernaar toe, dat wil zeggen: de vorming van de leerlingen? Lange tijd waren de woorden van de grote onderwijsman Dewey befaamd: If it is better to travel than to arrive, it is because traveling is a constant arriving. Neoliberaal In het midden van de jaren tachtig steekt de neoliberale wind op. De markt wordt de norm. De gehele werkelijkheid wordt in termen van productie, consumptie en concurrentie uitgelegd. Filosoof Ad Verbrugge vat die ontwikkeling als volgt samen: De idealistische hippie uit de jaren zestig wordt de individualistische yup van de jaren tachtig en ten slotte de zakelijke manager van de jaren negentig. De ideologische zorg voor zichzelf uit de jaren zestig heeft zich omgevormd tot de meer algemeen geaccepteerde zorg voor de eigen portemonnee. Vanaf de jaren tachtig, maar zeker na de val van de Muur in 1989, leven we in een wereld die wordt beheerst door het neoliberale model van de onbegrensde markt. Bij dat denken past een waardepatroon dat neerkomt op het recht van de sterkste. Het gemeenschappelijke heeft in dat denken geen betekenis. Het bestaan van zoiets als een samenleving wordt ontkend. m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

14 Brandaanreizen ISTANBUL Een negendaagse vliegreis van 17 t/m 25 juni 2014 o.l.v. Christine Gruwez en Jan Remmerswaal. BALTISCHE LANDEN, EEN REIS NAAR HET ANDERE EUROPA Een vlieg/busreis van 15 dagen van 8 t/m 22 juli 2014 o.l.v. Christine Gruwez en Jan Remmerswaal. IN DE SPOREN VAN HET KELTISCH CHRISTENDOM Een achtdaagse reis naar Iona en Staffa (Schotland) van 27 juli t/m 3 augustus 2014 m.m.v. Frans en Ineke Lutters en Dick Blokker. Zie ook onze website: of neem contact op met Dick Blokker tel Stichting Brandaan Reizen Postbus 773, 6800 AT te Arnhem info@brandaanreizen.nl Met veel plezier verhuren wij in juni en september weer ons heerlijke familiehuis in de Zwitserse alpen. willemijn@dds.nl m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

15 Brugklas Broekhin Foto: Mark van den Boorn Roc Veenendaal Examen De gevleugelde woorden van Margaret Thatcher - een van de grootste voorvechters van het neoliberale denken zijn onthutsend in hun eerlijkheid: There is no such thing as society, only individual men and women. Deze ontwikkeling is ook zichtbaar in de vormgeving van ons onderwijs. In dertig jaar vindt de afbraak plaats: de traditie wordt ontkend, de vroegere orde genegeerd. Wat we zien is de opkomst van bijvoorbeeld de ROC s, de grootschalige onderwijsfabrieken, zonder persoonlijk contact met leraren, met gebrek aan structuur en discipline. Ad Verbrugge: Hoe minder vormingskracht er van de ouders en het onderwijs uitgaat, hoe meer probleemjongeren er ontstaan. De explosieve groei van het speciaal onderwijs en de schrikbarende stijging van jonge arbeidsongeschikten (Wajong) zijn daarvan een schrijnend gevolg. Het onderwijs erodeert. De leraar is procesbegeleider geworden, die een vak niet meer hoeft te onderwijzen. Ongelofelijk maar waar: een leraar wordt dus ook niet meer opgeleid in een vak. Hij leert nu in plaats daarvan wat sociale vaardigheden om in groepen met leerlingen te kunnen werken. De leerlingen worden geacht, in het Nieuwe Leren, zelfontdekkend aan het werk te gaan. Het geld van de school verdwijnt naar de managers, die in groten getale de scholen bevolken. De reusachtige schaalvergroting maakt duidelijk waarop men focust: op massa, op nieuwbouw, op fusies. Het onderwijs aan leerlingen op de werkvloer is geheel buiten zicht geraakt. De schooltorens verrijzen, het onderwijs verschraalt en de bestuurders verrijken zichzelf. De gedachte dat concurrentie tussen onderwijsinstellingen de kwaliteit verhoogt, doet uiteindelijk de lijstjes ontstaan als van Dronkers, Elsevier en de Keuzegids Middelbare Scholen. Vrijheid van onderwijs De vrijeschool acht de weg belangrijker dan het doel, het proces is voornamer dan het behaalde resultaat - in onze huidige samenleving een noodzakelijke tegenstem. Maar klinkt die nog? De vrijheid van onderwijs maakt dat die stem in ieder geval nog zou kúnnen klinken. Of niet meer? Voor velen is uniformering vanzelfsprekend. Hoogleraar Greetje van der Werf stelt onomwonden: Het is daarom van belang dat de vrijheid van de onderwijsmarkt wordt ingeperkt. Paul Frissen, hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg, merkte onlangs op, dat die vrijheid niet eens meer bestaat: We hebben in dit land het prachtige systeem van de vrijheid van onderwijs gehad. Hoewel die vrijheid nog steeds bestaat en zelfs grondwettelijk is verankerd, is hij met alle centralisatie en normalisatie in de praktijk inmiddels ter ziele. Het is lang geleden dat er vanuit de vrijescholen een protest werd geformuleerd, een manifestatie georganiseerd, een vuist gebald. Als ik de tijdgeest goed versta, wordt het tijd opnieuw de stem luid en duidelijk te verheffen. In een symposium of op het Binnenhof! Uit oprechte zorg voor de kinderen die ons zijn toevertrouwd. Uit oprechte zorg voor het bestaansrecht van de vrijescholen in Nederland. Uit oprechte zorg voor alle ouders die zich niet laten leiden door die dwaze Dronkerslijstjes. Ouders willen zorg voor de ontwikkeling van hun kind en geen stenen voor brood. Ze zoeken niet een school waar hun kind voor een arbeidsmarkt wordt opgeleid. Ik doe dan ook een oproep aan alle vrijeschoolleraren in Nederland om de krachten te bundelen, om de kostbare vrijheid van onderwijs te behouden; ik doe een oproep aan Rian van Dam, onze nieuwe voorzitter van de Vereniging van Vrijescholen, om sturing te geven aan al wat als morrende onvrede leeft in de vrijeschoolbeweging over de economisering van het onderwijs. Klop op de deur Ook de ziel van het kind zelf hongert. Er wordt geklopt aan de deur van onze school. In Roermond, waar we in augustus 2013 met een 7 e klas bescheiden zijn begonnen - als kleine afdeling van het grote BC Broekhin - is het enthousiasme voor het vrijeschoolonderwijs binnen enkele maanden zo onstuimig gegroeid, dat we in het komende schooljaar waarschijnlijk met drie 7 e klassen zullen groeien. En dat in een krimpende regio als Limburg. Als dat gaat gebeuren, zullen we dat natuurlijk vieren - leraren en leerlingen tezamen - met vlaai! m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

