Timing najaartrek in relatie tot de mogelijke introductie van aviaire influenza door in het wild levende vogels

Transcriptie

1 Timing najaartrek in relatie tot de mogelijke introductie van aviaire influenza door in het wild levende vogels SOVON Vogelonderzoek Nederland Beek-Ubbergen, 6 juli 006

2 Inleiding In het wild levende vogels vormen een mogelijk risico voor de introductie en verspreiding van hoogpathogene aviaire influenza (hierna AI). Dit risico speelt vooral gedurende de seizoenstrek (najaarstrek en voorjaarstrek). Trekvogels kunnen dan in korte tijd grote afstanden afleggen, en op plaatsen waar gedurende de trek wordt overnacht of gefoerageerd in contact komen met andere trekvogels. Deze kunnen afkomstig zijn van andere herkomstgebieden of andere bestemmingen hebben. Daarbij is van belang dat Nederland, als land van estuaria, in verhouding zeer hoge aantallen watervogels herbergt. Met het oog hierop heeft LNV, directie Voedselkwaliteit en Dierengezondheid een aantal vragen aan SOVON Vogelonderzoek Nederland voorgelegd: Timing najaarstrek: wanneer begint, piekt en eindigt de najaarstrek van de vogelsoorten die op grond van migratiebewegingen, gedrag, habitat en talrijkheid een relatief groot risico op introductie van IA betekenen (hierna risicosoorten genoemd) ; Herkomstgebieden: welke risicosoorten overwinteren in Nederland? Wat zijn de herkomstgebieden van deze vogels?; Verspreiding: waar in Nederland zijn in het najaar concentraties te verwachten van risicosoorten uit noordelijke of oostelijke herkomstgebieden. In welke aantallen verblijven deze in Nederland? Kan Nederland pragmatisch worden ingedeeld in gebieden met een hoog en laag risico, rekening houdend met watervogelconcentraties en pluimveeconcentraties? Gedomesticeerde eenden en ganzen: is het mogelijk inzicht te geven in de aanwezigheid van de in Nederland talrijk voorkomende gedomesticeerde (verwilderde) eenden en ganzen? Contacten wilde vogels-pluimvee: wat zijn de contacten tussen wilde vogels en pluimvee in perioden waarin geen ophokplicht geldt? In welke mate kunnen deze interacties leiden tot overdracht van AI van in het wild levende vogels op gehouden pluimvee? In dit document wordt ingegaan op de eerste vraag (timing vogeltrek). De overige vragen binnen een kort tijdsbestek beantwoord, uitgezonderd de vraag over interacties tussen in het wild levende vogels en pluimvee. Dit veldonderzoek wordt begin augustus afgerond. Timing najaarstrek Het overzicht beperkt zich tot de vogelsoorten die op grond van gevoeligheid op AI-besmetting, migratiepatronen, gedrag en habitatvoorkeur door de Europese Commissie zijn aangeduid als soorten met een hoger risico op introductie en verspreiding van AI (bijlage ). De timing van de najaarstrek varieert van soort tot soort. Rond half juli beginnen de eerste soorten met de najaarstrek (figuur ). Dit gaat vooral om soorten die geleidelijk binnendruppelen (Kuifeend, Krakeend, Kemphaan). In alle gevallen gaat het ook om lage aantallen. Bij de meeste soorten neemt de herfsttrek gemiddeld genomen rond week 7 (half september) een aanvang. Onder invloed van de omstandigheden ten noorden en oosten van Nederland (voedselaanbod, waterstand) kan de najaarstrek in sommige jaren iets eerder of iets later beginnen. Rond week 44 (eind oktober/begin november) zijn de meeste soorten op trek. Vanaf week 49 (begin december) neemt de herfsttrek snel af. Deze lijst is vastgesteld door de Europese Commissie; zie hiervoor bijlage

