School betrokkenheid en school burn-out van leerlingen in het voortgezet

Transcriptie

1 School betrokkenheid en school burn-out van leerlingen in het voortgezet Voortijdig school verlaten wordt vaak gezien als een belangrijke bedreiging van een duurzame sociale en economische ontwikkeling, de inclusie van minderheden en is vaak een persoonlijke tragedie voor de leerlingen in kwestie. In de vroege adolescentie wordt voortijdig school verlaten vaak in verband gebracht met lage niveaus van school betrokkenheid en hoge niveaus van school burn-out (e.g. Anderman, 2002; Croninger & Lee, 2001; Eccles & Roeser, 2011; Finn& Rock, 1997; Frederick et al, 2004, Koning & Boekaerts 2005). Recent onderzoek wijst erop dat de gevoelens van leerlingen met betrekking tot school betrokkenheid en burnout kunnen veranderen in de tijd en sensitief zijn voor de context waarin de leerling functioneert (Tuominen-Soini & Salmelo-Aro, 2013). Vooral voor leerlingen in de pubertijd speelt er vermoedelijk een sterke sociale component (Crone & Dahl, 2012). Verschillende interventies die in internationaal onderzoek worden beschreven zetten in op het laten toenemen van betrokkenheid en het afnemen van burn-out om school uitval te reduceren. Uit het voorgaande blijkt dat de mate waarin leerlingen betrokken zijn bij hun school en onderwijs kan veranderen en dat scholen, docenten en medeleerlingen hier mogelijk invloed op kunnen uitoefenen.

2 Burn-out en betrokkenheid zijn van oorsprong begrippen die veelvuldig worden onderzocht in het kader van duurzame werkrelaties binnen het wetenschappelijke gebied van de organisatie psychologie. Dat is misschien ook wel de eerste gedachte als je aan burn-out denkt. In de afgelopen jaren zijn de begrippen betrokkenheid en burn-out vertaald naar de schoolse context. Dit is eerst gedaan voor het hoger onderwijs en later ook voor het voortgezet onderwijs. School betrokkenheid wordt vaak getypeerd aan de hand van drie dimensies, namelijk: energie, toewijding en flow. Energie verwijst naar de intensiteit van de energie en de voortvarendheid tijdens het studeren, toewijding refereert naar aan algemene positieve houding van leerlingen ten opzichte van studeren, het waarderen van school en schoolwerk als waardevol, en het gevoel van enthousiasme en uitdaging. Flow verwijst tenslotte naar het volledig geconcentreerd en volledig opgenomen worden door school/leertaken waardoor de tijd snel voorbij lijkt te gaan. School burn-out kan eveneens worden beschreven aan de hand van drie dimensies, namelijk gevoelens van vermoeidheid veroorzaakt door de eisen van school, een cynische en afstandelijke houding ten opzichte van school en tot slot kan zich dat uiten in gevoelens van tekortschieten als student (e.g. Salmela- Aro, Kiuru, Leskinen & Nurmi, 2009). School betrokkenheid en burn-out worden soms beschreven als elkaars tegenpolen, maar ook vaak als twee verschillende negatief samenhangende begrippen. Dat wil zeggen dat leerlingen die in hoge mate betrokken zijn bij hun school en opleiding vaak (maar niet altijd) een lage mate van burn-out rapporteren en andersom. Met name in Finland, het traditioneel zeer goed scorende land in de internationale onderzoeken, is in het laatste decennium veel onderzoek gedaan naar school betrokkenheid en burn-out. In Nederland is al wel enige tijd aandacht voor onderzoek naar school betrokkenheid maar is tot nog toe nog geen onderzoek gedaan naar school burn-out onder leerlingen in het voortgezet onderwijs. In COOL 5-18 zijn de vragen voor het in kaart brengen van school betrokkenheid en school burn-out opgenomen in de leerlingvragenlijsten in klas 3 en de examenklas vwo vanaf de afnames in het voorjaar van Afgelopen half jaar heeft een groep van vijf masterstudenten van de Rijksuniversiteit Groningen zich in het kader van hun afstudeer onderzoek hierin verdiept. In de volgende bijdragen leest u de belangrijkste bevindingen van hun werk. School burn-out in relatie met de persoonlijkheid van leerlingen Irina Mol Werk gerelateerde burn-out is een bekend verschijnsel, maar school burn-out zegt de meeste mensen weinig. Toch blijkt uit het uitgevoerde onderzoek dat ruim 20% van de middelbare