16 barstensvol leven! Ontmoeting met toekomstperspectief Wij Bieden Een carrière in de zorg? Ontdek ons college! Kleinschalig en vakgericht. Op verschillende locaties in het land. Beroepsonderwijs voor zorg en welzijn in samenwerking met ROC Midden Nederland, zoals de opleiding Maatschappelijke Zorg (in een BBL traject d.w.z. werken en leren combineren). Vakinhoudelijke korte trainingen, zoals oriëntatie antroposofische zorg, omgaan met seksualiteit, autisme en hechting, psychiatrische beelden en persoonlijk leiderschap in je functie. Deze en andere trainingen worden in co-creatie met zorgorganisaties ontwikkeld en zijn ook mogelijk als in-company aanbod. Onze visie Zinvolle zorg vraagt om medewerkers die persoonlijk leiderschap tonen. Daarom stimuleren wij met ons aanbod: persoonlijke beroepsontwikkeling in het verbinden, ontwikkelen, ondernemen en verantwoorden; leren van elkaar in een reflecterend en creatief proces; onderzoek naar de mens en zijn levensvragen, ook vanuit spiritueel perspectief. Kijk voor ons huidige aanbod op onze website of bel tel academie gastronomie landgoed Opleidingen najaar 2014 Barstensvol leven...! voeding, voedingskwaliteit en BD landbouw Natuurvoedingskundige Kunstcentrum en centrum voor Kunsttherapie Opendeurnamiddag: zondag 27/4 van 13u30 tot 16u30 1. Opleiding tot antroposofisch kunstzinnig therapeut (Opleiding erkend door de Europese academie voor Antroposofische Kunsttherapieën) Formule A: 4j 2 dagen per week of Formule B: 5j 16 weekends per jaar. Formule A en B gaan van start oktober Propedeuse kunstzinnig therapeut 12 dagen p.j Coachingopleiding: Biografisch coaching 1 jr 10d kunstzinnig coach voor kinderen, 2jr, 12d/jr /jr kunstzinnig coach bij depressie, burnout, cvs 1j 12d 650 kunstzinnig coach geometrie en mandalatekenen 1j, 10d Nascholing (ook open voor geïnteresseerden) Therapiewegen met vormtekenen 1j 10d Helen met sprookjes 1j 10d De opleidingen gaan vanaf 2014 door in Antwerpen (b) en Aalst (b) Contact en info: Generaal Drubbelstraat Berchem (Antwerpen) gerd.spaanbroek@gmail.com invana@telenet.be telefoon: m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

17 Motief van Roelof Jan Veltkamp MENSEN OP HUN WOORD LATEN KOMEN Roelof Jan Veltkamp met het werk van Hans-Dieter Appenrodt Het unieke aan dit blad is dat elke vrijeschoolleraar een artikel kan insturen, zegt Roelof Jan Veltkamp. Hoewel hij niet bij de oprichting van de Lerarenbrieven betrokken was, voelt hij zich er sterk mee verbonden. Hij is een van de trouwste redactieleden van dit platform voor vakgenoten in het vrijeschoolonderwijs, dat nu vijfentwintig jaar bestaat. Het blad wordt uitsluitend gemaakt voor en door vrijeschoolleraren. Wat hier in staat, wordt alleen gelezen door mensen in de lerarenkamer. Dat biedt ruimte om vrijuit te spreken over gevoelige onderwerpen en om samen te werken aan vernieuwing binnen het vrijeschoolonderwijs, vervolgt Roelof Jan enthousiast. Je kunt hier een balletje opgooien en anderen vragen met je mee te denken. Tot voor kort konden alleen scholen zich op het blad te abonneren, maar sinds kort is dat ook mogelijk voor individuele leerkrachten. Het bijdragen aan een dergelijk platform is belangrijk voor Roelof Jan. Kunnen verwoorden wat je beweegt, is een essentieel motief in mijn leven. Als middelbare scholier had hij vooral interesse in bètavakken, maar door een ziekbed en verschillende operaties kwam hij meer in zijn innerlijk en ontstond de behoefte te verwoorden wat er in hem leefde. Hij veranderde van koers en koos een studie Nederlands. Daar werd het literaire taalgebruik wel bestudeerd, maar niet beoefend. Dat was me te academisch. Zo moesten we bijvoorbeeld gedichten van Lucebert analyseren. Maar die zijn niet alleen bedoeld om te lezen, dat moet klinken! Naast zijn studie begon Roelof Jan met het geven van cursussen in creatief omgaan met taal. Hij vormde een poëzie-theaterwerkgroep en besloot door te gaan in de theaterwereld. Via een oud-cursiste kwam het verzoek of hij wilde lesgeven op een Tobiasschool. Het werd zijn eerste kennismaking met het vrijeschoolonderwijs. Zijn wens om mensen te helpen bij het verwoorden wat in hun innerlijk leeft, viel daar op zijn plaats. Door het lesgeven, geïnspireerd door de antroposofie, verlegde hij uiteindelijk zijn aandacht van het zelf verwoorden naar de begeleiding van anderen. Inmiddels staat Roelof Jan nog maar zelden voor de klas op de vrijeschool in Den Haag waar hij werkt. Hij houdt zich daar onder meer bezig met decanaatswerk, de medezeggenschapsraad en communicatiezaken. Daarnaast zet hij zich dus in voor de Lerarenbrieven. Voor de komende jaargangen vroeg hij kunstenaar Hans-Dieter Appenrodt een serie omslagen te ontwerpen met het thema engelen. Dat heeft Hans-Dieter gemeen met de leraren: hij geeft engelen een belangrijke plaats in zijn werk, net als wij, legt Roelof Jan uit. Engelen kunnen ook ouders helpen bij het opvoeden. Je komt ze dan ook steeds vaker tegen in de gewone maatschappij. Veel mensen herkennen het streven naar zingeving van vrijescholen. Opvoeders hebben morele intuïtie nodig. De antroposofie biedt daarin een scholing en ik denk dat de huidige groei van de vrijescholen daarmee te maken heeft. Roelof Jan heeft nog genoeg te doen voor de toekomst. Er zijn nieuwe, vitale leerkrachten aan de slag gegaan en de redactie hoopt dat zij zich laten uitnodigen hun stem meer te laten horen in de Lerarenbrieven. We kijken uit naar hun lesideeën, onderzoekjes of bronnenvondsten, naar hun antwoorden op de uitdagingen waar we mee te maken hebben. Denk maar aan alle eisen van buitenaf, de toetsen en de administratieve verantwoording. De publicaties van vrijeschoolleerkrachten vragen trouwens vaak meer ruimte en financiële steun dan de Lerarenbrieven kunnen bieden. Gelukkig is er op dat gebied binnenkort van alles te verwachten. Als vrijeschoolbeweging hebben we hebben lange tijd de fondswerving verwaarloosd, maar nu lijken de handen in elkaar geslagen te gaan worden. Ik hoop van harte dat dat lukt. De engelen zullen er graag aan bijdragen. Tekst en foto: Cisly Burcksen Wie interesse heeft in een abonnement op de Lerarenbrieven, kan mailen naar m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

