Geachte lezer. klantportret Jos Neijenhuis oprichter FOX Vakanties en Stichting Orange Angel, filantroop. voorwoord

Transcriptie

1

2 voorwoord klantportret Jos Neijenhuis oprichter FOX Vakanties en Stichting Orange Angel, filantroop Geachte lezer beeld Mark Horn Het doet ons veel genoegen u deze zesde editie van ons Groot Economisch Tijdschrift aan te bieden. Dit jaar voor het eerst gemaakt voor onze Preferred én Private Banking-relaties. Na jaren van zwaar weer is het prettig om te kunnen constateren dat de positieve geluiden over economisch herstel steeds luider klinken. Ook onze bestuursvoorzitter Gerrit Zalm is licht optimistisch en wijst onder meer op het herstel van de huizenmarkt. Hij gaat in op het herstel van vertrouwen in de bankensector en toont zich positief over de Bankenunie, die aan het eind van dit jaar op Europees niveau het toezicht op het bankwezen van de nationale overheden overneemt. In deze Relevant kunt u meer lezen over de ins en outs van deze nieuwe toezichthouder. Verder kunt u de bijdragen van onze specialisten lezen over andere financieel-economische onderwerpen zoals pensioen of voogdij. Chief Economist Han de Jong gaat in op het fenomeen Thomas Piketty en beschrijft zijn persoonlijke worsteling met deze rock star onder de economen. Met Carla Smits-Nusteling, oud-cfo van KPN, praten we over de nieuwe wending in haar werkzame leven. Zij is nu als ondernemer, coach en investeerder betrokken bij start-ups. Hoe was uw jaar? Het afgelopen jaar was er een van bezinning en spirituele groei. Na de verkoop van mijn bedrijf ben ik op Ibiza gaan wonen. Ik voel mij een bevoorrecht mens, maar met zo veel armoede in de wereld wil je wat terugdoen. Via mijn stichting Orange Angel besteed ik daarom tijd en geld aan kleine projecten gericht op zelfredzaamheid. In Sri Lanka bouw ik huizen voor gezinnen die in kartonnen dozen leven en in Nepal financier ik opvanghuizen voor straatkinderen en opleidingen voor kansarme vrouwen. Ook schilder ik graag. Dat geeft mij rust, troost en inspiratie. tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen Graag maken wij u attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee u wekelijks op de hoogte kunt blijven van actuele financieel-economische ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, dan kunt u zich abonneren via abnamro.nl/relevant. Ten slotte willen wij u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij op de vorige Relevant van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal voor u, dus het is heel goed te horen wat u ervan vindt. Wilt u weer reageren, dan kan dat door ons te mailen via relevant@nl.abnamro.com. We zien uw reacties graag tegemoet. Annemarie Rosebeek, directeur Marketing ABN AMRO MeesPierson Arno IJssels, directeur Marketing ABN AMRO Particulieren 3

3 Inhoud Adviseur, investeerder, coach Carla Smits-Nusteling, oud-cfo van KPN over leiderschap, trots en ambitie. Land in Zicht Portugal, Italië, Ierland, Griekenland en Spanje. Hoe staan ze ervoor? Relevant nodigt u uit voor de Derde Woensdag In September In gesprek over de Miljoenennota met Gerrit Zalm en Han de Jong. Hoe was uw jaar? Vijf Preferred en Private Banking-klanten blikken terug. De Bankenunie Het toezicht op het bankwezen ligt met de Bankenunie nu bij Europa. Voogdij Waar moet u op letten bij het benoemen van een voogd voor uw minderjarige kind? colofon Relevant magazine Redactieadres Hoofdredactie Mike Cooper Artdirection Esther Tji 2014 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud van deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook voor Preferred en Private Bankingrelaties, september Redactie Relevant ABN AMRO over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken Redactie Elisabeth Quarles Vormgeving Martijn de Kruijf zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks Bladmanagement en coördinatie Postbus 283 (AA 2325) van Ufford het feit dat aan de samenstelling van Relevant de grootst mogelijke zorg is Saska Stobbe, Marketing Particulieren 1000 EZ Amsterdam besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners niet instaan voor de juistheid, relevant@nl.abnamro.com Met dank aan Technische eindredactie Economisch Bureau ABN AMRO, volledigheid en actualiteit van de geboden informatie en diensten. Wanneer u Omslagillustratie Daniëlle Levendig, Arie Meijer Investment Advisory zonder verificatie of nader advies gebruikmaakt van de geboden informatie en Concept en realisatie Centre ABN AMRO diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en Jim Frazier MediaPartners MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid. LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen Beeldredactie Janine Bekker 4 5

4 grote Geen avonturen meer tekst Brigitte Seegers beeld Corbino DE HUIZENMARKT TREKT AAN, HET CONSUMENTENVERTROUWEN NEEMT TOE. NEDERLAND LIJKT UIT DE CRISIS. ONDERTUSSEN MAAKT ABN AMRO ZICH OP VOOR EEN BEURSGANG. MET BESTUURSVOORZITTER GERRIT ZALM BLIKKEN WE TERUG OP HET AFGELOPEN JAAR EN KIJKEN WE VOORUIT. Hoe kijkt u terug op het afgelopen jaar? We hebben twee heel zware jaren achter de rug. Het was het tweede jaar op rij dat de economie in een recessie was. Vooral onze zakelijke klanten die afhankelijk zijn van de binnenlandse bestedingen hebben dat gemerkt. Ook als bank hebben we het gemerkt, doordat we behoorlijk moesten afschrijven op de kredieten die we hadden uitstaan. Dat heeft ons resultaat onder druk gezet. Gelukkig hebben we toch nog zwarte cijfers geschreven. Bent u ook zo somber voor de rest van het jaar? Nee, ik denk dat we het dieptepunt achter de rug hebben. Er zijn allerlei positieve signalen. De huizenmarkt trekt aan. Wij zien de hypotheekaanvragen toenemen en ook voor het bedrijfsleven zijn er lichtpuntjes aan de horizon. Het herstel interview lijkt aangebroken. Ook zien we economische groei in het vooruitzicht. We lezen veel over de Asset Quality Review (AQR). Wat is dat eigenlijk? Wat we uit elkaar moeten houden, zijn de AQR en de stresstest. De AQR is een onderzoek naar de balans van de banken om te kijken of wat daar aan bezittingen is opgeschreven, klopt. Dat onderzoek gebeurt onder leiding van de Europese Centrale Bank. We moeten heel veel dossiers opleveren, die vervolgens grondig worden uitgeplozen om te bepalen of we voldoende voorzieningen hebben genomen voor onze kredieten. Hiervan hebben we nu het meeste achter de rug. Daar zijn een paar honderd van onze medewerkers mee bezig geweest. In oktober zal blijken of er toch verborgen verliezen zijn. Dat klinkt ernstig? Nee hoor, ik denk dat dit onderzoek goed is voor het vertrouwen in de sector. Het is een grote apkkeuring eigenlijk. De Nederlandsche Bank heeft, vooruitlopend hierop, een onderzoek gedaan naar de onroerendgoedportefeuille van Nederlandse banken en daar zijn we heel goed uitgekomen. Ik verwacht niet dat uit de AQR groot leed voortkomt. Op dit moment is ABN AMRO de best gekapitaliseerde bank van Nederland. Is het vertrouwen in de bankensector weer aan het herstellen? Er is een groot verschil tussen hoe klanten tegen de financiële sector aankijken en hoe zij tegen hun eigen bankkantoor of 6 7