3 Figuur. Het aantal soorten per week waarbij sprake is van gerichte herfsttrek (week 7 = begin juli, week6 = begin september, week 44 = begin november). De informatie is gebaseerd op bijlage. Naast informatie over het verloop van de najaarstrek per vogelsoort is het ook van belang om de aantallen vogels in ogenschouw te nemen die daarbij betrokken zijn. In september nemen deze snel toe. De hoogste aantallen watervogels zijn in november-januari in Nederland aanwezig (figuur ). Zee-eenden (waaronder Eidereenden) worden alleen in januari vanuit een vliegtuig volledig in kaart gebracht juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni Figuur. Aantal individuen (risicosoorten en overige watervogels) per maand geregistreerd in een selectie van monitoringgebieden waaronder de rijkswateren. Bron: SOVON/NEM Rui-trek Naast de reguliere seizoenstrek vindt bij een aantal vogelsoorten (voor zover genoemd in bijlage ) in de zomer ruitrek plaats. Bergeenden vliegen in de nazomer naar de Duitse Waddenzee om slagpenrui te ondergaan. In augustus of september keren deze vogels weer terug. Ook bij de Grauwe Gans is rui-trek waarneembaar. Deze kortstondige migratiebewegingen vinden plaats in mei/juni en hierbij zijn vooral vogels uit Nederland zelf betrokken. Van half mei tot ver in juli treedt ruitrek van Kieviten op die vooral in West-Nederland waarneembaar is. Het gaat vooral om vogels van Nederlandse en Noord-Duitse

4 origine. Bij de Kokmeeuw vindt in juni en juli rui-trek plaats. De vogels zijn afkomstig uit Nederland en de omliggende landen. Vanaf half juli kunnen ook vogels uit Noordoost-Europa Nederland aandoen. Conclusies Migratie van vogelsoorten die een hoger risico op introductie en verspreiding van AI vertegenwoordigen (bijlage ) vindt in Nederland vooral plaats tussen begin september en begin december. Onder invloed van de omstandigheden in gebieden met watervogelconcentraties ten noorden en oosten van Nederland (waterstand, waterkwaliteit, voedselaanbod) kan de trek in sommige jaren wat eerder of wat later beginnen. Vogels die vroeg in september in Nederland arriveren kunnen al afkomstig zijn uit herkomstgebieden ver ten noorden of ten oosten van Nederland (inclusief Siberië). De herfsttrek kan in sommige jaren ook eerder of later voorbij zijn. Daarbij gaat het vooral om ganzen en kieviten die in Noord-Duitsland, Denemarken en Zuid-Zweden bivakkeren, tot de eerste koude ze naar Nederland verdrijft. Gelet op de jaarlijkse variatie in de herfsttrek en de aanzienlijke aantallen watervogels die in september aanwezig zijn verdient het aanbeveling om september tot december aan te houden als de periode waarin herfsttrek van de risicosoorten plaats vindt. Trek in december heeft vooral betrekking op vorsttrek, ofwel trek over korte afstanden binnen Noordwest-Europa. Figuur. Seizoensverloop van de Wilde Eend (links) en Krakeend (rechts). De donkere balk geeft het aantal aanwezige individuen in de rijkswateren aan in het seizoen 00/04. Daarnaast is het gemiddelde seizoensverloop over vijf jaar (zwarte lijn) en de jaarlijkse variatie (lichtgrijze band) gepresenteerd. Bij de Wilde eend is de toename in september relatief gering (tienduizenden individuen). Bij Krakeenden (die uit Rusland afkomstig kunnen zijn) variëren de aantallen in het najaar aanzienlijk De rui-trek houdt geen grotere potentiële dreiging van insleep en verspreiding van AI in omdat: het om vogels gaat die uit Nederland vertrekken zonder dat er van deze soorten noemenswaardige aanvulling van elders plaatsvindt (Grutto, ruitrek van Bergeend) het korte-afstand migratiebewegingen (met name Nederland, Noord-Duitsland) betreft van soorten die elders de slagpennen ruien; lange afstandmigratiebewegingen komen ook voor, zij het op zeer kleine schaal. Kleine aantallen Smienten uit Scandinavië kunnen in juli bijvoorbeeld het Lauwersmeer en de Waddeneilanden bereiken. kokmeeuwen en kieviten in de zomer vooral op kleine dierlijke organismen in weilanden foerageren, met name wanneer deze recent gemaaid zijn in alle gevallen geen grote aantallen bij de zomermigratie zijn betrokken 4