18 IN HERINNERING Hendrika Pieternella Jacoba Eijgelsheim - Van Duijne 1 jaar ca. 20 jaar ca. 72 jaar Riek werd als tweede en jongste dochter geboren in een hechte familie in het dorpse Scheveningen van de vorige eeuw. Haar vader werkte als ambtenaar bij de gemeente Den Haag en was daarnaast kleurenadviseur voor het schilderwerk bij het voormalige ziekenhuis Zuidwal. Hij was ook lid van de Nederlandse kunstkring. Later, in Driebergen, zou Riek zich omringen met de door haar vader geschilderde schilderijen. Haar moeder werkte vóór haar huwelijk bij een notariskantoor. Na Rieks geboorte moest haar moeder met spoed naar het ziekenhuis. De baby bleef alleen in huis achter. Rieks tante, die twee dagen later van een zoon zou bevallen, haalde haar op. Bij haar werd ze liefdevol opgevangen en kreeg ze borstvoeding. Toen ze na zeven maanden terugging naar haar eigen moeder, die hevig naar haar verlangde, was het voor haar tante en waarschijnlijk ook voor Riek, ingrijpend om afscheid van elkaar te nemen. Haar neef noemde ze later mijn borst- en bedgenoot ; hij zou altijd een plek in haar hart houden. De kleine Riek was een leuk, lief gehoorzaam meisje dat soms eigenzinnig was. Toen een man in hun kippenren was om de kippen mee te nemen sloot de driejarige Riek hem op. Haar zorg was: Dan krijg ik nooit meer eitjes. Ze genoot van het strand en sport en speelde graag met haar zus en de andere kinderen uit haar familie; op school liep ze op een gegeven moment het hardst van alle meisjes. In latere jaren kreeg Riek het moeilijker doordat haar ouders zorgen hadden om haar zus, die met haar gezondheid worstelde. Tijdens de oorlog werd het gezin Van Duijne gedwongen het eigen huis tijdelijk te verlaten en bij het bombardement op het Haagse Bezuidenhout, waarbij Riek achter een muurtje schuilde, kwamen beide grootouders en een ongetrouwde tante van vaders kant om. Van haar klasgenoten keerden zeven joodse kinderen na de oorlog niet terug. Haar vriendinnetje was een van hen. Toen ze haar HBS- B diploma had ging ze werken op de debiteurenafdeling van een grondbedrijf. Met zinnen als Ik verzoek u met klem deze nota te betalen, spoorde ze klanten aan hun rekeningen te betalen. Thuis maakten ze hierover grapjes. Daarna ging ze werken op een economische afdeling bij de toenmalige PTT. Als werkstudent behaalde ze haar SPD 1 en 2 en vervolgens haar kandidaats economie. Ze was een getallenmens. Rond haar 34ste leerde ze bij de PTT de vier jaar jongere econoom Koos Eijgelsheim kennen en ze werden al snel heel erg verliefd op elkaar. Beiden woonden nog thuis; Koos (zijn vader overleed toen Koos negen was) bij zijn gesloten en nogal overheersende moeder, die op latere leeftijd hertrouwde. Tijdens een gezamenlijke vakantie met zijn moeder en stiefvader mochten Koos en Riek even alleen zijn op een recht landweggetje. Ze trouwden snel, in In 1959 werd in Den Haag hun zoon Jan Jaap geboren en in 1962 volgde hun dochter Hedy. Riek en Koos waren dolblije en trotse ouders ( Ieder meent zijn uil een valk te zijn, zei Riek na de geboorte van Jan Jaap, mijn uil ís een valk. ). Hun gezin was compleet. Na enige tijd werd Koos binnen een PTT-district economisch adjunct-directeur, Riek was voor haar huwelijk met werken en haar studie economie gestopt. In 1963 verhuisden ze naar Driebergen. Rond diezelfde periode kwam er, mogelijk mede door de andere levensovertuiging van het dorp Scheveningen versus de antroposofie in Driebergen, een einde aan de kracht van de familieband waarmee Riek als kind opgegroeide. Koos had een lutherse achtergrond, Riek was van huis uit Nederlands Hervormd en samen hadden ze gezocht naar nieuwe wegen. De antroposofie werd hun leidraad op hun verdere levenspad. Ze volgden lezingen bij bekende antroposofen, waaronder die bij dr. Wilmar. De visie die de antroposofie vertegenwoordigt was voor Koos en Riek zo waar, dat antroposofie naar hun mening de enig juiste weg was. Ze verbonden zich met de ledenavonden in Zeist en later ook in Driebergen, namen deel aan de organisatie ervan en gingen graag naar internationale conferenties. Ze hadden een leesgroepje voor nieuwkomers en eentje ter voorbereiding op de ledenavonden. Op deze avonden vroeg Riek net m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

19 8 mei december 2012 Bezieling Ingrid Gouda Quint In het licht dat vanuit wereldhoogten de ziel machtig toe wil stromen, verschijnt de zekerheid van het werelddenken, zielenraadselen oplossend, de macht van zijn stralen concentrerend, liefde wekkend in het mensenhart. zolang door tot ze precies begreep waarover het ging. Ze keek op tegen de, in haar ogen, grote antroposofen; kanonnen noemde ze hen. Werken, lezen en studeren dat was het motto in haar eigen gezin. Televisie was er niet. Riek was een beschermende en bepalende moeder, die bijzonder veel over had voor haar kinderen. Ze deed er alles aan om hen datgene te geven waarin zij geloofde, dus fietste ze op en neer tussen Driebergen en Zeist om hen naar de vrijeschool te brengen. Een memorabele vakantie was de zesweekse reis naar de Noordkaap, waarbij Koos en Riek in een heel klein tentje sliepen. Tijdens die reis genoot het gezin tijdens de lichte nacht van de dalende en weer rijzende zon boven de zee voor de Noorse kust boven Zweden. Riek volgde de eerste lichting van de opleiding De Wervel bij Eva Mees en hoewel ze er niet mee aan het werk ging, bleef ze daarna schilderen bij onder anderen Erna Landweer en later Rössli Rienks. Ze was een initiatiefrijk mens en droeg onder meer bij aan de start van de vrije kleuterschool in Driebergen. Thuis bakte, breide en naaide ze graag, vooral voor haar kinderen en later kleinkinderen. Ze was een aanwezige, kordate vrouw die voor haar mening uitkwam en daar stellig in was, maar over haar eigen zielenroerselen was ze zeer gesloten. Haar vrienden en kennissen vond ze voornamelijk binnen de antroposofische wereld en ze vond het heerlijk met hen over antroposofie te praten; vooral in haar laatste levensfase leefde ze daarvan op. Daarnaast genoot ze van hun verhalen over kinderen en kleinkinderen. In 1989 kreeg Koos een herseninfarct. Riek steunde hem door dik en dun in deze moeilijke tijd. Vier jaar later, in 1993, overleed hij op 65-jarige leeftijd door een ongeval in huis. Riek schreef voor hem een in memoriam in de Mededelingen van indertijd. Ik, hun dochter, ben geroerd hoe goed Riek daarin Koos typeerde; de tekst herlezend kwam mijn vader weer even heel dichtbij. Riek ging moedig door met haar leven. Ruimte voor een nieuwe liefde kwam er niet. Vanaf 1994 werd ze oma. Jan Jaap, die in Zwitserland woonde, kreeg twee dochters en een zoon. Ze genoot van haar kleinkinderen en ging regelmatig bij hen oppassen. Ze maakte ook groepsreizen naar o.a. Turkije en Egypte. Noodgedwongen ruilde Riek in 2007 haar geliefde huis in Driebergen in voor een kamer in Valckenbosch in Zeist, met een prachtig uitzicht op de dieptetuin. Ze moest steeds meer zelfstandigheid en controle uit handen geven en in deze moeilijke tijd overleed Jan Jaap. Riek ervoer pijnlijk hoe snel ze zich alleen gelaten kon voelen, anderzijds kon ze zich met een heel subtiele vorm van humor uiten en soms ondeugend zijn. Wat mij als dochter vooral raakte, was de mildheid die ze in deze moeilijke laatste levensfase ontwikkelde over voor haar lastige kwesties. Op 13 december 2012 ging Riek, op haar geheel eigen wijze, onverwacht en in haar slaap, door de poort van de dood. Bij haar begrafenis klonk een lied uit de Kalevala waarmee ze zich zozeer verbonden voelde. (R. Steiner, Weekspreuk 45; vert. W. Nauta) Er zijn van die dagen dat een mens leeft op de automatische piloot. Geen tijd om te denken, om ergens bij stil te staan, want het hoofd is gevuld met donkerte. Ongerustheid om de toekomst van een kind, zorg om een goede vriend die gaat overlijden, de echo van een woordenwisseling, moeilijkheden op het werk, de auto die rochelt bij het starten. Komt het ooit nog goed? Op de tast werken we de algemene dagelijkse levensverrichtingen af. Eten, drinken, lopen, praten, luisteren, autorijden, werken. Ja hoor dokter, we zijn heus nog zelfredzaam, maar de schwung is er uit, de fleur is er af en er is nog maar weinig aardigheid aan. Plichtsgetrouw zetten we ons aan de volgende klus: jas aan, sjaal om, tas mee, sleutels, naar buiten, boodschappen Van het ene moment op het andere breekt het licht door. De automatische piloot schiet geluidloos los en ineens zien we - met diezelfde jas aan en sjaal om en tas en sleutels in de hand - dat de tuin vol sneeuwklokjes staat en helleborussen in wit en roze. Een zee van wit overspoelt het donker in ons hoofd. De inwendige kou trekt weg en de ademhaling reikt weer tot de tenen. De Kelten leefden intens met het geestelijke aspect van het licht; zij ontvingen er berichten uit van gene zijde. Wij ontvangen het licht en lezen ons eigen bericht. Hedy Eijgelsheim Wilt u iemand herdenken in In Herinnering? Bel (030) of mail naar ingridgoudaquint@antroposofie.nl