5 accountmanager aankijken. Voor de banken als geheel is het sentiment nog vrij negatief. Dat komt omdat er steeds weer dingen boven water komen die niet deugen, zoals Libor. Weliswaar voltrekt zich dat helemaal buiten ABN AMRO om, maar dat schaadt wel de sector als geheel. Meer dan de helft van onze particuliere klanten geeft ons een 8 of hoger voor onze dienstverlening. Er is dus wel degelijk vertrouwen in de individuele bank en de individuele medewerker, maar de sector als geheel staat er nog niet goed op. Onze filosofie: het goed en efficiënt bedienen van onze klanten interview Wat vindt u van de Bankenunie, waarbij de regels voor banken binnen de eurozone gelijk zijn? Dat is een goede zaak. Uniformiteit in toezicht is goed. Ook voor een gezonde concurrentie tussen landen. Is er nog nieuws over de beursgang? We zijn druk bezig met de voorbereidingen. In het vierde kwartaal gaan we kijken: zou het kunnen of zou het niet kunnen? Dat hangt af van de financiële resultaten van de bank en hoe de financiële markten ervoor staan. Dan gaan we advies uit- Wat moet er nog gebeuren? onze zakelijke klanten. Er zijn ook kritische ge- brengen aan de aandeelhouder. Hopelijk weten we Banken zullen moeten laten zien dat ze zaken luiden, bijvoorbeeld over de zakelijke kredietver- dan voor het einde van het jaar of we al dan niet in echt serieus aanpakken. Dat is vooral hard wer- lening. Maar zo makkelijk als er in 2006 en 2007 het tweede kwartaal van 2015 naar de beurs gaan. ken. En de zaken intern goed op orde brengen krediet werd verstrekt, zal het niet meer worden. zodat dit soort schandalen niet meer voor kun- Daar hebben we schade door opgelopen. Is er interesse voor de bank? nen komen. Zeker. Bij institutionele beleggers, zoals pensioen- Ik kan me voorstellen dat nu het economisch fondsen, beleggingsfondsen en verzekeraars, is er Past het dan om als bank de vaste iets beter gaat, de neiging ontstaat om weer rekening. Klanten kunnen bij ons kiezen voor zelf interesse. Maar ook particuliere klanten vragen salarissen van het hogere management in het oude gedrag te schieten? beleggen, advies of vermogensbeheer. Wat we on- wanneer zij een aandeel ABN AMRO kunnen met 20 procent te verhogen? Nee, dat proberen we echt te voorkomen. De der andere zien, is dat meer klanten ervoor kiezen kopen. Een solide, degelijke bank zonder grote Ik begrijp de emotie in de discussie. Wat de lessen die we geleerd hebben, moeten we goed om hun vermogen door ons te laten beleggen of avonturen die een redelijk rendement maakt, wordt media er vaak niet bij vermeldden, is dat de volhouden: altijd positief blijven tegen onze klan- om zelf te beleggen. Dat laatste is prima, maar wel gelukkig gezien als een aantrekkelijke belegging. maximale variabele beloning met 80 procent ten, maar ook kritisch tegenover de kredietwaar- risicovoller. teruggaat (van 100 naar 20 procent). Per saldo digheid van de klanten. Dat is ook in het belang Gaat de klant straks anders bediend worden is het een versobering. van henzelf. We moeten niet te veel krediet gaan Hoe waarborg je dan als bank je zorgplicht? als u weer beursgenoteerd bent? verstrekken. Dat geldt ook voor bedrijven. Bij zelf beleggen is die er niet. Dat is een beetje We hebben voor een strategie gekozen waarbij U spreekt veel klanten. Wat zeggen zij het probleem. Een stukje bescherming uit het het klantbelang centraal staat. Dat wordt niet an- tegen u? Sinds 1 januari mogen banken geen provisie oude model is er niet meer. Hoe ver je gaat met ders bij een beursgang. Ik geloof ook echt dat dat Dat het economisch beter gaat. Maar ook dat meer ontvangen voor beleggingsadvies. Is er paternalisme is natuurlijk de grote vraag. We het goede verdienmodel is. Het goed en efficiënt de bank transparanter communiceert. Onze do- nu meer transparantie? kunnen klanten niet dwingen om een bepaald bedienen van onze klanten is onze filosofie; daar cumenten zijn beter leesbaar en begrijpelijker. Ja, dat denk ik wel. Het leek of beleggen gratis model te kiezen als ze zelf willen beleggen. kan je een goede boterham mee verdienen. Daar hebben we hard aan gewerkt. Ook voor was, maar indirect kreeg je als klant toch de 8 9

6 De Bankenunie is revolutionair & ongekend tekst Roel Janssen beeld Rhonald Blommestijn achtergrond AAN HET EIND VAN DIT JAAR DRAGEN DE LANDEN VAN DE EUROGROEP HET TOEZICHT OP HET BANKWEZEN OVER VAN DE NATIONALE TOEZICHTHOUDERS NAAR HET EUROPESE NIVEAU. DE VORMING VAN DE BANKENUNIE IS DE LAATSTE IN EEN SERIE MAATREGELEN OM EEN HERHALING VAN DE GECOMBINEERDE BANKEN- EN EUROCRISIS IN DE TOEKOMST TE VOORKOMEN. Het was een zeldzaamheid in de agenda van de Duitse minister van Financiën, Wolfgang Schäuble. Hij had een avond vrij en zich voorgenomen met zijn vrouw naar de bioscoop te gaan in Berlijn. In Brussel onderhandelde die avond echter zijn Nederlandse collega Jeroen Dijsselbloem in zijn hoedanigheid van voorzitter van de ministers van Financiën van de eurolanden met leden van het Europarlement over de Europese Bankenunie, en deze zou hem bijpraten over het resultaat. Schäuble besloot daarom thuis te blijven, in afwachting van het telefoontje uit Brussel

7 achtergrond financiële problemen omdat ze hun Bank onder leiding van Danièle dat tot nu toe uitsluitend leningen aangeslagen. Blijkt dat onvoldoende, nationale bankensector moesten Nouy, de gerespecteerde Franse mocht verstrekken aan overheden, dan moet een bank een beroep doen redden van de ondergang. Toen de toezichthoudster, in Frankfurt kan in de toekomst ook krediet op een reddingsfonds voor banken. bubbel op de onroerendgoed- en toezicht uitoefenen op de verlenen aan banken om te voorko- De komende acht jaar moeten de huizenmarkt leegliep en de banken 128 grootste banken van de men dat overheden opnieuw banken zelf dit fonds vullen met in dreigden om te vallen, ging hun eurozone. Voor Nederland zijn dat meegesleurd worden in een banken- totaal 55 miljard euro. Als het redding ten koste van de krediet- ING, Rabobank, ABN AMRO, SNS crisis. volledig in werking is getreden staan waardigheid van de Ierse en Spaanse overheid. In Portugal, Griekenland Bank, Waterschapsbank, Bank Nederlandse Gemeenten en de BLAUWDRUK Nederlandse banken dus, via dit fonds, garant voor problemen bij en Cyprus financierden banken Nederlandse vestiging van Royal Het meest pikante element van de Griekse banken en omgekeerd. onhoudbare overheidstekorten, hetgeen leidde tot een spiraalbeweging van overheden en banken naar Bank of Scotland. KREDIET AAN BANKEN Bankenunie is wie er opdraait voor de rekening: de belastingbetalers of de kapitaalverstrekkers. Hier heeft STOUTE SCHOENEN De besluitvorming over de redding de afgrond. In alle gevallen leidden Deze banken werden in de zomer minister Dijsselbloem, als voorzitter van banken komt in handen van een problemen in de nationale banken- onderworpen aan een zogenoemde van de eurogroep, zijn stempel op de raad van afwikkeling die uit vijf sector tot een crisis voor de hele stresstest. Hierin wordt getoetst of besluitvorming gedrukt en kwam de toezichthouders bestaat en wordt eurozone. Dit was de giftige cocktail banken in staat zijn een periode van ervaring die hij eerder in Nederland bijgestaan door deskundigen van de achtergrond van de Europese banken- en landencrisis, zoals oud-president van zware economische tegenwind en extreme marktomstandigheden te had opgedaan goed van pas. Op 1 februari 2013 nationaliseerde de lidstaten en de Europese Commissie. Binnen twee etmalen moet deze raad REVOLUTIONAIR AVONTUUR Bankenunie noemde Chris Buijink, De Nederlandsche Bank Nout Wellink het in 2011 al noemde. doorstaan. Zakt een bank voor deze test dan moet hij zijn kapitaal Nederlandse staat bankverzekeraar SNS Reaal. Houders van achterge- kunnen ingrijpen. In de praktijk is dat een weekeind. Deze regels zijn Daar sleepten de onderhandelingen zich voort. Pas tegen vijf uur voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken, de Europese INGEWIKKELDE PROCESSEN versterken. Pas als dat op orde is, neemt de ECB het toezicht over van stelde obligaties waren hun geld kwijt. Een maand later paste bedoeld om de wederzijdse afhankelijkheid van banken en overheden te s ochtends bereikte Dijsselbloem Bankenunie een revolutionair en De oplossing werd gezocht in de nationale toezichthouder. Dijsselbloem hetzelfde recept toe bij beperken en om de risico s niet langer met de Europarlementariërs ongekend avontuur. begrotingsdiscipline, maar ook in Tegelijkertijd werden de Europese de Europese noodsteun aan Cyprus: bij de belastingbetalers, maar bij de overeenstemming. Hij belde Schäuble, die echter pas na herhaalde belpogingen wakker schrok. De Duitser wilde de tekst van het GIFTIGE COCKTAIL Met de invoering van de euro werd het kapitaalverkeer in Europa strengere regels voor banken en toezicht op Europees niveau. In de zomer van 2012 besloten de Europese regeringsleiders dat er een Europese Waarom Dijsselbloem kapitaalverstrekkers en de bankensector zelf te leggen. In plaats van het vangnet dat grote banken toch wel gered worden door overheden, komt compromis bestuderen. Drie kwartier later belde Schäuble terug. Duitsland was akkoord. Zo werd in de vroege geliberaliseerd, maar het toezicht op de financiële instellingen bleef een nationale aangelegenheid. Toen in Bankenunie moest komen. Maar de overheveling van nationale bevoegdheden ligt politiek gevoelig, ook Wolfgang Schäuble er zwaarder toezicht en verandert de aansprakelijkheid. Met de Bankenunie staan grote belangen op het spel. ochtend van 20 maart de beslissende stap gezet naar de Europese Bankenunie. Het Europarlement had zijn 2008 de financiële crisis losbarstte, werd duidelijk hoe ingewikkeld het was om toezicht te houden op banken binnen de bankensector, die vaak nauw verweven is met (lokale) overheden. Landen met kapitaal- wakker belde Nationaal, Europees en financieel. Banken zijn het kloppende hart van de economie, ze zijn maatschappelijk onderhandelingsmacht getoond, die grensoverschrijdend actief zijn. krachtige banken hebben vanzelf- onmisbaar en staan politiek in de Duitsland was tot concessies bereid Nederland ondervond dit bij Fortis, sprekend geen zin om banken in schijnwerpers. Dit verklaart waarom en Dijsselbloem had een grote slag dat onder de Belgische toezichthouder zwakke landen te redden. Toezicht op regels voor banken geharmoniseerd. aandeelhouders en obligatiehouders Wolfgang Schäuble die bewuste geslagen. Eind dit jaar dragen de viel en een jaar eerder eigenaar was kredietportefeuilles en de ontvlech- Ook de regels voor het deposito- in Cypriotische banken verloren hun avond in maart toch maar besloot om landen van de eurogroep het toezicht geworden van delen van ABN AMRO. ting van probleembanken zijn garantiestelsel, dat gedupeerde geld. Nu is dit model overgenomen af te zien van een avondje uit en op het bankwezen over van de De nationalisaties door de Belgische bovendien ingewikkelde processen. rekeninghouders compenseert bij een als blauwdruk voor het afwikkelings- waarom Jeroen Dijsselbloem om vijf nationale toezichthouders naar het en Nederlandse overheden waren Maar toch, het gaat gebeuren. Vanaf bankfaillissement, zijn gelijkgetrok- mechanisme van de Bankenunie. Als uur s morgens de stoute schoenen Europese niveau. In reactie op het even complex als kostbaar. In Ierland november 2014 gaat een nieuwe ken, al blijft de uitvoering hiervan een bank moet worden gered, worden aantrok om Schäuble wakker te nachtelijke Brusselse akkoord over de en Spanje kwamen de overheden in afdeling van de Europese Centrale nationaal. Het Europese noodfonds, eerst de kapitaalverstrekkers bellen

