NOTA COMPETENTIEGERICHT BEROEPSONDERWIJS

Transcriptie

1 Bezuidenhoutseweg 60 postbus LK Den Haag tel fax NOTA COMPETENTIEGERICHT BEROEPSONDERWIJS 4 juni 2007

2 2 1. Vooraf Dat werkgevers, werknemers en leerlingen klagen over de kwaliteit van het onderwijs of over het niveau van de net afgestudeerde leerlingen die op de arbeidsmarkt aan de slag gaan, is van alle dag. Het is evenmin verbazingwekkend uit diezelfde monden te horen dat een leerling vroeger een gedegen vakopleiding kreeg en de rest bij zijn baas leerde. De ontwikkelingen in het bedrijfsleven gaan snel, steeds sneller: beroepen veranderen, nieuwe functies ontstaan, andere verdwijnen. Dat vraagt om een nieuw soort werknemer. Dat vraagt ook om een betere - meer dynamische - afstemming van de scholen voor beroepsonderwijs (roc s, aoc s en hogescholen) 1 met het bedrijfsleven. Niet alleen de vakinhoud telt, ook de competenties die nodig zijn om te voldoen aan de eisen die de arbeidsmarkt stelt. Het gaat om een combinatie van kennis, vaardigheden en een goede beroepshouding om een bepaald beroep te kunnen uitoefenen. Waarbij het opdoen van kennis wordt geplaatst in de context van het beroep dat men aan het leren is. Met andere woorden: wát er zoal geleerd moet worden, verandert. En er moet ook iets veranderen in de wijze waarop geleerd wordt: leerlingen moeten zelfstandig kunnen werken, in groepjes kunnen samenwerken, nieuwsgierigheid tonen bij de lesstof, maar leerlingen moeten ook zelf keuzes kunnen maken in de manier waarop ze leren. In haar aanbeveling 'Naar brede en duurzame inzetbaarheid op de arbeidsmarkt' 2 heeft de Stichting van de Arbeid het belang van een omslag in het onderwijs aangegeven: "In de kenniseconomie van de toekomst is onderwijs, innovatie en (dus) investeren in kennis, ook tijdens de loopbaan van werknemers, van essentieel belang voor alle partijen. Het beschikken over adequate competenties, aanpassingsvermogen en mobiliteit zijn belangrijke vereisten voor mensen om zich structureel een plaats op de arbeidsmarkt te kunnen (blijven) verwerven." De laatste tijd zijn er veel publicaties en artikelen verschenen over de kwaliteit van het beroepsonderwijs in het algemeen en van het competentiegericht beroepsonderwijs in het bijzonder. Het begrip 'competentiegericht beroepsonderwijs' wordt in de discussie vaak verward met 'het nieuwe leren'. Dit zijn echter twee verschillende begrippen. Bij competentiegericht beroepsonderwijs gaat het, zoals gezegd, om het aanleren van een combinatie van kennis, vaardigheden en een goede beroepshouding om een bepaald beroep te kunnen uitoefenen. Het zegt vooral iets over de inhoud van het onderwijs in relatie tot het beroep. De docent is een vakdocent die goed op de hoogte is van de praktijk op de arbeidsmarkt. Met 'het nieuwe leren' wordt een didactische werkvorm bedoeld waarbij de leerling primair zelf bepaalt hoe het onderwijsproces verloopt. Sleutelwoord is zelfwerkzaamheid. De docent vervult de rol van begeleider die helpt het ontwikkelingsproces vorm te geven. Hoewel competentiegericht beroepsonderwijs en het nieuwe leren veel met elkaar te maken (kunnen) hebben, zijn deze begrippen niet inwisselbaar. In deze nota verwoordt de Stichting van de Arbeid haar standpunt ten aanzien van het competentiegericht beroepsonderwijs 3. Immers het bedrijfsleven heeft gevraagd om 1 2 Voor de verklaring van gebruikte afkortingen is een begrippenlijst aan de nota toegevoegd. Naar brede en duurzame inzetbaarheid op de arbeidsmarkt, aanbeveling van de Stichting van de Arbeid naar aanleiding van de Werktop (december 2005).