20 OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN GEZONDHEIDSZORG Academie AG - Interdisciplinaire basismodule Antroposofische Gezondheidszorg De basismodule kan als een op zichzelf staande intensieve oriëntatie gevolgd worden. Tevens is deze het eerste blok van de antroposofische applicatieopleidingen voor artsen, verpleegkundigen, fysiotherapeuten en psychotherapeuten. Opleidingen: artsen (NVAA), fysiotherapeuten (NVAF/ Stibaf), verpleegkundigen (V&VN AZ) en beroepsgroepen van de Nederlandse Vereniging voor Antroposofische Psychotherapie (NVAP). Daarnaast is de basismodule er voor beroepsgroepen waarvoor nog geen eigen applicatieopleiding is. De basismodule biedt de mogelijkheid tot verdere professionalisering vanuit antroposofisch perspectief. Doelgroep: (tand)artsen, fysiotherapeuten, psychologen, orthopedagogen, verpleegkundigen, psychosociale hulpverleners, diëtisten, ergotherapeuten en andere professionals (academisch / hbo-opgeleid). Waar: Zeist Wanneer: 4/5-09, 2/3-10, 6/7-11, 11/ , 8/9-1, 5/6-2, 5/6-3, 2/3-4, 7/8-5, 4/ Kosten: Basiscursus Tijd voor antroposofie in de zorg Tijd voor reflectie, voor gesprek, voor onderzoek: tijd voor antroposofie in de integratieve zorg. cursus voor mensen die wel met zorgverlening van doen hebben, maar die zelf niet direct diagnostisch of therapeutisch werken; die als leidinggevende of beleidsondersteuner te maken hebben met zorgverleners en met de voorwaarden voor hun werk. En voor mensen die er als onderzoeker naar streven de eigen benadering in de antroposofische zorg tot zijn recht te laten komen. Wat wil je weten van de antroposofische visie op gezondheid en ziekte om de zorgverlening optimaal te organiseren of te onderzoeken? En hoe kun je door antroposofie zelf gemotiveerd raken en blijven op de plek waar je werkt? Deze cursus wil informatief, inspirerend en vernieuwend zijn en vooral ook aansluiten bij de dagelijkse ervaringen: antroposofie aanbieden als een holistische en levende menskunde, als bron van inspiratie. Doelgroep: onderzoekers, beleidsfunctionarissen, managers, coördinatoren en staffunctionarissen in de zorg Waar: Zeist Wanneer: 8 bijeenkomsten januari- juni 2015 Kosten: (Na)scholingsdagen De Academie Antroposofische Gezondheidszorg verzorgt naast basiscursussen scholingsdagen over talloze onderwerpen (ook incompany). De Academie werkt samen met de antroposofische beroepsverenigingen en opleidingen in de zorg, met het Lectoraat AG (HL-Leiden) en met andere partners. Scholingsdagen worden aangekondigd op de website waar meer informatie te vinden is en via de nieuwsbrieven (meld u aan). Doelgroep: mensen werkzaam in gezondheidszorg en hulpverlening Waar: Zeist Wanneer: het hele cursusjaar Kosten: afhankelijk van de scholing - Antroposofische Fysiotherapie Opleiding Applicatie-opleiding, bestaande uit theorie- en praktijklessen ritmische massage en antroposofische bewegingstherapie. In het 2e jaar diagnostiek en fysiotherapeutisch-methodisch handelen vanuit casuïstiek en antroposofisch mensbeeld. De basismodule AAG maakt verplicht onderdeel uit van de opleiding. Doelgroep: alleen toegankelijk voor BIG-geregistreerde fysiotherapeuten Waar: Zeist Wanneer: sept mei Eerste jaar parallel aan basismodule 2014/15 Kosten: eerste jaar: 1.500; tweede jaar 2.500; basismodule Antroposofische Bewegingstherapie Deelname aan de theorie- en praktijklessen Antroposofische Bewegingstherapie, zoals die gegeven worden binnen het kader van de Antroposofische Fysiotherapie Opleiding. Zij-instroommogelijkheid van vooralsnog één jaar. Doelgroep: ergotherapeuten, Mensen dieckthera peu ten, Cesartherapeuten die de basismodule volgen of gevolgd hebben. Waar: Zeist Wanneer: sept mei 2015 Kosten: 750 Contactgegevens: Hannie Bakker, , bakker.hannie@gmail.com, Info: Academie Antroposofische Gezondheidszorg, info@academieag.nl Oriëntatiecursus Verpleegkunde en antroposofie Stichting Plegan Opleidingen geeft aanvullende scholing voor BIG-geregistreerde verpleegkundigen en verzorgenden-vig. In 10 woensdagen oriënteer je je op de aanvullingen die antroposofie je te bieden heeft op je verpleegkundige- en verzorgende vak. Welke 60 accreditatiepunten en nieuwe inspiratie voor je vak zal het je opleveren? De lessen worden verzorgd door vakmensen die in de dagelijkse praktijk staan: zowel ervaren verpleegkundigen als artsen. Kunstzinnige vakken wisselen de praktijkvakken en theoretische colleges af. Lees op onze website verslagen van collega s die de cursus reeds volgden. Na deze cursus met goed gevolg te hebben afgesloten, word je toegelaten op de Voortgezette Opleiding Verpleegkunde vanuit Antroposofie. Wij verzorgen ook incompanytrainingen Doelgroep: verpleegkundigen en verzorgenden -IG Waar: Gebouw Lenteleven, Utrechtseweg 62, Zeist m a a n d b l a d v o o r a n t r o p o s o f i e n r m a a r t