8 Kopers komen weer in beweging EINDELIJK VERBETERT DE SITUATIE OP DE WONINGMARKT. KOPERS KRIJGEN MEER VERTROUWEN EN DURVEN NA JAREN VAN UITSTEL WEER EEN HUIS AAN TE SCHAFFEN. HET AANTAL WONINGTRANSACTIES NEEMT TOE. EN WANNEER HET ECONOMISCH HERSTEL DOORZET, IS DE KANS GROOT DAT OOK DE HUIZENPRIJZEN ZULLEN STIJGEN. tekst Philip Bokeloh, senior econoom, Economisch Bureau ABN AMRO beeld Peter Arno Broer achtergrond Een goede barometer voor die verbeterde situatie is de Marktindicator van Vereniging Eigen Huis. Na een dieptepunt in december 2012 is deze aanhoudend gestegen tot het niveau van 2007, een jaar waarin meer dan bestaande koopwoningen van de hand gingen en de prijzen met dik 4 procent stegen. Zulke mooie cijfers liggen nu niet in het verschiet. Maar het is duidelijk dat de woningmarkt aantrekt. Aan die betere stemming liggen diverse factoren ten grondslag. Ten eerste durven kopers weer in beweging te komen nu zij meer zekerheid hebben over de fiscale behandeling van de eigen woning. Ten tweede zijn huizen beter betaalbaar; ten opzichte van het begin van de crisis is de waarde van woningen met een vijfde gezakt. Bovendien is het gemiddelde hypotheektarief sindsdien met 2 procentpunt gedaald. En ten slotte maken de stevige huurverhogingen huren minder aantrekkelijk dan kopen. MEER TRANSACTIES Het gewijzigde sentiment weerspiegelt zich al in de woningverkopen. Het aantal transacties van bestaande woningen vertoont vanaf medio 2013 een stijgende lijn. De verkooptoename leidt op zijn beurt tot een daling van het aantal te koop staande woningen. Toch valt de daling van de koopvoorraad niet alleen toe te schrijven aan de extra transacties. Wat ook meespeelt is dat woningen van de markt worden gehaald, omdat verkopers inzien dat zij niet de prijs kunnen krijgen die zij verlangen. Het restschuldprobleem vormt namelijk een belemmering voor verkopers om hun woning tegen een scherpe prijs aan te bieden. Ruim 1,4 miljoen huiseigenaren bezitten een huis waarvan de waarde lager is dan de hypotheek. Vooral degenen die na 2003 een huis kochten, kampen met dit probleem. Deze groep heeft slechts beperkt ruimte om de verkoopprijs aan te passen en te verhuizen. De verminderde verhuismobiliteit van huizenbezitters met een potentiële restschuld wordt met behulp van diverse maatregelen bestreden. Zo is er een fiscale faciliteit om de rente op restschuld gedurende maximaal tien jaar af te trekken van de belasting. Verder is voor huizenbezitters met een lening onder de Nationale Hypotheek Garantie 15

9 (NHG) de mogelijkheid gecreëerd om de restschuld per 1 januari 2014 mee te financieren in een nieuwe hypotheek met NHG. Tot slot is er tijdelijk ruimte gemaakt om tot en met eind dit jaar eenmalig tot euro belastingvrij schenkingen te ontvangen. Voorwaarde is wel dat het bedrag wordt gebruikt voor de aanschaf van een eigen woning of om de uitstaande hypotheek mee te verlagen. EINDE PRIJSDALING Hoe behulpzaam deze maatregelen ook mogen zijn, de doorstroming is het meest gebaat bij prijsherstel. Wat dat betreft stemmen de laatste berichten positief. In april van dit jaar werd zowaar voor het eerst in vijf jaar een nipte prijsstijging opgetekend. Een belangrijke voorwaarde voor herstel vormt de economie. Die is aan de beterende hand. Het conjunctureel herstel volgt een traditioneel patroon: eerst trekt de uitvoer aan, dan durven bedrijven weer te investeren. De verbetering van de arbeidsmarkt die hierop volgt, moedigt gezinshuishoudens uiteindelijk aan om ook meer te besteden. Dit proces is al aardig op streek. De werkloosheid mag nog oplopen, maar er vallen minder ontslagen, er komen meer vacatures vrij en het aantal gewerkte uitzenduren stijgt. Hoewel de signalen van economisch herstel duidelijker worden, is het onwaarschijnlijk dat de huizenprijzen scherp zullen stijgen. De huizenmarkt blijft voorlopig een kopersmarkt vanwege het nog altijd grote aantal te koop staande woningen. De voorraad zal niet snel slinken zolang woningcorporaties op grote schaal woningen in de verkoop zetten. Dat er veel woningen te koop staan, betekent dat kopers volop keus hebben en over de prijs kunnen onderhandelen. KREDIETRUIMTE BEPERKT De prijsontwikkeling wordt verder aan banden gelegd door de aanhoudende beperking van de kredietruimte. De maximale hypotheek die kopers op basis van hun inkomen volgens de Nibudnormen kunnen opnemen, is dit jaar opnieuw verlaagd. Ook afgezet tegen de waarde van het huis mogen kopers minder opnemen. De maximale hypotheek Als het herstel doorzet, is de kans groot dat woningen weer in waarde stijgen wordt de komende jaren telkens met een procentpunt verlaagd tot 100 procent in Of de kous daarmee af is, is onzeker. Regelgevers en beleidsmakers zien de in internationaal perspectief hoge Nederlandse hypotheekschuld graag slinken. Een verdere verlaging van de ratio is in hun ogen een probaat middel om dit doel te bereiken. Toch ligt een reductie van deze ratio naar het Europese gemiddelde van 80 procent nog ver weg. Zo n aanpassing vereist dat woningzoekenden eerst kapitaal opbouwen voordat zij een huis kopen. Een lastige opgave, want zij dragen al een substantieel deel van hun salaris verplicht af via de pensioenpremies. Een ander probleem dat zich dan aandient is dat woningzoekenden op een huurwoning zijn aangewezen zolang zij het vereiste bedrag niet bij elkaar hebben gespaard. Geschikte huurwoningen in het middensegment zijn echter dun gezaaid. Een verdere beperking van de kredietruimte kan moeilijk doorgang vinden zonder dat het aantal woningen in het middensegment wordt uitgebreid. SITUATIE VERBETERD Hoewel de woningmarkt dus nog niet optimaal functioneert, zijn er wel duidelijke tekenen van verbetering. De prijzen dalen niet meer. Als het economisch herstel doorzet, is de kans groot dat woningen weer in waarde stijgen. Dat zal het probleem van restschuld verlichten. Ondanks dat restschulden een rem op de verhuismobiliteit zetten, loopt het aantal transacties nu al op. Het verkoopvolume kan niet in de schaduw staan van het niveau van vóór de crisis, maar het is onmiskenbaar dat kopers weer in beweging komen. achtergrond beeld Johannes Abeling Ben Steinebach hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO Ben Steinebach De inflatie is laag, in de eurozone gevaarlijk laag, volgens de Europese Centrale Bank. De rente op overheidsobligaties is dus ook laag. Weinig risico, zegt u? en dus een geringe vergoeding! Maar diezelfde obligaties zijn gezien de lage rente ook erg duur en wat duur is zal eerder in koers dalen dan verder stijgen. En koersdaling betekent vermogensverlies als u deze obligaties in portefeuille heeft. Dat is een heel ander soort risico dan het geringe risico waar u in de derde zin van deze column over repte. De lage rente is het gevolg van enerzijds de zwakke economie van de afgelopen jaren en anderzijds de onconventionele maatregelen zeg maar de geldpers van de centrale banken. De economie is in de meeste landen hersteld of begint daaraan. Sommige centrale banken waaronder de Amerikaanse denken na over normalisering van hun beleid. Als de inflatie gaat stijgen, zelfs tot aanvaardbare proporties (zeg 2 à 2,5%), dan gaat de rente oplopen en wordt het vermogensverlies pijnlijk duidelijk. Wat te doen? Wij hebben al geruime tijd minder obligaties in portefeuille dan onder neutrale omstandigheden. Dat doen we om het verlies enigszins te beperken. Een verkorting van de (resterende) looptijden is een andere manier, omdat obligaties met korte looptijden minder gevoelig zijn voor een rentestijging. En ten slotte kunt u zoeken naar obligaties (of fondsen) met een wat hogere rente. Dan neemt u weer wat meer risico; door de lagere kwaliteit van de debiteuren (bedrijven). Wij achten dit hogere risico momenteel aanvaardbaar vanwege de gunstige economie en de afgenomen kans op faillissementen. En dan maar wachten tot de rente inderdaad weer tot meer normale niveaus is gestegen. Dan is de kans op rentestijging weer in evenwicht met de kans op dalingen en hebben obligaties eindelijk weer een normaal risico! column Obligaties riskanter dan normaal 16 17