5 Timing najaartrek in relatie tot de mogelijke introductie van AI door in het wild levende vogels Bijlage Vogelsoorten die volgens de Europese Commissie een hoger risico vertegenwoordigen op verspreiding van AI (zie kolom EC). Deze lijst is voor de Nederlandse situatie aangevuld met Blauwe Reiger, Bergeend, Krakeend en Buizerd. Voorts is het algemeen risico per soort ingeschat op basis van herkomst, aantallen, habitat en gedrag (=laag, =hoog). Voorts is de timing van de najaartrek (eclusief ruitrek) vermeld, alsmede de medianen ; de data waarop 0%, 50% en 90% van de herfsttrek voorbij was. Bronnen: SOVON/LWVT 00, van Roomen et al. 006, Bijlsma et al. 00, 4 Koffijberg et al. 005 wetenschappelijk EC Risico naam Blauwe reiger Ardea cinerea Knobbelzwaan Cygnus olor Wilde Zwaan Cygnus cygnus Kleine Zwaan Cygnus columbianus Bergeend Tadorna tadorna Kolgans Anser albifrons Dwerggans Anser erythropus Rietgans Anser fabalis Kleine Rietgans Anser brachyrhynchus Grauwe Gans Anser anser Brandgans Branta leucopsis Rotgans Branta bernicla Roodhalsgans Branta ruficollis Canadese Gans Branta canadensis Wilde Eend Anas platyrhynchos Pijlstaart Anas acuta Slobeend Anas clypeata Smient Anas penelope Krakeend Anas strepera Wintertaling Anas crecca Zomertaling Anas querquedula Krooneend Netta rufina Tafeleend Aythya ferina Kuifeend Aythya fuligula Buizerd Buteo buteo Kievit Vanellus vanellus Goudplevier Pluvialis apricaria Grutto Limosa limosa Kemphaan Philomachus pugna Kokmeeuw Larus ridibundus Stormmeeuw Larus canus Risicosoort timing najaarstrek bron 0% 50% 90% begin juli - begin oktober half oktober - eind december begin november - eind december eind oktober - eind december half augustus - eind november half oktober - half december december half oktober - eind november begin november - begin december begin oktober - begin november eind oktober - begin december eind september - half december half september - begin november half september - half december begin oktober - half december eind juni - half november half oktober - half december eind juli - begin september half augustus - begin november eind september - eind november half juni - begin oktober half september - half november begin oktober - half december half juni - eind juli half juli - eind oktober eind oktober - eind december -jul -jul 5-okt 6-okt 9-aug -nov -okt 5-dec 9-nov -dec 8-dec -dec 9-okt 5-nov 6-okt 7-nov 0-nov -okt -nov 8-dec -nov 0-sep 8-sep -sep -okt 7-nov 4-okt 6-nov 6-nov 8-dec -nov -dec 6-dec -okt -nov 7-dec 0-sep 9-jun 7-sep 8-okt 4-okt 4-jun 8-jul -okt -okt 4-nov 0-jul 8-okt 4-nov 0-nov 5-jul 5-aug 4-nov 7-nov 5-nov -okt 5-nov 6-dec -dec 9-jul 5-okt -dec 0-dec Referenties Guidelines on the implementation of survey programmes for avian influenza in poultry and wild birds to be carried out in the member states in 007. werkdocument Europese Commissie SANCO/068/006, revisie 5 5

6 Bijlsma R.G. Hustings F. & Camphuysen C.J. 00. Algemene en schaarse vogels in Nederland (Avifauna van Nederland ). GMB Uitgeverij/KNNV Uitgeverij, Haarlem/Utrecht. Koffijberg K., Cottaar F. & van der Jeugd H Pleisterplaatsen van Dwergganzen Anser erythropus in Nederland. SOVON-informatierapport 005/06. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. LWVT/SOVON. 00. Vogeltrek over Nederland Schuyt & Co, Haarlem Van Roomen M., van Winden E., Koffijberg K., Boele A., Hustings F., Kleefstra R., Schoppers J., van Turnhout C., SOVON-Ganzen- en zwanenwerkgroep & Soldaat L Watervogels in Nederland in 00/0. SOVON-monitoringrapport 004/0, RIZA-rapport BM04/09. 6