3 scholieren (derde klas) die mee heeft gedaan aan COOL 5-18 op basis van hun antwoorden op een school burn-out vragenlijst een verhoogd risico heeft op een school burn-out. Bij nog eens ruim 10% kan zelfs een sterk verhoogd risico worden vastgesteld. Deze percentages liggen iets hoger dan eerder in onderzoek in Finland is gevonden. Echter, de verschillen tussen Nederland en Finland in de prevalentie van burn-out zijn maar klein. Een opvallende bevinding is dat leerlingen in het vwo het vaakst in de groep met een laag risico op school burn-out zitten. Naast de vraag hoe vaak school burn-out voorkomt, is het natuurlijk ook interessant om te weten welke kenmerken van leerlingen het risico op school burn-out vergroot of verkleint. De persoonlijkheid van een werknemen wordt gezien als risicofactor voor werk gerelateerde burn-out en daarom is nu onderzocht of de persoonlijkheid van leerlingen ook gezien kan worden als risicofactor voor school burn-out. Ook wordt gekeken naar het geslacht van de leerlingen, omdat uit voorgaand onderzoek blijkt dat meisjes in het algemeen hoger scoren op de drie componenten van school burn-out dan jongens (Bask & Salmela-Aro, 2013). In het onderzoek is het onderstaande mediator model getoetst, waarbij het idee is dat de persoonlijkheid van de leerling de mogelijke verklaring is waarom jongens en meisjes van elkaar verschillen in de mate van school burn-out die ze ervaren. Emotionele Stabiliteit Geslacht Cynisme/Uitputting/ Gevoelens van Incompetentie Figuur 1. Hypothetisch mediatormodel Uit het onderzoek blijkt dat vier van de vijf Big Five persoonlijkheidstrekken (Extraversie, Ordelijkheid, Mildheid en Emotionele Stabiliteit) een belangrijk deel kunnen verklaren van de relatie tussen het geslacht van de leerling en zijn/haar score op Cynisme, Uitputting en Gevoelens van Incompetentie (de drie componenten van school burn-out). Het geslacht van de leerling voorspelt dus de score op de persoonlijkheidstrek en de score op de persoonlijkheidstrek voorspelt vervolgens de score op Cynisme, Uitputting of Gevoelens van Incompetentie. Dit betekent dat de vier genoemde persoonlijkheidstrekken als risicofactor voor school burn-out kunnen worden gezien.

4 School betrokkenheid en burn-out in relatie tot de dominante doeloriëntatie van de leerlingen Marinda Spitthof In mijn studie is de relatie tussen de mate van schoolburn-out en schoolbetrokkenheid onderzocht en daarnaast is er gekeken of de dominante doeloriëntatie van een leerling gerelateerd is aan (de doeloriëntatie die de leerling het meest verkiest) de mate van schoolburn-out en schoolbetrokkenheid. De doeloriëntatie bepaalt wat de leerling ziet als bewijs dat hij competent is en waar hij op gericht is bij het leren (Elliot & McGregor, 2001). Leerling kunnen hun competentie beoordelen op basis van een eigen oordeel over hoe goed ze zelf taken beheersen ( ik begrijp de stof, ik heb die vaardigheid ) of op basis van een vergelijking met klasgenoten ( ik kan het beter dan anderen ). Daarbij kunnen de leerlingen gericht zijn op het behalen van een positief oordeel ( ik wil het beter doen dan ) of het voorkomen van een negatief oordeel ( ik wil het niet slechter doen dan ). De doeloriëntatie bepaalt mede het doorzettingsvermogen, de ijver, de veerkracht, de leerstrategie en de emoties van de leerling. In COOL 5-18 is op basis van zes stellingen is de dominante doeloriëntatie van leerlingen in kaart gebracht (Van Yperen, 2006). Uit het onderzoek blijkt in de eerste plaats dat er een negatieve relatie is tussen schoolburnout en schoolbetrokkenheid. Dit betekend dat leerlingen met een hoge mate van schoolburnout vaker een lage mate van schoolbetrokkenheid hebben en leerlingen met een hoge mate van schoolbetrokkenheid een lage mate van schoolburn-out. Deze relatie wordt ook gevonden voor klassen en scholen. Op scholen waar de leerlingen een hoge mate van betrokkenheid rapporteren zien we vaak een lage mate van gerapporteerde school burn-out. Daarnaast is uit het onderzoek duidelijk geworden dat leerlingen met verschillende dominante doeloriëntaties van elkaar verschillen als het gaat om de mate van schoolburn-out en schoolbetrokkenheid. Leerlingen die hun best doen op school omdat ze goed willen presteren voor zichzelf (mastery-approach doeloriëntatie) en leerlingen die willen laten zien dat ze beter kunnen presteren dan anderen (performance-approach doeloriëntatie) hebben een hogere mate van schoolbetrokkenheid dan leerlingen die willen laten zien dat ze niet minder dan andere leerlingen zijn (performance-avoidance doeloriëntatie) of leerlingen die niet geïnteresseerd zijn in goed presteren voor zichzelf, danwel voor anderen (masteryavoidance doeloriëntatie). Leerlingen zonder een duidelijke doeloriëntatie hebben gemiddeld een lage mate van schoolbetrokkenheid. Voor schoolburn-out zijn er minder verschillen gevonden voor de doeloriëntaties. Leerlingen met een performance-avoidance doeloriëntatie scoren lager op school burn-out dan leerlingen met een performance-approach