10 Land in zicht Portugal Italië Ierland Griekenland Spanje Portugal tekst Aline Schuiling, senior econoom ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka Porto Atlantische Oceaan NA GRIEKENLAND EN IERLAND WAS PORTUGAL HET DERDE LAND DAT TIJDENS DE CRISIS EEN STEUNPAKKET VAN DE EU EN HET IMF ONTVING. Het land kwam vooral in de problemen doordat de economische structuur niet sterk genoeg was om te kunnen concurreren met andere landen in de eurozone. Daardoor zou het ook moeilijk worden om de overheidsfinanciën, die in de eerste jaren van de crisis sterk verslechterd waren, weer op orde te krijgen. Ondanks forse bezuinigingen in 2010 bleef het financieringstekort zeer hoog, terwijl de economie mede als gevolg van deze bezuinigingen in een diepe recessie dook. Vandaar dat beleggers het vertrouwen in Portugal volledig verloren en het land in het voorjaar van 2011 financiële steun moest vragen. In ruil hiervoor heeft Portugal een drastisch programma van economische hervormingen en bezuinigingen doorgevoerd. Doordat de politieke situatie stabieler bleef dan in bijvoorbeeld Griekenland, kon de Portugese regering een stuk slagvaardiger optreden. In mei ging Portugal van het financiële infuus af en het land kan zichzelf inmiddels weer financieren. De economie is uit de recessie, de werkloosheid neemt af en het ziet ernaar uit dat het land volgend jaar het financieringstekort zal hebben teruggebracht naar 3 procent. De hoge staatsschuld kan dan met ingang van volgend jaar eindelijk gaan dalen. Bevolking 10,8 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 36,8% 2014: 34,5% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 20,0% (geschat); 2009: 25,1% (geschat); 2013: 38,1%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2013: 88,9 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 17,7%; 2012: 27,2% (mannen 24,3% en vrouwen 30,1%) Voornaamste exportproducten landbouwproducten, levensmiddelen, wijn, olieproducten, chemische producten, kunststoffen en rubber, huiden, leer, hout en kurk, houtpulp en papier, textiel, kleding, schoeisel, machines en gereedschappen, onedele metalen Voornaamste importproducten landbouwproducten, chemische producten, auto s en andere transportmiddelen, optische en precisie-instrumenten, computeraccessoires en -onderdelen, halfgeleiders en aanverwante apparaten, olieproducten, onedele metalen, voedingsmiddelen, textiel Waarde export (in miljarden euro s) 2005: 42,7; 2009: 47,2; 2013: 67,3 Waarde import (in miljarden euro s) 2005: 57,2; 2009: 59,7; 2013: 65,5 Kredietwaardigheid laatste rating: BB+** Stand belangrijkste beursindex: PSI General Index 2005: laagste 2233, hoogste 2617; 2012: laagste 1847, hoogste 2362; dit jaar laagste 2642, hoogste 3166 Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 0,8%, 2009: -2,9%, 2013: -1,4% BBP (EUR) 2005: 158,6 miljard; 2009: 159,9 miljard; 2013: 153,5 miljard Inflatie (% j-o-j) 2005: 2,1%, 2009: -0,9%, 2013: 0,4% Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: -6,5%, 2009: -10,2%, 2013: -4,9% Staatsschuld (% BBP) 2005: 68%, 2009: 84%, 2013: 129% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -10,3%, 2009: -10,8%, 2013: 0,4% Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 8,5%, 2009: 10,6%, 2013: 16,4%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,4%, 2012: 7,0%, juni 2014: 3,4% Lissabon Faro Golf van C diz Spanje BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi, The World Factbook (CIA), Trading Economics * Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar. ** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade 18 19

11 Mijn worsteling met Thomas Piketty VORIG JAAR VERSCHEEN HET BOEK LE CAPITAL AU XXIE SIÈCLE VAN DE HAND VAN DE FRANSE ECONOOM THOMAS PIKETTY. WEINIGEN MERKTEN HET OP. MAAR TOEN EERDER DIT JAAR DE ENGELSE VERTALING VERSCHEEN, WERD HET BOEK EEN WERELDWIJDE BESTSELLER. tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO beeld Tzenko iketty laat zien dat de inkomens- en vermogensverdeling in zeer veel landen de laatste decennia fors schever zijn geworden. Door het woord kapitaal in zijn titel op te nemen refereert Piketty rechtstreeks aan Das Kapital van Karl Marx. En met reden. Marx meende in de kapitalistische economie trendmatige ontwikkelingen te zien die het systeem onontkoombaar zouden ondermijnen. Piketty betoogt, analoog aan Marx, dat de toenemende ongelijkheid ingebakken zit in het kapitalistische systeem. Het rendement op vermogen is hoger dan de economische groei. De groei van inkomen uit arbeid is gekoppeld aan de economische groei. Die blijft dus per definitie achter bij de inkomensgroei uit vermogen. Degenen die vermogen hebben, worden daarom relatief steeds rijker. WAT IS EERLIJK? Maar wat is er mis met toenemende verschillen? Hierop zijn diverse antwoorden mogelijk. Laat ik er twee geven. Ten eerste sparen rijke mensen een groter deel van hun inkomen dan armen. Dat impliceert dat toenemende inkomensverschillen tot een daling van de vraag naar goederen en diensten leiden en dat is slecht voor de economische groei. Ten tweede blijkt uit allerlei onderzoek dat samenlevingen waar inkomens- en vermogensverschillen groot zijn en bovendien toenemen, in toenemende mate instabiel worden. Het gevoel van collectiviteit verdwijnt. In zulke samenlevingen zijn mensen gemiddeld genomen ook minder gelukkig dan in wat meer egalitaire samenlevingen. Zweden en Denemarken zijn mooie voorbeelden van landen met kleine inkomensverschillen en gelukkige mensen. Je kunt natuurlijk ook overdrijven. Als overheidsingrijpen de verschillen heel klein maakt, werken cruciale prikkels niet meer. Waarom zou je je inspannen als het niets oplevert? Dan verdwijnt de economische groei. Het gaat om de goede balans. Wat een goede balans is, is natuurlijk subjectief en daarom is deze materie zo weerbarstig. Persoonlijk worstel ik hier geweldig mee. Vaak zie ik in deze discussie dat opponenten elkaar in de haren vliegen over wat eerlijk is. Maar eerlijk is een subjectief begrip. GÉRARD DEPARDIEU Piketty doet ook aanbevelingen om dit probleem aan te pakken. De Piketty-oplossing bestaat uit één woord: belasting. En wel een veel progressievere inkomstenbelasting, een steviger belasting op vermogen en al helemaal op erfenissen. Deze maatregelen kunnen de samenleving redden. Ook ik denk dat de inkomens- en vermogensverschillen groter zijn geworden en dat we dat niet moeten negeren. Maar of hogere belastingen het juiste en eerlijke antwoord zijn? Wat mij betreft zijn er drie grote problemen. (Ik geef hier overigens een heel persoonlijke visie, niet die van ABN AMRO. De bank heeft hierover namelijk helemaal geen visie.) Allereerst vraag ik mij af of aanhoudend grotere inkomens- en bezitsverschillen echt in ons systeem zijn ingebakken. In mijn optiek vormen toe- en afnemende ongelijkheid eerder een slingerbeweging door de tijd. Daarnaast hou ik niet van belasting visie 20 21