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden. Inhoudsopgave Pagina. Bron 1 Design Marcel Wanders. 2. Bron 2 ADHD in de klas. 2

Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden. Inhoudsopgave Pagina. Bron 1 Design Marcel Wanders. 2. Bron 2 ADHD in de klas. 2 Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden Inhoudsopgave Pagina Bron 1 Design Marcel Wanders. 2 Bron 2 ADHD in de klas. 2 Bron 3 Recensie over Boijmans van Beunigen 3 Bron 4 Flip in de klas. 4 Bron

Nadere informatie

Interdisciplinaire Basismodule Academie Antroposofische Gezondheidszorg

Interdisciplinaire Basismodule Academie Antroposofische Gezondheidszorg Interdisciplinaire Basismodule Academie Antroposofische Gezondheidszorg 2017-2018 1 Inhoud 1. Inleiding... 3 De Basismodule: wat mag u verwachten?... 3 2. Inhouden... 5 3. Toetsing... 8 4. Algemene methodisch

Nadere informatie

ZonE-Nieuws, Nr.10 December 2013

ZonE-Nieuws, Nr.10 December 2013 ZonE-Nieuws, Nr.10 December 2013 Vooruitblikken Voordat de voorbereidingen voor de komende feestdagen ons helemaal opslokt, sturen we u nog graag onze Nieuwsbrief waarin we al vooruit kijken naar enkele

Nadere informatie

Post-hbo opleiding seksuologie

Post-hbo opleiding seksuologie Post-hbo opleiding seksuologie mensenkennis Plezierige overdracht, de docent spreekt uit ervaring en brengt veiligheid en openheid in de groep door haar respectvolle wijze van benaderen. Top! Post-hbo

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Laat je talenten leven Helpt je het

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

Rapport Docent i360. Test Kandidaat

Rapport Docent i360. Test Kandidaat Rapport Docent i360 Naam Test Kandidaat Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Sterkte/zwakte-analyse 3. Feedback open vragen 4. Overzicht competenties 5. Persoonlijk ontwikkelingsplan Inleiding Voor u ligt het

Nadere informatie

DE BEROEPSTRAINING ANTROPOSOFIE

DE BEROEPSTRAINING ANTROPOSOFIE DE BEROEPSTRAINING ANTROPOSOFIE Antroposofie wordt praktisch wanneer je haar zo verinnerlijkt, dat zij je handelen inspireert. In deze beroepstraining werk je, met de andere deelnemers en de docenten,

Nadere informatie

Sociaal programma. aandacht voor elk lid

Sociaal programma. aandacht voor elk lid Sociaal programma aandacht voor elk lid De ZLTO is een vereniging, een club van en voor boeren en tuinders en hun families. Ooit ontstaan als een beweging van boeren die elkaar hielpen en samen activiteiten

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Geeft je inzicht in jouw persoonlijke

Nadere informatie

Post-mbo opleiding autisme

Post-mbo opleiding autisme Post-mbo opleiding autisme mensenkennis De docent zocht aansluiting bij onze wensen en dat is erg prettig. Post-mbo opleiding autisme Wie werkt met mensen met autisme, weet dat zij een heel eigen benadering

Nadere informatie

Blok 1 - Introductie

Blok 1 - Introductie Reflectie jaar 1 Algemeen Aan het begin van het eerste jaar kwamen een hoop nieuwe dingen op mij af. Na een jaar reizen had ik veel zin om aan de studie Voeding en Diëtetiek te beginnen en was erg benieuwd

Nadere informatie

Plegan Opleidingen In samenwerking met academie antroposofische gezondheidszorg. De kwaliteit van gehechtheid en vitaliteit 16 oktober 2015

Plegan Opleidingen In samenwerking met academie antroposofische gezondheidszorg. De kwaliteit van gehechtheid en vitaliteit 16 oktober 2015 1 Plegan Opleidingen In samenwerking met academie antroposofische gezondheidszorg De kwaliteit van gehechtheid en vitaliteit 16 oktober 2015 nascholingsdag accreditatie voor 6 punten is aangevraagd voor

Nadere informatie

Wie ben ik in het koninkrijk? les 1 DISCIPLE MENTOR

Wie ben ik in het koninkrijk? les 1 DISCIPLE MENTOR Wie ben ik in het koninkrijk? les 1 DEEL 4 DISCIPLE MENTOR In Gen 1, 2 en 3 lezen we direct hoe God denkt over de mens. Hij laat zien wie we zijn, waar we voor gemaakt zijn en wat onze bestemming in het

Nadere informatie

Stap je toekomst in... Informatie voor de leerlingen. Compleet onderwijs voor vmbo-t havo vwo

Stap je toekomst in... Informatie voor de leerlingen. Compleet onderwijs voor vmbo-t havo vwo Stap je toekomst in... Informatie voor de leerlingen Compleet onderwijs voor vmbo-t havo vwo Op zoek Je zoekt een nieuwe school, want op de basisschool ben je (bijna) klaar. De basisschool was wel erg

Nadere informatie

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK?

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK? WAT MAAKT UNIEK? WAAROM De vrijeschool heeft een geheel eigen kijk op onderwijs, die gebaseerd is op het mensbeeld uit de antroposofie. Daarbinnen heeft iedere vrijeschool in Nederland een grote mate van

Nadere informatie

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK?

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK? WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK? WAAROM DE VRIJESCHOOL De vrijeschool heeft een geheel eigen kijk op onderwijs, die gebaseerd is op het mensbeeld uit de antroposofie. Daarbinnen heeft iedere vrijeschool

Nadere informatie

Samenvatting. Interactie Informatiewaarde Werkrelevantie Totale waardering 8,5 8,4 8,9 8,6

Samenvatting. Interactie Informatiewaarde Werkrelevantie Totale waardering 8,5 8,4 8,9 8,6 Samenvatting Scores Interactie Informatiewaarde Werkrelevantie Totale waardering 8,5 8,4 8,9 8,6 Zowel uit de beoordelingen in de vorm van een rapportcijfer als de aanvullende opmerkingen, blijkt dat de

Nadere informatie

Mijn gelijk en ons geluk

Mijn gelijk en ons geluk 1 Mijn gelijk en ons geluk Een model voor bezinning op het omgaan met verscheidenheid in de gemeente Als de kerkenraad besluit tot het starten van een bezinningsproject over omgaan met verscheidenheid,

Nadere informatie

Groot in kleinschalig werken

Groot in kleinschalig werken Groot in kleinschalig werken Groter worden omdat je kleinschalig wilt werken. Deze schijnbare tegenstelling ligt aan de basis van de fusie van KVV en NZR. Bestuurders Ids Thepass en Marc Scholten blikken

Nadere informatie

Wetten van oorzaak en gevolg

Wetten van oorzaak en gevolg Wetten van oorzaak en gevolg Eerste druk, april 2012 2012 John Warnas isbn: 978-90-484-2372-9 nur: 718 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze

Nadere informatie

Postmaster opleiding psychosociale oncologie

Postmaster opleiding psychosociale oncologie Postmaster opleiding psychosociale oncologie mensenkennis Door de rollenspellen kon ik een betere verbinding maken tussen de theorie en de praktijk. Psychosociale oncologie Professionals die met oncologiepatiënten

Nadere informatie

THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE

THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE TEKST 1 In een bijbels perspectief verschijnt de mens als faiblesse et promesse. Mensen zijn tezelfdertijd eindig onvolkomen en oneindig beloftevol. Beperkt, kwetsbaar,

Nadere informatie

Werken in een andere sector of branche: iets voor u?

Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Uw hele loopbaan blijven werken in dezelfde sector of branche? Voor veel werknemers is het bijna vanzelfsprekend om te blijven werken in de sector of

Nadere informatie

Chartres. Verheffing van de ziel tot de geest Een mysterie-impuls van de Nieuwe Mens

Chartres. Verheffing van de ziel tot de geest Een mysterie-impuls van de Nieuwe Mens Chartres Verheffing van de ziel tot de geest Een mysterie-impuls van de Nieuwe Mens Conferentie van 3 t/m 8 mei 2011 in Chartres Met medewerking van Christine Gruwez, Frans Lutters, Wim Veltman e.a. Waarom

Nadere informatie

Evaluatieverslag mindfulnesstraining

Evaluatieverslag mindfulnesstraining marijke markus spaarnestraat 37 2314 tm leiden Evaluatieverslag mindfulnesstraining 06 29288479 marijke.markus@freeler.nl www.inzichtinzicht.nl kvk 28109401 btw NL 079.44.295.B01 postbank 4898261 14 oktober

Nadere informatie

Juridische medewerker

Juridische medewerker 28-11-2013 Sectorwerkstuk Juridische medewerker Temel, Elif HET ASSINK LYCEUM Inhoudsopgave Inhoud Inhoudsopgave... 1 Inleiding... 2 Hoeveel procent van de opleiding bestaat uit stage?... 6 o Begeleiding...

Nadere informatie

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was.

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. Benjamin Plant student Aardrijkskunde Ik weet wat ik wil Het leukste moment van mijn stage is wanneer leerlingen mij uit zichzelf aanspreken

Nadere informatie

Enquête stichting Parentes Zoetermeer

Enquête stichting Parentes Zoetermeer Enquête stichting Parentes Zoetermeer In de afgelopen weken hebt u de mogelijkheid gehad om d.m.v. onze enquête uw stem te laten horen over diverse punten die spelen binnen onze stichting Parentes. In

Nadere informatie

JANUARI 2014. leerlingen nieuwe ervaringen kunnen opdoen. Vrijwilligers zullen vanuit school begeleid worden op vakinhoudelijk en didactisch gebied.

JANUARI 2014. leerlingen nieuwe ervaringen kunnen opdoen. Vrijwilligers zullen vanuit school begeleid worden op vakinhoudelijk en didactisch gebied. UITGAVE NR 2 ATELIER SPECIAAL JANUARI 2014 Eerste Atelier Speciaal een groot succes In november vond de eerste Atelier Speciaal plaats op Olivijn. Mede dankzij een groep van 16 enthousiaste vrijwilligers

Nadere informatie

Combipoli Psychiatrie/Kinder- en Jeugdpsychiatrie

Combipoli Psychiatrie/Kinder- en Jeugdpsychiatrie Sophia Kinderziekenhuis U bent doorverwezen naar de combipoli Psychiatrie/Kinder- en Jeugdpsychiatrie om te onderzoeken of u extra hulp kunt gebruiken bij de omgang met uw kind. In deze folder leest u

Nadere informatie

ONDERZOEK. Heterogene en homogene klassen 3 H/V

ONDERZOEK. Heterogene en homogene klassen 3 H/V ONDERZOEK Heterogene en homogene klassen 3 H/V In opdracht van: Montessori Lyceum Amsterdam Joram Levison Jeroen Röttgering Lisanne Steemers Wendelin van Overmeir Esther Lap Inhoudsopgave Inhoudsopgave

Nadere informatie

Levende School

Levende School Levende School 2018-2019 Bijzondere lezingen voor ouders, leraren en belangstellenden Kijk ook op de site van de school (www.svszeist.nl) onder het kopje: ouders / lezingen. We verzorgen vanaf januari

Nadere informatie

Karin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach.

Karin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Karin de Galan Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Ze heeft zich gespecialiseerd in het trainen van trainers en richtte in 2007 de galan school voor training op. Eerder werkte ze als

Nadere informatie

Neem nu even tijd om de Heilige Geest te vragen je te helpen bij deze studie en inzicht te geven in zowel het Woord als in je eigen leven.

Neem nu even tijd om de Heilige Geest te vragen je te helpen bij deze studie en inzicht te geven in zowel het Woord als in je eigen leven. Doel B: Relatie met Jezus de Koning : studenten ontwikkelen zich, vanuit een persoonlijke overtuiging, als leerling, vertrouweling en toegewijde volgeling van Jezus op elk terrein van hun leven. Doel van

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

De beste basis voor je toekomst

De beste basis voor je toekomst Visser t Hooft Lyceum Leiderdorp KANSRIJK EN UITDAGEND De beste basis voor je toekomst i 11gymnasium 11atheneum 11havo vhl.nl 11mavo (vmbo-t) Muzenlaan 155 q Op de open avond vond ik de school meteen leuk

Nadere informatie

En, wat hebben we deze les geleerd?

En, wat hebben we deze les geleerd? Feedback Evaluatie Team 5 En, wat hebben we deze les geleerd? FEED BACK in de klas En, wat hebben we deze les geleerd? Leerkracht Marnix wijst naar het doel op het bord. De leerlingen antwoorden in koor:

Nadere informatie

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Twee prachtige lezingen vanochtend. Er

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals

Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals Scholing en training 2016 Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals die werken met cliënten met ernstig en aanhoudend probleemgedrag. De cliënten bij wie wij betrokken zijn, hebben een stoornis of

Nadere informatie

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding

Nadere informatie

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN EXCLUSIEF PROGRAMMA OVERZICHT 2016 LEF IN ACTIE Ontdek waarom het zo moeilijk is je hart te volgen en heb het lef dit toch te doen! De achtergrond van het programma Jij weet dat

Nadere informatie

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen

Nadere informatie

Ambitie brengt je naar een hoger niveau

Ambitie brengt je naar een hoger niveau Ambitie: Excellent Lokaal Overheidsmanagement Ambitie brengt je naar een hoger niveau Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Duizenden aanbieders van opleidingen zijn er in overheidsland. En

Nadere informatie

Cursus Spirituele en Mediamieke Ontwikkeling 2

Cursus Spirituele en Mediamieke Ontwikkeling 2 NIEUWSBRIEF 14 februari 2015 1 Lieve mensen, Iedere dag is een dag van de liefde, om degenen om je heen te vertellen hoeveel je van ze houdt, het leven in je hart te koesteren en te genieten van de grote

Nadere informatie

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo?