5 doeloriëntatie. Ook leerlingen zonder duidelijke doeloriëntatie scoren lager, maar voor de overige doeloriëntaties zijn geen duidelijke verschillen gevonden. Stabiliteit van school betrokkenheid en burn-out in het voortgezet onderwijs en de relatie met school prestaties Ton Jonker Omdat uit recent onderzoek blijkt dat school betrokkenheid en burn-out kunnen veranderen in de tijd (Tuominen-Soini & Salmelo-Aro, 2013) is een longitudinaal onderzoek is uitgevoerd waarin is onderzocht hoe stabiel school burn-out en schoolwerkbetrokkenheid zijn in de periode van klas drie tot de examenklas van het vwo. Daarnaast is gekeken hoe school burnout en schoolwerkbetrokkenheid van vwo-leerlingen in Nederland zich verhouden tot hun rapportcijfers, cognitieve prestaties. Voor dit onderzoek hebben we een andere benadering gekozen dan het hiervoor gepresenteerde onderzoek. Leerlingen in klas drie van het voortgezet onderwijs zijn op basis van de scores op de dimensies van burn-out en betrokkenheid vragenlijsten in 5 groepen ingedeeld (clustering) van leerlingen met vergelijkbare scores. Hieronder staan de resultaten van deze clustering. Groep één, twee en vier hebben lage tot matige niveaus van school burnout en matige tot hoge niveaus van school betrokkenheid. De twee andere groepen kunnen worden gezien als potentiële risicogroepen vanwege de hoge score op de burn-out dimensies, namelijk groep 3 (hoog niveau van burn-out en hoog niveau van betrokkenheid) en groep 5 (hoog niveau van burn-out en laag niveau van betrokkenheid). Uit het onderzoek blijkt dat twee groepen leerlingen lager presteren op de vakken Nederlands en Wiskunde dan de andere groepen: leerlingen met een hoog niveau van burn-out en een laag niveau van betrokkenheid (groep 5) en leerlingen met een redelijk hoog niveau van burn-out en een redelijk hoog niveau van betrokkenheid (groep 3). Leerlingen met een lage mate van burn-out en een hoge mate van schoolwerkbetrokkenheid presteren juist beter dan de andere leerlingen. Opvallend is dat bij het vak Engels de verschillen tussen de groepen minder groot zijn en dat leerlingen met een laag niveau van schoolwerkbetrokkenheid juist hoger scoren op Engels terwijl deze leerlingen op de andere vakken lager presteren. Een verklaring hiervoor kan zijn dat leerlingen die afstandelijk zijn ten opzichte van school, zich in hun vrijetijd bezig houden met zaken waardoor de Engelse taalvaardigheid wordt verbeterd zoals muziek luisteren of films kijken.

6 Verder is gebleken dat de mate van burn-out in de derde klas significant lager is dan in de vwo-examenklas. Voor schoolwerkbetrokkenheid geldt dat leerlingen in de derde klas significant meer betrokken zijn dan leerlingen in de examenklas. Met andere woorden, leerlingen in de examenklas lopen een groter risico op school burn-out en zijn minder bij school betrokken dan leerlingen in de derde klas. Ten slotte blijkt uit het onderzoek dat er drie belangrijke voorspellers zijn voor de mate van burn-out en schoolwerkbetrokkenheid in de examenklas, dat zijn de mate van burn-out en schoolwerkbetrokkenheid van leerlingen in de derde klas, de scores op de cognitieve prestatietoets van Engels en het rapportcijfer van wiskunde in de derde klas. Figuur 2. Uitkomst van clustering