12 als een uniforme oplossing van problemen. Wat dat betreft vraag je je af of Piketty niet te weinig om zich heen heeft gekeken. De laatste jaren hebben alle Europese landen gepoogd de overheidsfinanciën op orde niet uitgeven van mijn geld. Mijn te brengen. Weinig landen hebben buurman die misschien hetzelfde ver- daarbij zo zwaar op belastingverho- Die constatering roept de vraag op of dient en al zijn inkomen uitgeeft, be- gingen geleund als Frankrijk. Waar het medicijn van Piketty niet erger is taalt het niet. Aan het einde van mijn heeft het toe geleid? Een groot aantal dan de kwaal. leven, of liever nog eerder, wil ik mijn vermogende Fransen en mensen met hoge inkomens zijn, tenminste IN THERAPIE appeltje voor de dorst als ik het zelf niet nodig heb aan mijn kinderen belastingtechnisch, verhuisd. Veel Mijn laatste probleem betreft de geven om hen te helpen bij de start naar Londen. Gérard Depardieu aan- eerlijkheid. Ik verdien een inkomen van hun zelfstandige economische vaardde zelfs het Russische staats- voor wat ik doe. Laten we even veron- leven. Dat geeft mij meer genoegen burgerschap. Piketty pleit overigens derstellen dat dat eerlijk is. Over mijn dan een vakantie op de Malediven of voor een wereldwijde aanpak om dit inkomen betaal ik belasting. Prima, de aankoop van een appartement in vluchtgedrag te voorkomen. Maar geen probleem. Ik ben in de gelukki- Spanje. Elke ouder heeft ongetwijfeld zo n belastingplan op wereldschaal is ge omstandigheid dat ik kan sparen. het beste met zijn kinderen voor en compleet onrealistisch. Als mijn appeltje voor de dorst boven we proberen onze kinderen een goede Belangrijker is dat de Franse econo- een zeker bedrag komt, ga ik vermo- opvoeding en opleiding te geven. mie door die niet-aflatende stijging gensbelasting betalen. Let wel, dat is Dat daarbij verschillen ontstaan, van de belastingdruk wel bijzonder over geld waarover ik al inkomsten- accepteren we. Maar volgens Piketty weinig groeidynamiek heeft. Het is belasting heb betaald. Dat geld wordt is het doorgeven van vermogen aan op conjunctureel gebied een van de zo voor de tweede keer belast en voor de volgende generatie juist oneerlijk zwakste broeders van de euroklas. mijn gevoel is dat een straf voor het en moet het zwaarder worden belast 22 Ik wil mijn appeltje voor de dorst aan mijn kinderen geven dan nu gebeurt. Dan worden mijn zuurverdiende euro s dus voor de derde keer belast. Misschien moet ik in therapie, want ik zie niet in dat dit eerlijk is. Ik mag van Piketty alles doen met mijn geld, maar geen vermogen opbouwen en al helemaal niet vermogen doorgeven aan degenen van wie ik het meest houd. Is dat echt de manier om ons systeem en onze samenleving te redden? visie tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen Hoe was uw jaar? Ik heb een goed jaar gehad. In mijn werk als advocaat en bestuursvoorzitter hebben we mooie zaken gedaan voor cliënten en goede stappen gemaakt voor de organisatie. Maar ook privé was het een erg goed jaar. Natuurlijk heb ik een druk leven met mijn gezin, baan en nevenfuncties, maar ik geniet van alles wat ik doe. Mijn ontspanning vind ik in het lopen van lange afstanden en marathons en als ik een avondje volledig rust wil, ga ik naar het Concertgebouw en geniet van de Meesterpianisten. klantportret Frederieke Leeflang advocaat en bestuursvoorzitter bij Boekel De Nerée

13 Smart cities DE WERELD VERSTEDELIJKT IN HOOG TEMPO. VOOR HET EERST IN DE GESCHIEDENIS VAN DE MENSHEID WONEN ER MEER MENSEN IN STEDEN DAN OP HET PLATTELAND. HOE ZORGEN WE ERVOOR DAT DIE STEDEN VEILIG, SCHOON EN DUURZAAM WORDEN? NIEUWE TECHNOLOGIEËN KUNNEN UITKOMST BIEDEN. tekst Maarten Reijnders beeld Shootmedia Volgens Anthony Townsend, er in de toekomst uit zal zien, zo is de door worden verzameld. Denk aan onderzoeker aan de New York overtuiging van de in urban planning gegevens die de gemeente, instanties University, was 2008 een gespecialiseerde Townsend. Technologische en bedrijven verzamelen over verkeersstromen, belangrijk jaar. Niet omdat toen de financiële crisis uitbrak, alhoewel dat natuurlijk ook belangrijk was. Nee, Townsend vindt 2008 vooral belangrijk omdat dat jaar het kantelpunt was voor drie verstrekkende demografische en technologische ontwikkelingen. Het was het eerste jaar dat de meerderheid van de mensheid in steden woonde, begint hij zijn opsomming. Bovendien oversteeg het aantal mobiele breedbandverbindingen dat jaar voor het eerst het aantal breedbandverbindingen via vaste lijnen. En tot slot was 2008 het eerste jaar waarin er meer apparaten dan mensen op internet waren aangesloten. Het zijn drie ontwikkelingen die tezamen een grote invloed zullen hebben op de manier waarop ons leven ontwikkelingen beïnvloe- den namelijk de manier waarop we in steeds groteren getale in steden zullen samenleven. Steden worden slimmer, schrijft Townsend in zijn boek Smart cities. Die intelligentie van steden zit onder meer in alle gegevens die de hele dag vervuiling en energie- verbruik. Eurocommissaris Neelie Kroes formuleerde het eerder dit jaar als volgt: Elke stad genereert grote hoeveelheden informatie voor allerlei verschillende doeleinden. Nu is het alleen nog te vaak zo dat er verder niets met die data gebeurt. Het is tijd om smart te worden en die informatie vaker te gebruiken. LOUVRE Langzaam maar zeker beginnen steden dat advies van Kroes ter harte te nemen. Door alle verzamelde infor- Veilig, schoon en duurzaam innovatie matie ter beschikking te stellen aan sensors, zodat het gebruik beter kan bestuurders, bewoners en bezoekers worden gemonitord. Deze informatie wordt vervolgens gedeeld met van steden wordt het mogelijk om het leven in de stad veiliger, schoner en bewoners en bezoekers. Een automobilist die op zoek is naar een plekje, aangenamer te maken, zo is het idee. In een smart city worden parkeerplaatsen bijvoorbeeld uitgerust met door waar de dichtstbijzijnde vrije krijgt daardoor via zijn routeplanner parkeerplaats is. Dat scheelt nodeloos lang rondrijden, en dus ook vervuiling en ergernis. Een eerste stap in die richting is de 24 25

14 app van het Franse MobyPark, dat in Nederland onder meer samenwerkt Bestuurders moeten de controle uit handen geven iets wat nu bijvoorbeeld al gebeurt in Amsterdam Nieuw-West. En door de aanleg van slimme energienetwerken kan ook de energierekening van huishoudens omlaag. innovatie beeld Johannes Abeling Marijke Zewuster column Opkomende markten toneel van protesten Politieke stabiliteit in de opkomende landen lijkt momenteel met de gemeente Amsterdam. Hotels, ziekenhuizen en parkeergarages stellen via MobyPark hun leegstaande Veel van die ontwikkelingen in smart cities komen van onderop. Townsend noemt wifi als voorbeeld. Er is geen Marijke Zewuster hoofd Emerging Markets ABN AMRO ver te zoeken. De mate van onrust verschilt echter enorm. De economische gevolgen verschillen navenant. Opstanden en gewapende conflicten, zoals in Noord-Afrika en beneden de Sahara, het Midden-Oosten en Oekraïne, kun- parkeerplaatsen beschikbaar aan groot telecombedrijf dat achter al die nen niet over een kam geschoren worden met de protesten van burgers zoals automobilisten, die vooraf een plekje sluiten van de ruim deuren in wifi access points zit. Dat we nu op tal we die de afgelopen periode zagen in uiteenlopende landen als Turkije en Bra- kunnen reserveren. En dat is vaak het 18e-eeuwse museum. Het heeft van plaatsen gratis draadloos internet zilië en India. In het eerste geval kunnen de economische gevolgen omvangrijk nog goedkoper ook dan een gewone de toeristische trekpleister in zijn hebben is het gevolg van tientallen en langdurig zijn. In het tweede geval is dit veel minder evident. Laat me dit parkeerplaats. oude gebouwen een energiebesparing miljoenen individuele beslissingen: laatste verder toelichten. Behalve start-ups als MobyPark van 40 procent opgeleverd. Ook het van café-eigenaren, van boekwinkels, zien ook multinationals de slimme onderhoud en reparaties verlopen een noem maar op. Jaren van sterke economische groei hebben in veel opkomende landen een stij- stad als een gat in de markt. Tijdens stuk efficiënter: dankzij de sensors Een vergelijkbare ontwikkeling is nu ging van de welvaart met zich mee gebracht, maar de inkomensverdeling blijft het Smart City Event, dat in mei in kan het museum al ingrijpen voor te zien met mensen die zonnepanelen nog altijd erg scheef. Bovendien zijn voorzieningen zoals onderwijs, gezond- Amsterdam werd gehouden, gaven zaken echt stukgaan. op hun dak plaatsen en zo opeens heidszorg en transport duur en slecht toegankelijk. Dit leidt tot onvrede bij de onder meer IBM en Bosch acte de présence. Steden slaan hun kritieke ZELF ENERGIELEVERANCIER zelf energieleverancier worden. Of denk aan burgers die dankzij nieuwe nieuwe, meer mondige middenklasse en versterkt de roep om meer inspraak, betere voorzieningen, een transparanter beleid en meer veiligheid. Zo werd informatie nu vaak nog versnipperd Wat in een museum als het Louvre technologie allerhande informatie in Brazilië het WK voor velen in plaats van symbool van nationale trots het op, bij verschillende afdelingen die kan, kan ook in een stad. Zo zal het verzamelen en met de rest van de symbool van verspilling van belastinggeld. De protesten richtten zich dan ook nog niet goed met elkaar verbonden opmerken van verstoringen ook in wereld delen. In april van dit jaar ging in toenemende mate daartegen. In Turkije is het protest vooral gericht tegen zijn, vertelt Mark Landenberger, een smart city steeds vaker geauto- in Amsterdam het Smart citizen pro- de regeerstijl van de huidige regering en heerst het gevoel dat die te weinig res- Business Development Executive bij matiseerd gebeuren. We leggen nu ject van start, waarbij bewoners met pect heeft voor minderheidsstandpunten. In India kwamen mensen in verzet IBM. Door die informatie beter te slimme energienetwerken aan met behulp van een kastje de vervuiling, tegen het extreme geweld tegen vrouwen en het weinig effectieve optreden van ontsluiten kun je tal van problemen sensors die een melding geven als er de luchtvochtigheid en het lawaai in de overheid hiertegen. beter en sneller oplossen. Wij willen onderhoud nodig is, vertelt Bram hun straat meten. steden graag helpen bij die transitie. Sieben van Amsterdam Smart City. Het is misschien een beetje gek om Dat zijn deels zaken die ook een belangrijk obstakel voor verdere groei zijn. Als voorbeeld van wat er mogelijk is, Daardoor zijn we er eerder bij, zijn dat als burgemeester te zeggen, maar Ik denk dan ook dat de economische groei in deze niet onbelangrijke opko- noemt Landenberger het Louvre, dat er minder storingen en hoeft ook de om de problemen op te lossen moeten mende markten niet zozeer bedreigd wordt door de protesten, als wel door de door IBM is voorzien van allerhande straat minder vaak open. we als bestuurders de controle uit structurele tekortkomingen waar de protesten juist tegen zijn gericht. Een sensors die het museum een stuk Bewuster omgaan met energie speelt handen geven, aldus de Eindhovense gebrek aan hervormingen vormt dan ook nog steeds het grootste risico voor slimmer hebben gemaakt. Het IBM- een belangrijke rol in slimme steden. burgemeester Rob van Gijzel in mei deze opkomende landen. systeem reguleert de temperatuur, de Zo kan de straatverlichting op rustige op het Smart City Event. We moeten vochtigheid, de verlichting en zelfs het tijdstippen wel op een wat lager pitje ruimte bieden voor experimenten