3 3 een omslag in het onderwijs, maar heeft tegelijkertijd ook kritiek op de wijze waarop de implementatie van competentiegericht beroepsonderwijs gestalte krijgt. Aangegeven wordt dat het perspectief van competentiegericht beroepsonderwijs goed is. Het is van groot belang voor bedrijven en het bedrijfsleven. Daarnaast wordt ingegaan op de valkuilen en hoe de samenwerking tussen onderwijs en arbeidsmarkt, tussen scholen en bedrijven wordt vormgegeven. 2. Naar competentiegericht beroepsonderwijs De afgelopen jaren is een ontwikkeling ingezet waarbij de competenties waaraan afgestudeerden in het beroepsonderwijs moeten voldoen veel meer in lijn worden gebracht met de behoeften en ontwikkelingen van de arbeidsmarkt. Ook competenties om door te stromen naar vervolgopleidingen en burgerschapscompetenties krijgen meer aandacht. De theorie uit het leerboek is niet meer het enige vertrekpunt, de praktijk op de werkplek vormt een minstens zo belangrijk uitgangspunt. De Stichting acht deze omslag een goede ontwikkeling. Het vraagt echter om een forse omschakeling van het beroepsonderwijs. Uiteraard niet van het doel dat met het beroepsonderwijs beoogd wordt. Want het gaat er nog steeds om (jonge) mensen voldoende toe te rusten om op de arbeidsmarkt aan de slag te kunnen én te blijven. De omschakeling die de scholen voor mbo en hbo moeten ondergaan, betreft vooral de wijze van organiseren van de individuele leertrajecten van de deelnemers aan het onderwijs. De onderwijsinstellingen hebben veel meer ruimte om daarin eigen keuzes te maken. De invoering van competentiegericht beroepsonderwijs vraagt van de instellingen een actieve gerichtheid op de vragen, behoeften én mogelijkheden van de direct betrokkenen (deelnemer, werkgever en het georganiseerde bedrijfsleven). Deze moet zijn vertaling krijgen in de bedrijfsvoering van de onderwijsinstellingen en vooral in de competenties van de onderwijsprofessional. Docenten moeten een grotere praktijkgerichtheid ontwikkelen en zich bedienen van verschillende didactische werkvormen. Hiervoor is scholing en begeleiding noodzakelijk. De volgende aspecten spelen een rol bij deze omslag. a. Dynamiek. Er kan geen blauwdruk voor de vormgeving van competentiegericht beroepsonderwijs worden gegeven. Het is de taak van de scholen om het beroepsonderwijs vorm te geven samen met de bedrijven in die regio. Waarbij tevens oog moet zijn voor de mogelijkheden die bedrijven hebben om het beroepsonderwijs mede gestalte te geven. En voor de wenselijkheid van herkenbaarheid op landelijk c.q. sectoraal niveau. Dit is een proces dat altijd in beweging is en altijd vraagt om voortdurende innovatie van het onderwijs. Onderwijs en (regionaal en sectoraal) bedrijfsleven moeten hier samen aan werken. b. Transparantie van resultaten. Bedoeld om leerlingen, ouders én werkgevers te laten zien wat er gebeurt in het onderwijs. Transparantie kan ervoor zorgen dat de dialoog tussen scholen en bedrijfsleven wordt ondersteund met feiten, zodat doelgericht samen aan verbeteringen kan worden gewerkt. 3 Het betreft hier zowel het mbo als het hbo, tenzij uit de context van de tekst blijkt dat een van beide sectoren bedoeld wordt.