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo? Wablieft praat met Paul Verhaeghe De maatschappij maakt mensen ziek Materieel hebben we het nog nooit zo goed gehad. De meesten van ons hebben een inkomen, een dak boven ons hoofd Toch voelen veel mensen

Nadere informatie

De grootste uitdaging voor je hersenen vind je in Bergen.

De grootste uitdaging voor je hersenen vind je in Bergen. De grootste uitdaging voor je hersenen vind je in Bergen. Leren én inspireren School voor voortgezet vrijeschoolonderwijs vwo, havo en vmbo-t Is n vrijeschool iets voor mij? Straks ga je naar het voortgezet

Nadere informatie

Op het ARH Bergen leer je veel meer. Leren én inspireren. School voor voortgezet vrijeschoolonderwijs vwo, havo en vmbo-t

Op het ARH Bergen leer je veel meer. Leren én inspireren. School voor voortgezet vrijeschoolonderwijs vwo, havo en vmbo-t Op het ARH Bergen leer je veel meer. Leren én inspireren School voor voortgezet vrijeschoolonderwijs vwo, havo en vmbo-t Is n vrijeschool iets voor mij? Straks ga je naar het voortgezet onderwijs. Voor

Nadere informatie

HC zd. 42 nr. 31. dia 1

HC zd. 42 nr. 31. dia 1 HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:

Nadere informatie

De laatste wens van Maarten Ouwehand

De laatste wens van Maarten Ouwehand De laatste wens van Maarten Ouwehand Een verhalend ontwerp voor CKV waarin leerlingen op school een museum ontwerpen, inrichten en openen. Gemaakt voor en door: Andreas College Katwijk en Bureau voor Educatief

Nadere informatie

Centrum voor Psychotherapie

Centrum voor Psychotherapie Centrum voor Psychotherapie Je zit al een langere tijd niet goed in je vel. Op steeds dezelfde punten in je leven loop je vast. Je hebt al geprobeerd te veranderen. Waarschijnlijk heb je ook al behandelingen

Nadere informatie

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014 Growth & Reflection Growth & Reflection Opleverdatum: 18 juni 2014 Multimediaal Reclamebureau 2013/2014 Inleiding Er zit alweer een half jaar bij MMR op en ik heb weer veel nieuwe dingen geleerd en nieuwe

Nadere informatie

Mindful Coachen Rotterdam tweejarige opleiding

Mindful Coachen Rotterdam tweejarige opleiding Academie voor Open Bewustzijn Wil je minder gehaast je werk doen en meer aandacht hebben voor mensen? Wil je weten hoe je stress bij jezelf en anderen kunt herkennen en verminderen? Wil je mindfulness

Nadere informatie

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk De Werkgroep Vorming en Toerusting ontwikkelde een programma voor de parochies om te benutten bij de promotie dvd en het artikel Alles is genade uit het Identiteitsnummer

Nadere informatie

Met gegrauw en gesnauw bereik je niks

Met gegrauw en gesnauw bereik je niks 81 Weike Medendorp, PvdA Met gegrauw en gesnauw bereik je niks Ik denk dat we een aantal resultaten hebben bereikt waar we trots op mogen zijn. Neem bijvoorbeeld het plan van transformatie voor de Enci,

Nadere informatie

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel! Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:

Nadere informatie

E-mailmarketing voor zorg-professionals: Reader Deel 1: Waarom is e-mail marketing belangrijk?

E-mailmarketing voor zorg-professionals: Reader Deel 1: Waarom is e-mail marketing belangrijk? Waarom is e-mail marketing belangrijk als zorg-professional? Als therapeut of coach werk je graag met mensen. Ook wil je graag genoeg verdienen om van te kunnen leven. Dat betekent dat het belangrijk voor

Nadere informatie

Kees Boele DE DROOM VAN. De droom van Kees Boele

Kees Boele DE DROOM VAN. De droom van Kees Boele 12 magazine Juni 2015 De droom van Kees Boele DE DROOM VAN Kees Boele CVB-voorzitter van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en onderwijsman in hart en nieren, Kees Boele, doet een appèl op leidinggevenden

Nadere informatie

OPLEIDING tot MBO- VERPLEEGKUNDIGE. Ondersteuningsmagazijn. Beroepstaak E Beginner

OPLEIDING tot MBO- VERPLEEGKUNDIGE. Ondersteuningsmagazijn. Beroepstaak E Beginner OPLEIDING tot MBO- VERPLEEGKUNDIGE Ondersteuningsmagazijn Beroepstaak E Beginner Albeda college Branche gezondheidszorg Kwalificatieniveau 4 Crebo 95 Versie: Juli 2013 Fase: beginner Naam deelnemer:. 2

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

Een goed leven voor.

Een goed leven voor. Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Handreiking bij een spirituele zoektocht.

Handreiking bij een spirituele zoektocht. Handreiking bij een spirituele zoektocht. Deze handreiking hoort bij: Oud- en nieuw- katholiek. De spirituele zoektocht van die andere katholieken. Door Joris Vercammen. Valkhof pers 2011. Het boek is

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

Bij u schuil ik, u bent mijn schild,

Bij u schuil ik, u bent mijn schild, Bij u schuil ik, u bent mijn schild, in uw woord stel ik mijn hoop. Psalm 119:114 inleiding Laten we eerlijk zijn: het is niet zo eenvoudig om regelmatig uit de Bijbel te lezen en te bidden. Onze volle

Nadere informatie

Online Life Coaching Opleiding

Online Life Coaching Opleiding Online Life Coaching Opleiding De Life Coaching Opleiding laat je in 2 maanden ongelooflijk veel groeien en alle kennis verzamelen die je nodig hebt als Life Coach om jezelf en anderen succesvol te begeleiden

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Vertrouwen Margriet Ledin-de Hoop Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Inhoudsopgave Woord vooraf 6 1. Op reis 8 2. Spring! 15 3. Ver weg of heel dichtbij? 24 4. Actief afwachten 32 5. In vertrouwen keuzes

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

1 Leren op de werkplek

1 Leren op de werkplek 1 Leren op de werkplek Wat is leren op de werkplek? Om dit te verduidelijken onderscheiden we in dit hoofdstuk twee vormen van leren: formeel en informeel leren. Ook laten we zien welke vormen van leren

Nadere informatie

Betrokken en kritisch?

Betrokken en kritisch? Betrokken en kritisch? Maak kennis met de verpleegkundige opleidingen van GGZ ingeest Beschik je over inlevingsvermogen? Ga je graag met mensen om? Ook als ze anders doen dan de meeste mensen? Heb je een

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Wie zijn er van betekenis in mijn leven? Als ik daar over nadenk word ik blij. Want er zijn zoveel mensen van betekenis voor mij. en voor u? Voor wie ben ik van betekenis?