15 interview Iedereen een mini-mecenas VAN HUNEBED TOT HEDENDAAGSE KUNST. VOOR HET BIJDRAGEN AAN HONDERDEN PROJECTEN IN BINNEN- EN BUITENLAND ONTVANGT HET MONDRIAAN FONDS JAARLIJKS 26 MILJOEN EURO VAN HET MINISTERIE VAN OCW. DAT KOMT NEER OP 1,60 PER NEDERLANDER, WAT IEDEREEN TOT EEN MINI- MECENAS MAAKT, ZEGT DIRECTEUR BIRGIT DONKER. tekst Maaike Staffhorst Beeld Fulco Smit Roeters, Kunstwerk Hadassah Emmerich, Stedelijk Museum Schiedam Wij dragen net dat extraatje bij A ls je ziet wat daarmee mogelijk wordt gemaakt en hoe er geïnvesteerd wordt in kunst en erfgoed, dan is dat zo n rijkdom. Neem de aankoop onlangs van een bijzonder pre-eyckiaans drieluik door Museum Boijmans Van Beuningen of het hedendaagse videodrieluik in de Rotterdamse Pauluskerk. Twee jaar geleden verruilde Donker haar journalistieke carrière bij NRC Handelsblad voor het directeurschap bij het publieke stimuleringsfonds voor beeldende kunst en cultureel erfgoed. Zichtbaarheid is een van haar speerpunten. Belangrijk vindt ze dat iedereen moet kunnen zien welke initiatieven met publiek geld ondersteund worden. NAMENS DE BURGER Het werkterrein van het Mondriaan Fonds is breed. Maar wat alle projecten met elkaar gemeen hebben is dat ze het produceren en presenteren van beeldende kunst en erfgoed bevorderen. Vaak dragen wij nét dat extraatje bij waardoor iets gerealiseerd kan worden, aldus de enthousiaste directeur. Het Mondriaan Fonds investeert namens de burger en maakt mogelijk wat in de markt niet lukt of nog niet lukt. Aanvragen worden gedaan door verschillende partijen: dat kan een kunstenaar zijn die nieuw werk wil maken, een museum dat een aankoop wil doen of wil samenwerken met een andere instelling, of een galerie die op een beurs in het buitenland kunst uit Nederland wil tonen. Ook particulieren kunnen bij het fonds terecht, voor bijvoorbeeld een Mobiel Erfgoed Lening voor de restauratie van een historische trein, auto of vliegtuig. Populair is de KunstKoop, waarmee particulieren op afbetaling kunst kunnen aanschaffen. Wie iets wil kopen in een galerie, kan gebruikmaken van een renteloze lening die wordt verstrekt door ABN AMRO. Het Mondriaan Fonds betaalt de rente aan de bank. Donker: Vorig jaar hebben we daar een kleine 4 ton in geïnvesteerd en daar stond een kunstverkoop van 5 miljoen euro tegenover. Dat betekent een geweldige impuls voor de kunst. WE LIKE ART Zo n 125 galeries in Nederland hebben een KunstKoopsticker op hun winkelruit. Doordat galeries zich steeds vaker buiten de deur presenteren, heeft het Mondriaan Fonds de regels versoepeld, en geldt de KunstKoop nu ook voor aankopen bij galeries die zich vooral online en op beurzen manifesteren. Dat kunst heel betaalbaar kan zijn, bewijst ook het initiatief We Like Art, dat via zijn site beeldende kunst 29

16 interview Een videotriptiek voor de Pauluskerk het geïnvesteerde geld gebeurt. Het Mondriaan Fonds organiseert ook de Prix de Rome, de oudste en belangrijkste prijs in Nederland voor kunstenaars en architecten onder de 40 jaar. HOOGMIS VAN DE BEELDENDE KUNST Dat Nederlands talent ook in het buitenland kan werken en exposeren, vindt het Mondriaan Fonds minstens van hoge kwaliteit aanbiedt onder de euro en waarvan de verkoopexposities worden gesteund door het Mondriaan Fonds. Bij het fonds, waar 34 specialisten op kunst- en erfgoedgebied werkzaam erf een toonkamer voor de Nieuwe Boeren Cultuur te ontwerpen. En aan talentontwikkeling wordt ook veel aandacht besteed, met beurzen praktijkverdieping waarmee kunstenaars onder meer naar de zo belangrijk. Donker: Nederlandse kunstenaars doen het goed in het buitenland. Dat zie je bijvoorbeeld elke twee jaar op de Biënnale in Venetië, de hoogmis van de beeldende kunst in de wereld. Wij doen op het klantportret Suzanne Pasmans (kinder)dermatoloog/ immunoloog en hoogleraar kinderdermatologie zijn, worden regelmatig nieuwe rege- Rijksakademie kunnen gaan of naar hoogste niveau mee. lingen bedacht die aansluiten bij de een werkplaats zoals Plaatsmaken Buitenlandse instellingen kunnen behoefte in het veld. Nieuw dit jaar in Arnhem. Tijdens kunstbeurs Art ook een aanvraag doen bij het fonds. is de Bijdrage Samenwerking Musea. Rotterdam organiseert het fonds Zo is vanaf 10 oktober in het Guggen- Samenwerking zat al in onze stra- jaarlijks de tentoonstelling Prospects heim Museum in New York een ten- tegie, maar krijgt door de 8 miljoen & Concepts, waar jonge kunstenaars toonstelling over de kunststroming die de minister van OCW uittrekt die een werkbijdrage hebben gekre- Zero, met kunstenaars uit verschil- 30 voor samenwerking tussen musea een extra stimulans. Zo is het Natuurmuseum Rotterdam een samenwerking aangegaan met het Wereld Natuur Fonds en zijn er zestien musea in Limburg die samenwerken bij het beheer en behoud van hun collecties. PRIX DE ROME Veel animo is er ook voor de Opdrachtenregeling, waarbij publieke of private opdrachtgevers plannen indienen voor openbaar toegankelijke beeldendekunstprojecten. De Pauluskerk in Rotterdam kon dankzij een bijdrage kunstenaar Marieke van der Lippe een videotriptiek laten maken. Een boerenbedrijf nabij Deventer gaf kunstenaarscollectief Grondvormen opdracht op het gen hun resultaten tonen. Donker: Zo kan het publiek zien wat er met Mondriaan en Marlene Het Mondriaan Fonds ondersteunt de Marlene Dumas-tentoonstelling The Image as Burden in het Stedelijk Museum met euro. Dat zijn projectkosten, dus niet de exploitatiekosten van het museum. Reden om bij te dragen is dat een solotentoonstelling de bekendheid en waardering van deze belangrijke kunstenaar zal vergroten. De tentoonstelling duurt tot 4 januari lende landen waaronder Nederland. Wij ondersteunen de transportkosten van het werk van Armando, Henk Peters en herman de vries voor in totaal euro. Onze bijdrage kan buitenlandse instellingen net over de streep trekken om kunstenaars uit Nederland te tonen. De naam van het fonds zorgt heel af en toe voor verwarring. Donker, lachend: Op de geboortedag van Mondriaan belt er elk jaar wel iemand om iets over de schilder te vragen. Sinds vorig jaar kunnen we de bellers gelukkig doorverwijzen naar Mondriaan.nl, de website van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie en het Gemeentemuseum Den Haag, die wij mede hebben ondersteund. tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen Hoe was uw jaar? Afgelopen jaar heb ik samen met een aantal van mijn jonge patiënten het Huidhuis.nl geopend, een onlineplatform voor kinderen, ouders en betrokken professionals waar betrouwbare informatie te vinden is over huidziekten. De zorg voor kinderen met huidziekten moet en kan beter. Dat zie ik als mijn missie. Daarom heb ik mij ook verbonden aan de Under Your Skin Foundation, die de zorg voor kinderen met een huidaandoening en/of allergie wil verbeteren. Ik ben aan het trainen voor verschillende marathons en triatlons, waaronder de Marathon Rotterdam. Ik hoop deze activiteiten te koppelen aan sponsoring voor de Under Your Skin Foundation.