4 4 c. De beroepspraktijk als uitgangspunt. Dat houdt in dat rekening wordt gehouden met de economische structuur in de regio. In dit licht bezien is het logisch dat in het competentiegericht beroepsonderwijs geanticipeerd wordt op 'een leven lang leren'. Als iemand op de arbeidsmarkt komt met bij voorkeur minimaal startkwalificatie niveau 2 betekent het niet dat hij is uitgeleerd. 3. Perspectief is goed, uitvoering moet beter Het perspectief van competentiegericht beroepsonderwijs is goed. De beroepspraktijk is uitgangspunt. Het beroepsonderwijs is daardoor beter in staat in te spelen op de ontwikkelingen die zich in het bedrijfsleven en in de samenleving voordoen. Het onderwijs wordt zo integraal onderdeel van het bedrijfsleven. In de uitvoering vraagt dat vanwege de landelijke en sectorale herkenbaarheid om nauwe samenwerking tussen het scholenveld en het bedrijfsleven. Zoals te verwachten is bij de invoering van nieuwe regelingen, schort er - ondanks de inspanningen van het bedrijfsleven - nog het nodige aan die uitvoering. Vanuit de optiek van het bedrijfsleven wijst de Stichting van de Arbeid op de volgende constateringen bij de invoering van competentiegericht beroepsonderwijs, die dringend om aandacht vragen. Het (georganiseerde) bedrijfsleven is nog onvoldoende betrokken bij de invoering van het competentiegericht beroepsonderwijs. De mbo-scholen maken nog te weinig werk van het afleggen van verantwoording naar hun stakeholders, in het bijzonder geldt dit voor het representatieve regionale en sectorale bedrijfsleven. De gouvernance is algemeen en niet doelgericht op samenspraak en samenwerking. Er vindt te weinig overleg en afstemming - al dan niet in de vorm van afspraken - plaats over de knelpunten die het bedrijfsleven ervaart bij de invoering. Het gaat hierbij onder andere over het eenzijdig uitbreiden van de omvang van de beroepspraktijkvorming in de BOL, het soms ontbreken van voldoende aandacht voor vakbekwaamheden en vakkennis, ontoereikende voorbereiding op de beroepspraktijkvorming, ontbreken van begeleiding door vakkundige docenten bij de door de school noodzakelijk geachte activiteiten die een bedrijf moet uitvoeren bij het toetsen en beoordelen van de deelnemer. Er ontbreekt een duidelijk feedback-mechanisme met betrekking tot de ervaringen van het bedrijfsleven in de keten beroepscompetentieprofiel (vraag van de arbeidsmarkt), kwalificatiedossier (herontwerp kwalificatiestructuur), uitvoering van leertrajecten in school en in bedrijf (herontwerp mbo) en de beoordeling van de deelnemer (herontwerp examinering). De voorbereiding van leerlingen op studie- en beroepskeuze is nog niet optimaal. Scholen besteden te weinig aandacht aan onderzoek naar de arbeidsmarktrelevantie van opleidingen. Zodoende komt het voor dat leerlingen in grotere aantallen opleidingen volgen dan dat er banen in die branche beschikbaar zijn. Brancheorganisaties kunnen samen met scholen meer werk maken van een goede studie- en beroepskeuzevoorlichting en de juiste perspectieven schetsen. De professionalisering van (vak)docenten komt te langzaam op gang. Docentstages krijgen niet of nauwelijks vorm en inhoud.

5 5 Uitwisseling tussen school en bedrijfsleven wat betreft kennis en vaardigheden moet meer gestimuleerd worden. Hierbij kan gedacht worden aan docentenstages in bedrijven, werknemers als docent voor de klas, snuffelstages. Hiervoor dienen geoormerkte financiële middelen te worden vrijgemaakt. Daar waar de balans in de leertrajecten en bij de toetsing verschuift in de richting van het bedrijfsleven ervaren bedrijven dit vaak als een taakverzwaring. Een toereikende financiële tegemoetkoming voor de bedrijven ontbreekt. In mbo en nog sterker in hbo is waar te nemen dat de omslag naar competentiegericht beroepsonderwijs vaak samengaat met bezuiniging op het aantal contacturen ('extensivering van het onderwijs'). Dat is geen goede ontwikkeling. Er moeten ook bij niet-klassikale situaties voldoende docent-uren ingezet worden om een goede coaching en begeleiding te realiseren. Van groot belang is dat bij projectmatig werken leerlingen niet overvraagd worden wat betreft zelfstandigheid. Er moet begeleiding en structuur blijven voor de leerlingen. Er zijn zorgen over het op peil blijven van de kenniscomponent. Daarom is het goed dat diverse opleidingsclusters in het hbo doende zijn om de 'body of knowledge' te omschrijven zodat naast de vaak zeer algemeen geformuleerde competenties ook zichtbaar is welke vakkennis vereist is. Competenties hebben als componenten: kennis, vaardigheden en houding. Het centraal stellen van de praktijk mag niet betekenen dat het onderwijs zich vooral of uitsluitend op vaardigheden concentreert: er moet een goede balans blijven met aan te brengen vakkennis. Het is nodig dat deze constateringen op- en aangepakt worden. Naar het oordeel van de Stichting is het daarbij primair van belang dat in het systeem van het beroepsonderwijs het regionale en sectorale bedrijfsleven op adequate wijze gepositioneerd en gefaciliteerd wordt. Daarbij gaat het er niet om om van bovenaf voor te schrijven op welke wijze partijen met elkaar aan de slag moeten, maar dát onderwijs en bedrijfsleven elkaar moeten vinden. Dit zal resulteren in een betere dialoog en duurzame samenwerking tussen scholen en bedrijven c.q. het bedrijfsleven en onderwijs, zowel regionaal als sectoraal en uiteindelijk in bindende en professionele samenwerkingsafspraken. De verantwoordelijkheid van scholen voor het onderwijs krijgt daarmee gestalte binnen partnerships met het sectorale en regionale bedrijfsleven. 4. Verantwoordelijkheden en belangen Competentiegericht beroepsonderwijs vraagt een grotere betrokkenheid van bedrijven en het bedrijfsleven dan de 'oude' wijze van onderwijs geven, waarbij het onderwijs erop gericht was een examen te behalen. De betrokkenheid geldt niet alleen voor het vaststellen van de competenties waaraan een afgestudeerde moet voldoen, maar ook voor het vormgeven van het onderwijs. Die betrokkenheid vergt een goede afstemming tussen het binnenschoolse en buitenschoolse onderwijs. Omdat de arbeidsmarkt dynamisch is, veranderen de eisen die aan werknemers worden gesteld navenant. Scholen hebben dus ruimte nodig om in te spelen op die dynamiek. Daarom is het goed dat die ruimte er ook via de kwalificatiedossiers en andere vormen van regelgeving komt. De kwalificatiedossiers in het mbo die inmiddels, mede onder verantwoordelijkheid van sectorale sociale partners, zijn opgesteld, hebben in potentie een unieke waarde en demonstreren de betrokkenheid van het bedrijfsleven op sectoraal niveau. De Stichting vindt dat deze betrokkenheid nog verder kan worden versterkt, waarmee