7 School betrokkenheid en burn-out in relatie tot het welbevinden van leerlingen met hun docenten en klasgenoten Lisa Heij Voor mijn masterscriptie heb ik me bezig gehouden met het onderzoek van de relatie tussen het welbevinden van leerlingen met hun leerkrachten, het welbevinden van leerlingen met hun klasgenoten en schoolbetrokkenheid en schoolburn-out. Recent onderzoek wijst er namelijk op dat de gevoelens van leerlingen met betrekking tot school betrokkenheid en burn-out sensitief zijn voor de context waarin de leerling functioneert (Tuominen-Soini & Salmelo-Aro, 2013) en vooral voor leerlingen in de pubertijd speelt er vermoedelijk een sterke sociale component (Crone & Dahl, 2012). Uit mijn literatuuronderzoek kwam een bestaand model met betrekking tot deze onderwerpen heel duidelijk naar voren: het model van Juvonen (2006). Dit model schetst het proces van beïnvloeding van de relatie van leerlingen met hun leerkrachten en klasgenoten via het gevoel van verbondenheid op schoolbetrokkenheid. Een vergelijkbaar model heb ik zelf voor schoolburn-out opgesteld. Figuur 3. De relatie tussen de leerkracht-leerling relatie, de leerling-leerling relatie en schoolbetrokkenheid. In mijn onderzoek heb ik geprobeerd het model van Juvonen (2006) te toetsen voor de Nederlandse context met de data afkomstig uit het COOL 5-18 onderzoek. Daaruit bleek dat, gecorrigeerd voor verscheidene achtergrondkenmerken van leerlingen, zowel de relatie van leerlingen met hun leerkrachten als de relatie met hun klasgenoten een unieke bijdrage levert aan zowel de mate van schoolbetrokkenheid als het risico op schoolburn-out. Wanneer deze relaties als positief werden ervaren door leerlingen, was de mate van schoolbetrokkenheid

8 groter en het risico op schoolburn-out kleiner. Opvallend was de bevinding dat de relatie die de leerlingen hebben met hun docenten een sterkere voorspeller is van school betrokkenheid en burn-out dan de relatie met hun medeleerlingen. Ook vond ik een significante positieve relatie tussen schoolbetrokkenheid en schoolburn-out. Dit zijn zeer interessante uitkomsten voor het onderwijs, want ze bieden mogelijkheden voor het voorkomen van schoolburn-out. Dit geldt met name voor de bevindingen omtrent de relaties die de leerlingen ervaren met hun docenten, aangezien dit mogelijk door de school en docenten veranderbare factoren zijn. School burn-out in relatie tot de thuissituatie en opvoeding van leerlingen Christien Pries Naast de docenten en medeleerlingen zou ook de thuissituatie en de opvoeding van de leerlingen een belangrijke sociale context kunnen zijn waar school burn-out sensitief voor is. Met behulp van de vele gegevens uit COOL 5-18 is nu meer bekend over school burn-out in Nederland en in het bijzonder in relatie tot de thuissituatie en opvoeding van de leerlingen. In dit onderzoek is gekeken naar een aantal specifieke variabelen die te maken hebben met de achtergrond van de leerling en factoren uit de thuissituatie en opvoeding van het kind die zouden kunnen samenhangen met school burn-out. Uit het onderzoek blijkt dat ruim 11% van de leerlingen een sterk verhoogd risico op school burn-out heeft. Ook blijkt burn-out samen te hangen met een aantal kenmerken van de leerling uit de thuissituatie. In de eerste plaats blijkt het spijbelgedrag van de leerling samen te hangen met school burn-out: leerlingen die nooit spijbelen, hebben opvallend genoeg net als leerlingen die vrijwel elke dag spijbelen, een veel lager risico op school burn-out dan leerlingen die met enige regelmaat (een paar keer per maand) spijbelen. Het is hierbij niet duidelijk of het spijbelgedrag oorzaak of gevolg is van de school burn-out. Beide redenaties zijn plausibel. Ook blijkt dat een leerling minder last heeft van school burn-out wanneer het zelf mag bepalen wanneer het huiswerk maakt. Daarentegen zouden ouders juist wel moeten bepalen hoe laat hun kind thuis moet zijn: de kinderen die over dat tijdstip minder zelf te zeggen hebben, vertonen minder school burn-out. Wat ook opvalt is dat kinderen van Islamitische ouders minder vaak school burn-out vertonen dan leerlingen van ouders met een ander geloof of zonder religieuze overtuiging.