17 Formule E laboratorium op topsnelheid Terug naar inhoudsopgave trekkracht. Die stuwen de 800 kg wegende formule E-bolides binnen 3 seconden van 0 naar 100 km/u, en daarna in een paar tellen door naar hun begrensde top van 225 km/u. DE FORMULE 1 IS AL VELE TIENTALLEN JAREN DE AANJAGER VOOR AUTOTECHNISCHE POWER VANUIT STILSTAND INNOVATIE. DE JACHT OP POWER, PRESTATIES EN VEILIGHEID STUWDE CONTINU DE Rijden met een formule E is een bijzondere ervaring. Een van de weinigen die dat hebben meegemaakt, is de Nederlands-Chinese coureur Ho-Pin Tung (31). Hij maakt grote kans op een van de twee stoeltjes bij China Racing, het Chinese formule E-team dat straks in Beijing op de startgrid staat. En hij kan vergelijken: als testrijder reed hij zowel formule 1 als formule E. Waar een benzinemotor eerst op toeren moet komen, is de power hier vanuit stilstand echt enórm. Wat bij het optrekken daarnaast ONTWIKKELING IN DE INDUSTRIE. KOMEND SEIZOEN KRIJGT OOK DE ELEKTRISCHE AUTO ZO N KWEEKVIJVER. WELKOM IN DE FORMULE E! tekst Leonard van den Berg beeld 500GLS/Unit O p 13 september staan ze voor het eerst aan de start, in Beijing, China. Niet ronkend, gillend en dampend, zoals hun brandstofgestookte bloedbroeders. De twintig hypermoderne formule Ebolides starten in een oorverdovende stilte, voor de allereerste emissievrije grand prix. WERELD VAN VERSCHIL Voor de oppervlakkige kijker lijkt een formule E-bolide wellicht als twee druppels water op een conventionele formule-racer, maar onderhuids is het een wereld van verschil. Vrijwel gelijk zijn de carbon/aluminium body, de eenpersoons cockpit, de stroomlijn, de forse wielen en de uitbundige voor- en achtervleugels. Totaal verschillend is de aandrijving. Hier geen hulk van een 12-, 8- of 6-cilinder benzinemotor, die onder luid gebrul bijna 1000 pk uitspuwt, maar een emissievrije stateof-the-art elektromotor, gevoed door een maximaal 200 kg zwaar accupakket. Het vermogen: 200 kw oftewel 270 pk. Dat klinkt bescheiden, maar de prestaties mogen er zijn en de acceleratie is enorm. Elektromotoren leveren immers al vanaf stilstand hun maximale opvalt, is de stilte. Heel ongebruikelijk: in plaats van het gieren van de motor achter je hoor je vooral de wind. Fluisterstil zijn ze overigens niet. Op snelheid klinken ze heel gaaf. Als een straaljager. Formule E racen is wel anders dan met een gewone formule 1. Tung: De auto s zijn zwaarder en de banden zijn hoger en stugger. Dat betekent iets eerder remmen voor bochten. En omdat de elektromotor al bij lage toeren zijn maximale trekkracht heeft, moet je bij het uitkomen van bochten niet meteen vol op het gas, anders sta je zo achterstevoren. Je moet wat geleidelijker rijden, snel én zuinig. Uiteindelijk draait alles om efficiency en maximaal rendement. DE INNOVATIERACE Alleen de afstelling van remmen, spoilers en antirolbars kunnen ze zelf bepalen. Vanaf het tweede jaar mogen ze eigen systemen toepassen. Zoals betere accu s of sterkere, efficiëntere motoren. Dat zijn de uitvindingen die het verschil maken tussen winst en verlies. Dan begint de innovatierace pas echt! GROEN RACEN IN FEITEN EN CIJFERS Afmetingen (l x b x h) 500 x 180 x 125 cm Gewicht (incl. rijder) > 800 kg Gewicht accupakket 200 kg Vermogen in racemodus 133 kw/180 pk Extra push-to-pass power 67 kw/90 pk Max. motorvermogen 200 kw/270 pk Acceleratie km/u < 3 seconden Topsnelheid (begrensd) 225 km/u In het eerste seizoen rijden de teams nog allemaal met gelijk materiaal. DE RACEKALENDER: EMISSIEVRIJ DOOR DE STAD Formule E-racers rijden emissievrij. Daardoor zijn ze ook welkom in wereldsteden die ouderwetse autosportevenementen weren vanwege smog. Dit is de kalender voor : september 2014 Beijing, China 18 oktober 2014 Putrajaya, Maleisië 13 december 2014 Punta del Este, Uruguay 10 januari 2015 Buenos Aires, Argentinië 14 februari 2015 nnb 14 maart 2015 Miami, USA 4 april 2015 Long Beach, USA 9 mei 2015 Monte Carlo, Monaco 30 mei 2015 Berlijn, Duitsland 27 juni 2015 Londen, Groot-Brittannië innovatie 33

18 Zwitserland Oostenrijk Land in zicht Italië Frankrijk Milaan Veneti Sloveni Portugal Italië Ierland Griekenland Spanje Kroati Honga tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka DE MEESTE EUROLANDEN WAAR DE CRISIS HARD TOESLOEG, KENDEN DIRECT NA DE INVOERING VAN DE EURO EEN ZONNIGE PERIODE. DAARIN WERD DE STERKE ECONOMISCHE GROEI AANGEJAAGD DOOR OPLOPENDE SCHULDEN EN SNEL STIJGENDE VERMOGENSPRIJZEN. Florence Bosni Adriatische Zee De crisis kan in deze landen dan ook bestempeld worden als een storm na een hittegolf. In het geval van Italië gaat dit echter niet op. Hier waren geen schuld- of vastgoedzeepbellen. De Italiaanse economie werd juist gekenmerkt door een lange reeks van jaren van fletse groei. Het begrotingstekort was vergeleken met andere perifere landen aan de lage kant, maar Italië had wel de op één na hoogste staatsschuld. Tijdens de crisis ondervond Italië negatieve uitstralingseffecten, doordat beleggers uit Italiaanse staatsobligaties stapten. Hierdoor steeg de rente op deze obligaties, wat de vrees verder aanwakkerde dat Italië niet aan zijn omvangrijke verplichtingen zou kunnen voldoen. Dat werd bijna een selffulfilling prophecy, totdat de ECB in de zomer van 2012 een vangnet spande. Hoewel het gevaar hierdoor lijkt afgenomen, loopt Italië achter op andere probleemlanden als het aankomt op structurele hervormingen en herstel van de concurrentiekracht. De nieuwe regering van Matteo Renzi lijkt vastbesloten om hierin verandering te brengen, maar we kunnen de huid van de beer niet verkopen voordat deze geschoten is. Tyrreense Zee Rome Spanje Bevolking 61,7 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 65% 2014: 60% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 24%; 2009: 25,4%; 2013: 40%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2013: 90,7 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 17%; 2012: 21,7% (mannen 17,2% en vrouwen 26,3%) Voornaamste exportproducten machinebouwproducten, textiel en kleding, productiemachines, motorvoertuigen, transportmiddelen, chemicaliën, voedingsmiddelen, dranken en tabak, mineralen, nonferrometalen Voornaamste importproducten machinebouwproducten, chemicaliën, transportmiddelen, energieproducten, mineralen en non-ferrometalen, textiel en kleding, voedsel, dranken en tabak Waarde export (in miljarden euro s) 2005: 371,6; 2009: 360,9; 2013: 474,7 Waarde import (in miljarden euro s) 2005: 372,5; 2009: 368,9; 2013: 436,1 Kredietwaardigheid laatste rating: BBB+** Stand belangrijkste beursindex, ISEQ Overall Index 2005: laagste 30569, hoogste 36056; 2012: laagste 12295, hoogste 17158; dit jaar laagste 18788, hoogste Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 1,1%, 2009: -5,5%, 2013: -1,8% BBP (EUR) 2005: 1259,0 miljard; 2009: 1220,8 miljard; 2013: 1196,2 miljard Inflatie (% j-o-j) 2005: 2,2%, 2009: 0,7%, 2013: 1,3% Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: -4,4%, 2009: -5,5%, 2013: -3,0% Staatsschuld (% BBP) 2005: 106%, 2009: 116%, 2013: 133% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -0,9%, 2009: -2,0%, 2013: 0,9% Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 7,7%, 2009: 7,8%, 2013: 12,2%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,5%, 2012: 4,5%, juni 2014: 2,7% Middellandse Zee BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi, The World Factbook (CIA), Trading Economics * Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar. ** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade Ionische Zee