6 6 tevens het draagvlak bij sectorale sociale partners wordt vergroot, als in de kwalificatiedossiers ook aandacht wordt besteed aan de kwaliteit van de afsluiting van de leertrajecten, de examens (inclusief het erkennen van eerder verworven competenties). De kwalificatiedossiers vormen het kader waarbinnen de onderwijsinstellingen, in samenspraak met bedrijven, de leertrajecten vormgeven. Naar het oordeel van de Stichting dient in de kwalificatiedossiers een goede balans te zitten tussen wat sectoraal en landelijk herkenbaar moet zijn. Tegelijkertijd moet sprake zijn van een regionale herkenbaarheid. Deze balans is in de nu lopende onderwijsexperimenten nog niet optimaal in alle sectoren tot stand gebracht. Scholen zouden bijvoorbeeld regionale klankbordgroepen kunnen installeren. Bij de oprichting daarvan kunnen landelijke organisaties ondersteuning bieden. Competentiegericht beroepsonderwijs betekent dat er een goede publieke verantwoording over behaalde resultaten moet worden afgelegd. Het opstellen van een benchmark op sectorniveau, zoals vorig jaar door MBO Raad is gedaan, is een goede stap voorwaarts, maar niet afdoende. Juist op het niveau van de instelling - en de onderscheiden opleidingssectoren daarbinnen - is inzicht in de prestaties nodig en een voortdurende bereidheid en inzet om aanpassingen en vernieuwingen aan te brengen. De uitvoering van deze opdracht zal het scholenveld in samenspraak met het bedrijfsleven moeten uitwerken. Competentiegericht beroepsonderwijs moet leiden tot een andere houding op de arbeidsmarkt. Wanneer iemand van school komt met een diploma is hij niet uitgeleerd: op de eerste dag dat hij binnenkomt in een bedrijf, start 'een leven lang leren'. Zowel vanuit scholen, kenniscentra, toezichthouders (onderwijsinspectie en KCE) als bedrijfsleven wordt heel kritisch gekeken hoe een leerling uiteindelijk op de arbeidsmarkt komt. Daarom vindt de overgang naar competentiegericht beroepsonderwijs niet alleen plaats op scholen die worden begeleid door kenniscentra. Die overgang en verandering van houding moet ook plaatsvinden bij het bedrijfsleven zelf. Voor het bedrijfsleven is het, zeker bij een krappe arbeidsmarkt, uitermate belangrijk om te investeren in goed beroepsonderwijs zodat een instroom van jonge, goed opgeleide mensen plaatsvindt. Maar ook om de employability van het zittende personeel te verhogen. Scholen en bedrijven moeten bij voortduring aandacht besteden aan het volop benutten van de mogelijkheden en de competenties van de individuele leerling en werknemer. De groei van het aanbod op de arbeidsmarkt zal toenemen door meer gebruik te maken van internationale mobiliteit en door oudere werknemers te stimuleren om te blijven werken. Of door werknemers die nu nog aan de kant staan, zoals gedeeltelijk gehandicapten of te laag opgeleide werknemers, via opstapbanen terug te brengen op de werkvloer. Deze laatste groep werknemers staat niet voor niets (bijna) buiten het arbeidsproces. Ze hebben te kampen met ontbrekende of deels verouderde competenties. Zij zullen gemotiveerd nieuwe competenties, vaardigheden en kennis moeten aanleren. Bij het competentiegericht beroepsonderwijs hoort veelvuldige interactie met bedrijven en het georganiseerde bedrijfsleven. Scholen die hiermee actief aan de slag gaan, zullen door deze interactie steeds beter in staat zijn om zowel aan het bedrijfsleven als aan de leerlingen, die alle leeftijden hebben, een cruciale en positieve bijdrage te leveren. Hierbij moet bedacht worden dat niet één manier van werken kan worden gehanteerd door alle scholen. Het is nodig dat op regionaal én sectoraal (branche) niveau