Nadere informatie

Bekwaamheidsdossier. februari 2006 O. OC0602_p8_12 Personeelsbeleid2.i8 8 19-01-2006 16:29:26

Bekwaamheidsdossier. februari 2006 O. OC0602_p8_12 Personeelsbeleid2.i8 8 19-01-2006 16:29:26 Bekwaamheidsdossier Laat zien wat je i februari 2006 O OC0602_p8_12 Personeelsbeleid2.i8 8 19-01-2006 16:29:26 Is het bekwaamheidsdossier een nieuwe papieren tijger? Dat hoeft niet. Leraren die zelf verantwoordelijk

Nadere informatie

Alle bijeenkomsten: Floraplein 27 (tenzij anders aangegeven)

Alle bijeenkomsten: Floraplein 27 (tenzij anders aangegeven) PROGRAMMA NAJAAR 2014 (met vooruitblik voorjaar 2015) Het programma bestaat uit een jaaropening Geïnspireerd door Antrpoposofie, lezingen m.b.t. het jaarthema Hedendaagse Uitdagingen, speciale bijeenkomsten

Nadere informatie

a.roland holst c ollege QUEST een avontuurlijke zoektocht...

a.roland holst c ollege QUEST een avontuurlijke zoektocht... a.roland holst c ollege QUEST een avontuurlijke zoektocht... de uitdaging... Hallo, ik ben Hanna. Dit jaar ben ik begonnen aan QUEST. QUEST past prima bij mij. Dat denk ik zelf, dat denken mijn ouders

Nadere informatie

Nieuws om door te geven

Nieuws om door te geven 3 Nieuws om door te geven Info 153 (oktober 2014) Haarlem, 25 september 2014 Inhoud 1. Bijbel in Gewone Taal: activiteiten in heel Nederland 2. Nieuw: Bijbel in Gewone Taal 3. Bijbel in Gewone Taal: duidelijk

Nadere informatie

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf.

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Les 1 Werk en inkomen (1) Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Evert en Monica -2 Rijbewijs Monica is jarig.

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Postmaster opleiding spelpsychotherapie. De docenten hebben veel ervaring, staan dichtbij het werkveld en halen het beste in je naar boven.

Postmaster opleiding spelpsychotherapie. De docenten hebben veel ervaring, staan dichtbij het werkveld en halen het beste in je naar boven. mensenkennis De docenten hebben veel ervaring, staan dichtbij het werkveld en halen het beste in je naar boven. Postmaster opleiding spelpsychotherapie Postmaster opleiding spelpsychotherapie Kinderen

Nadere informatie

Sollicitatietraining: op weg naar stage & werk

Sollicitatietraining: op weg naar stage & werk Sollicitatietraining: op weg naar stage & werk De jongeren die zich aanmelden bij Maljuna Frato hebben een grote afstand tot de arbeidsmarkt en hebben weinig of geen zicht op hun mogelijkheden, kwaliteiten

Nadere informatie

PERSOONLIJKE VORMING 1

PERSOONLIJKE VORMING 1 PERSOONLIJKE VORMING 1 DOELEN VAN DEZE MODULE Je kunt duidelijk maken waarom je kiest voor christelijk / reformatorisch onderwijs Je bent bk bekend met de leefwereld ld van ouders / verzorgers en met de

Nadere informatie

TERUGKOPPELING TEVREDENHEIDSENQUÊTE NOVEMBER 2014

TERUGKOPPELING TEVREDENHEIDSENQUÊTE NOVEMBER 2014 TERUGKOPPELING TEVREDENHEIDSENQUÊTE NOVEMBER 2014 Beste ouders, Om te beginnen willen we alle 94 ouders die hebben bijgedragen aan het resultaat van deze tevredenheidspeiling hartelijk bedanken. U heeft

Nadere informatie

Breidt netwerk min of meer bij toeval uit. Verneemt bij bedrijven wensen voor nieuwe

Breidt netwerk min of meer bij toeval uit. Verneemt bij bedrijven wensen voor nieuwe Accountmanager Accountmanager onderhoudt relaties met bedrijven en organisaties met het doel voor praktijkleren binnen te halen. Hij kan nagaan welke bedrijven hebben, doet voorstellen voor bij bedrijven

Nadere informatie

Centrum voor Onderwijsinnovatie en Onderzoek. Fontys Hogescholen. Ivonne Jürgens Click Coaching&Consult

Centrum voor Onderwijsinnovatie en Onderzoek. Fontys Hogescholen. Ivonne Jürgens Click Coaching&Consult Fontys Hogescholen Ivonne Jürgens Click Coaching&Consult Praktijkbeschrijving studiekeuzegesprekken DEEL 1 Context beschrijving DEEL 2 Redeneerketen op basis van het algemene onderzoeksmodel DEEL 3 Operationali

Nadere informatie

Ruimte voor Talent in Gelderland Professionaliseringstrajecten Excellentie, Wetenschap en Techniek

Ruimte voor Talent in Gelderland Professionaliseringstrajecten Excellentie, Wetenschap en Techniek Ruimte voor Talent in Gelderland Professionaliseringstrajecten Excellentie, Wetenschap en Techniek - Staat talentherkenning en ontwikkeling bij u op school de komende jaren op de agenda? - Wilt u een rijke

Nadere informatie

Verslag ouderavond FIT(s) OP DE KRING

Verslag ouderavond FIT(s) OP DE KRING Verslag ouderavond FIT(s) OP DE KRING In gesprek met elkaar. Uitwerking van de stellingen. De onderstaande stellingen hebben we deze avond besproken onder elke stelling staan een aantal opmerkingen die

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A INLEIDING Ik heb vandaag een cadeautje meegenomen. Niet voor jullie, maar voor mijzelf. Het cadeautje staat voor de verrassingen

Nadere informatie

26 actieve leden van VET-Vught en ECSchijndel hebben de enquête ingevuld.

26 actieve leden van VET-Vught en ECSchijndel hebben de enquête ingevuld. Resultaat Vragenlijst: Waarom doe je mee met de lokale energiecoöperatie? 26 actieve leden van VET-Vught en ECSchijndel hebben de enquête ingevuld. 1. Ik ben op de volgende manier betrokken bij de lokale

Nadere informatie

Leiderschap met Ziel en Zakelijkheid

Leiderschap met Ziel en Zakelijkheid Waar ideeën en activiteiten rond ziel en zakelijkheid samenkomen op een prachtige plek, vanuit een geïnspireerd netwerk 7-daagse training: Leiderschap met Ziel en Zakelijkheid Duurzaam en waardevol leiderschap

Nadere informatie

Patiënteninformatieblad voor deelname monitoren Zorgprogramma Kanker Versie 1.0 juli 2012

Patiënteninformatieblad voor deelname monitoren Zorgprogramma Kanker Versie 1.0 juli 2012 Patiënteninformatieblad voor deelname monitoren Zorgprogramma Kanker Versie 1.0 juli 2012 Onderzoek naar de antroposofische zorg die verleend wordt aan patiënten met kanker en het effect van de zorg. Geachte

Nadere informatie

zorgwijzer Zorg of advies nodig? CZ wijst u de weg 2012/2013 Weet u waar u de beste zorg kunt krijgen? Uw verzekering snel en digitaal regelen

zorgwijzer Zorg of advies nodig? CZ wijst u de weg 2012/2013 Weet u waar u de beste zorg kunt krijgen? Uw verzekering snel en digitaal regelen zorgwijzer 2012/2013 Weet u waar u de beste zorg kunt krijgen? Uw verzekering snel en digitaal regelen Zorg of advies nodig? CZ wijst u de weg Medische vraag? Stel hem aan onze deskundigen Toen mijn vriendin

Nadere informatie

Irma Steenbeek VERSTAG

Irma Steenbeek VERSTAG Irma Steenbeek VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113 Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling

Nadere informatie