19 Een nieuwe bladzijde hoofdartikel DE WERELDECONOMIE WINT GELEIDELIJK AAN KRACHT. DAT GELDT BIJ UITSTEK VOOR DE AMERIKAANSE ECONOMIE. DE EUROZONE HOBBELT WAT ONZEKER VOORT, MAAR WEL OP DE INGESLAGEN WEG VAN BESCHEIDEN HERSTEL. WE ZIJN WEL EENS SOMBERDER GEWEEST. tekst Hein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO Ben Steinebach, hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO beeld Jim Frazier PLUSSEN BIJ DE VLEET De opkomende economieën lieten vorig jaar, zoals gebruikelijk, de hoogste groeicijfers zien. De VS realiseerden een lichte groei (1,9 procent). De economie van de eurozone kromp 0,4 procent. Nederland behoorde binnen de eurozone opnieuw tot de achterblijvers (-0,7 procent). In de loop van 2013 was echter al een opgaande lijn te zien, zowel in de eurozone als in Nederland. Rond de jaarwisseling zwakte de mondiale groei tijdelijk af door een mix van slecht weer, voorraadcorrecties in de VS en de moeizame overgang naar een nieuw, meer op de consumptie gericht, groeimodel in China. In Japan ging wat later de omzetbelasting omhoog. De conflicten die begin 2014 uitbraken in Oekraïne droegen ook niet bij aan de stemming. hoofdartikel Het Nederlandse BBP daalde in het eerste kwartaal door heel specifieke oorzaken. Toch hebben we het over een jaar met plussen. Belangrijk is dat Amerikaanse gezinnen hun huishoudboekje veel beter op orde hebben. Zowel in de VS als Europa is de solvabiliteit van veel bedrijven fors verbeterd. Dankzij schuldreductie en aantrekkende aandelenkoersen oogt de Amerikaanse private sector gezond. Soepeler kredietvoorwaarden, aantrekkende banengroei en afnemende overheidsbezuinigingen vergemakkelijken het conjuncturele herstel daar. Het ondernemersvertrouwen is navenant verbeterd. Binnen de eurozone verloopt de opleving trager dan we hoopten. Dat 36 37

20 Bron: Thomson Reuters Datastream Groei BBP % j-o-j Bron: Thomson Reuters Datastream Rente eurozone % Bron: Thomson Reuters Datastream Aandelen-indices VS Eurozone Refi-rente ECB Rente tienjarige staatsobligaties S&P-500 Nikkei-225 DAX Opkomend Azië hoofdartikel De kans op escalatie van de Europese staatsschuldencrisis is afgenomen. De noodzaak om te bezuinigen is geringer dan in Bovendien is 2014 het jaar van de Bankenunie. De harmonisering en centralisatie van het toezicht op de banken lijkt ons een moedige stap. Het zal een bedrijfsinvesteringen trekken aan omdat de industriële productie en de bezettingsgraad stijgen. De woningmarkt herstelt voorzichtig. Deze markt lijkt inderdaad het dieptepunt te zijn gepasseerd als je naar de huizenprijzen en de aantallen verkochte woningen kijkt. Bovendien stonden Ze heeft daarnaast duidelijk gemaakt dat gedurende lange tijd een stijging onwaarschijnlijk is. En ze kondigde minder conventionele methodes aan om deflatie te voorkomen. Dit alles houdt de geldmarktrente laag. De lange rente (maatstaf rente op tienjarige Duitse staatsobli- Binnen Europa is het herstel in de periferie opmerkelijk herhaling van de gelukkig voorbije pensioenpremies en uitkeringen gaties, Bunds) bewoog de afgelopen eurocrisis helpen voorkomen. vorig jaar onder druk en dit jaar niet. anderhalf jaar tussen 1,2 en 2 procent. Stijgingen in het kielzog van de De opkomende markten profiteren INFLATIE EN MONETAIR BELEID Amerikaanse kapitaalmarktrente liggen dicht bij 0 procent, wat het navenant hoger) dan begin Die van de uitvoer naar de welvarende De inflatie in de eurozone is laag. wisselden af met dalingen doordat sparen ontmoedigt. koersen kunnen beleggers trouwens landen. Na enige tijd leidt dit ook Bedroeg de prijsstijging in 2012 beleggers de veiligheid van Bunds wel eens hoogtevrees gaan bezorgen. neemt niet weg dat de muntunie daar tot hogere investeringen. 2,5 procent, in juni 2014 was dit nog zochten. Wij verwachten dat het Het verwachte rendement op andere In onze visie zal dat ook tegen het wel profiteert van de aantrekkende Verder worden in een aantal van maar 0,5 procent. De inflatie is zo conjuncturele beeld van de VS tot beleggingscategorieën met name einde van 2014 gebeuren, waarna de wereldhandel en minder stringente deze landen met name China de laag dankzij dalende energieprijzen een oplopende lange Amerikaanse aandelen en vastgoed ligt momen- koersdaling (oftewel rentestijging) bezuinigingen door overheden. investeringen in infrastructuur en de stroperige conjunctuur. De rente zal leiden. De lange renteta- teel duidelijk hoger. Ook obligaties in 2015 volgens ons zal doorzetten. Bovendien verbetert de financiële opgevoerd. ECB heeft haar officiële rentetarief rieven bij ons zullen vermoedelijk in hebben de afgelopen jaren goed Vermogensverlies dreigt; voor ons situatie van veel gezinnen. Binnen de vorig jaar verlaagd van 0,75 procent een trager tempo volgen. gepresteerd. In het voorjaar van een reden om obligaties in de door eurozone is het herstel in de periferie opmerkelijk. Deze landen profiteren van gedaalde rentetarieven. Daar- De Nederlandse economie kromp in 2013 voor de tweede maal op rij. En in 2014 hadden we een valse naar 0,25 procent. In juni is dit tarief verder verlaagd naar 0,15 procent. SPAREN EN OBLIGATIES BLIJVEN ONAANTREKKELIJK 2013 vonden koersdalingen (oftewel rentestijgingen) plaats nadat toenmalig Fed-voorzitter Bernanke ons aanbevolen beleggingsportefeuilles te onderwegen (minder obligaties aanhouden dan onder naast werpen herstructureringspro- start. Dat had echter heel specifieke Hoewel de verbetering van de hintte op het begin van afbouw van neutrale marktomstandigheden). gramma s hun vruchten af. Ondanks de verbeterde solvabiliteit oorzaken (teruggelopen omzet van aardgas door de milde winter en een terugval van de autoverkopen, na GROEI BBP NEDERLAND BLIJFT ACHTER Gemiddelde groei BBP (%) wereldeconomie zich begint te ontvouwen, zijn de ECB, maar ook andere centrale banken nog gericht de stimulansen. Sindsdien staan de koersen van Duitse obligaties (met dank aan ECB-beleid en zwakke Eu- AANDELENBELEGGINGEN BLIJVEN INTERESSANT is de winstontwikkeling van bedrij- een forse stijging door fiscale prik- Nederland 0,1 op stimulering en/of deflatiebe- ropese groei) al weer boven de toen Zoals hiervoor is uiteengezet, zijn ven in de eurozone achtergebleven kels een kwartaal eerder). Toch lijkt België 1 strijding. De Amerikaanse Federal bereikte niveaus. Ook in de VS is de vooruitzichten voor de mondi- bij de VS, maar we hebben wel een ook Nederland aan te haken bij de Frankrijk 1,2 Reserve (Fed) heeft het stimule- een deel van de koersdaling weer in- ale economische groei uitstekend. omslag gezien. Er zijn voldoende mondiale opleving. De uitvoer kan Duitsland 2,1 ringsprogramma nog niet hele- gelopen. Daarmee ligt de obligatie- Bedrijven hebben bovendien de aanwijzingen dat bedrijven dit jaar profiteren van de aantrekkende VK 1,2 maal afgebouwd. De effecten zijn rente in beide landen en trouwens afgelopen crisis gebruikt om de ef- meer investeren en meer personeel wereldhandel. De export blijft Bron: Thomson Reuters Datastream zichtbaar op de financiële markten. zeker ook in de Europese periferie ficiëntie van hun bedrijfsvoering te aannemen. de belangrijkste groeimotor. De De rentetarieven op de geldmarkten een stuk lager (en de koersen dus verbeteren. Daardoor zijn de kosten 38 39