7 7 voortdurend afspraken worden gemaakt en dat steeds opnieuw wordt bijgesteld hoe partijen vinden dat met elkaar zaken geregeld moeten worden. Het is een duurzame, zakelijke, professionele relatie. In de regio vindt de match plaats tussen vraag en aanbod van arbeid. Daarbij kan worden ingespeeld op een behoefte specifiek voor die regio. In de regio vinden echter geen onderhandelingen plaats over de kerninhoud van opleidingen; dit moet landelijk gebeuren. 5. De opvatting van de Stichting van de Arbeid De snelheid van de omslag op de arbeidsmarkt verhoudt zich (nog) niet tot de snelheid waarmee de samenwerking tussen scholen en bedrijfsleven tot oplossingen kan leiden. Om hierin versnelling te brengen, kan en moet de hand aan de ploeg geslagen worden. De Stichting van de Arbeid noemt hiertoe vier kernbegrippen: gezamenlijke verantwoordelijkheid. Vanuit de gezamenlijke verantwoordelijkheid zullen scholen en bedrijven, binnen de kaders van kwalificatiedossiers, met elkaar op zoek moeten naar hun optimale vormgeving van het onderwijs. Er is op dit moment heel veel ruimte om gezamenlijk zaken tot stand te brengen: in opleidingsprogramma's, in individuele leerarrangementen voor de nieuwe leerling, in een andere begeleiding op de praktijkplaats, in lesgeven op de werkplek, enzovoorts. De Stichting heeft geconstateerd dat er op dit punt nog een wereld te winnen is. constructief overleg. Scholen zullen samen met het regionale en sectorale bedrijfsleven op zoek moeten naar een voor hen passende vorm van constructief overleg zowel op landelijk niveau als in de regio. overleg kost tijd. In regelgeving (bijvoorbeeld ten aanzien van het afleggen van verantwoording door scholen aan het regionale en sectorale bedrijfsleven) en in het bekostigingssysteem zullen zonodig prikkels aangebracht moeten worden om de omslag te effectueren. Niet alleen onderwijsinstellingen hebben extra financiële middelen nodig. Ook bedrijven moeten tijd besteden aan het maken van een omslag (afstemming, overleg, begeleiding). Het verdient daarom aanbeveling om ook het georganiseerde bedrijfsleven financieel tegemoet te komen bij de realisatie van competentiegericht beroepsonderwijs. benutting extra tijd. Gezien de slag die nog gemaakt moet worden, onderschrijft de Stichting het besluit van de staatssecretaris van OCW om de experimenteerperiode met twee jaar tot 1 augustus 2010 te verlengen. 4 In de resterende experimenteerperiode dient voldoende aandacht te zijn voor de onderwerpen die in deze nota, met name in paragraaf 3, zijn aangestipt. Als scholen en bedrijfsleven met elkaar samenwerken in de regio dan moet dit tevens leiden tot een verantwoord opleidingsaanbod voor die regio. Dat doet een beroep op de individuele kwaliteiten van elke leerling waardoor het maximale uit de leerling wordt gehaald. Dat zal echter straks ook zijn vruchten afwerpen als deze competente leerling aan de slag is als werknemer of zelfstandig ondernemer. 4 Brief d.d. 5 april 2007 van Staatssecretaris Van Bijsterveldt (OCW) aan de Tweede Kamer.

8 8 Begrippenlijst aoc bbl bol bpv cgo evc hbo hnl kbb kbo kce mbo roc = agrarisch opleidingscentrum = beroepsbegeleidende leerweg = beroepsondersteunende leerweg = beroepspraktijkvorming = competentiegericht onderwijs = eerder verworven competenties = hoger beroepsonderwijs = het nieuwe leren = kenniscentrum beroepsonderwijs bedrijfsleven = kwalificatiestructuur beroepsonderwijs = kwaliteitscentrum examinering = middelbaar beroepsonderwijs = regionaal opleidingscentrum