De Nederlandsche Bank Jaarverslag 2011

Transcriptie

1 De Nederlandsche Bank Jaarverslag 2011 Uitgebracht in de Algemene Vergadering van Aandeelhouders op 28 maart 2012.

2 Centrale bank en prudentieel toezichthouder financiële instellingen 2012 De Nederlandsche Bank nv Iedere openbaarmaking en verveelvoudiging voor educatieve en niet-commerciële doeleinden is toegestaan, mits met bronvermelding. Postbus 98, 1000 ab Amsterdam Westeinde 1, 1017 zn Amsterdam Telefoon (020) Internet: http: // issn:

3 Inhoud Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad 5 Inleiding van de President 9 1 Koersen op stabiliteit Inleiding De toekomst van Europa: van instabiliteit naar stabiliteit Uitbreiding Europese schuldencrisis Europese landen onvoldoende bestand tegen kredietcrisis Kredietcrisis legt weeffouten EMU bloot De weg uit de crisis begint bij nationale overheden Houdbare EMU vereist strengere Europese regels Het monetaire beleid na de crisis Crisis leidt tot ongekende ingrepen van centrale banken Geleidelijke afbouw van onconventionele maatregelen Meer aandacht voor financiële onevenwichtigheden Een verantwoorde mix van ombuigen én hervormen Overheidsfinanciën uit het lood Begrotingsregels op het spel Risico s overheidsfinanciën gegroeid Naar een sterke economie Arbeidsmarkt Een houdbaar zorgstelsel Systeembanken: naar een betere balans Groot en onmisbaar Strengere eisen Selectiecriteria Vergroten weerbaarheid Vergroten afwikkelbaarheid Effect van hypothecaire kredietverlening op financiële stabiliteit Hoge hypotheekschulden; meer risico s Schade tot dusver beperkt, maar risico neemt toe Oorzaak van verstoringen op de woningmarkt Gewenste beleidswijzigingen en transitie 52 2 Toezicht in tijden van crisis Inleiding Bufferherstel, een kwestie van lange adem Omvang financiële sector vergt streng toezicht 59 Box 2.1 Ring-fencing, Volcker Rule, het ei van Columbus? Financiering, dé uitdaging voor het bankwezen 62 Box: 2.2 Een vergelijking tussen securitisaties en covered bonds Levensverzekeraars moeten strijd aanbinden met overcapaciteit Naar een nieuw toezichtkader voor pensioenfondsen 68 3 Naar een robuustere financiële infrastructuur Inleiding Retailbetalingsverkeer tijdige en soepele overgang naar één gemeen schappelijke Europese betaalmarkt vóór 1 februari Optimalisatie van de chartale keten 75 I DNB / Jaarverslag 2011

4 Box 3.1 Contante en pinbetaling Robuuste financiële-marktinfrastructuren cruciaal voor financiële stabiliteit Inleiding Pittsburgh afspraken voor een robuuste infrastructuur op de onderhandse derivatenmarkt 77 Box 3.2 Wat is de rol van een centrale tegenpartij? Concentratierisico s bij centrale tegenpartijen en clearingdeelnemers Kwalitatief hoogwaardig onderpand schaarser 80 Box 3.3 Wordt kwalitatief goed onderpand in het eurogebied schaars? Interoperabiliteit tussen centrale tegenpartijen brengt efficiëntie maar ook nieuwe risico s 82 4 Verantwoording Inleiding Bereikte resultaten Kostenontwikkeling Corporate governance DNB Wijzigingen van de governancestructuur van DNB De Corporate Governance Code Doelmatigheid en rechtmatigheid Risicobeheersing Beschrijving van risicobeheersing binnen DNB Operationele risicobeheersing Belangrijkste risico s Evaluatie interne risicobeheersings- en controle systemen Verklaring betreffende de financiële verslagleggingsrisico s Beleggingen en financiële risico s Samenstelling van de beleggingsportefeuilles Governance van de beleggingsportefeuilles Beleggingsresultaat Beheersing financiële risico s Uitgangspunten bij TARGET2-saldi 96 5 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) Onze aanpak MVO in onze kerntaken Verantwoord beleggen Circulatie bankbiljetten efficiënter en milieuvriendelijker Toegankelijk en bereikbaar betalingsverkeer Financiële educatie Technische samenwerking Onze medewerkers Ontwikkeling en opleiding Diversiteit DNB en gezondheid DNB van en voor haar medewerkers Compliance en integriteit Duurzame bedrijfsvoering Milieuzorg Energieverbruik Vermindering CO2-uitstoot Groene mobiliteit Groene ICT Duurzaam inkopen 113 II DNB / Jaarverslag 2011

5 5.4.7 Optimaal (her)gebruik van materialen Maatschappelijke betrokkenheid Donaties Samen Bouwen Verslag van de Raad van Commissarissen Inleiding Samenstelling, benoemingen Werkzaamheden Financiële Commissie Honorerings- en benoemingscommissie Gemeenschappelijke Vergadering Onafhankelijkheidsverklaring 123 Jaarrekening 125 Balans per 31 december 2011 (na winstbestemming) 126 Winst- en verliesrekening over Toelichtingen op de balans per 31 december 2011 en de winst- en verliesrekening over Grondslagen voor de waardering en de resultaatbepaling Toelichting op de balans Toelichting op de winst- en verliesrekening Overige gegevens 165 III DNB / Jaarverslag 2011

6 Tabellen 1 Koersen op stabiliteit 1.1 Ontwikkeling EMU-saldo en EMU-schuld Garanties en achterborgstellingen Nederlandse overheid Belangrijke bijdrage aan het Nederlandse financiële stelsel en de economie 44 2 Toezicht in tijden van crisis 2.1 Recente ontwikkelingen Nederlandse levensector 67 3 Naar een robuustere financiële infrastructuur 3.1 Maatschappelijke kosten van contante- en pinbetalingen Verantwoording 4.1 Kosten per hoofdtaak Samenstelling van de eigen beleggingen Samenstelling van de eurobeleggingsportefeuille Samenstelling van de dollarbeleggingsportefeuille Performance DNB-portefeuilles 94 5 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 5.1 V/M-diversiteit (ultimo 2011) V/M in cijfers Medewerkers in cijfers Meldingen ivm Regeling 110 Grafieken 1 Koersen op stabiliteit 1.1 Ontwikkeling kapitaalmarktrente eurolanden Functioneren geldmarkt en liquiditeitsoperaties ECB Cumulatieve stijging van de private schuldquote Ontwikkeling van lopende rekeningsaldi, loonkosten en huizenprijzen binnen het eurogebied Monetaire beleidsinstrumenten Lage en stabiele inflatie OESO-landen Mondiale rentes en kredietverlening Geldgroei, huizenprijzen en beurskoersen Arbeidsongeschiktheidsuitkeringen Loonkosten per eenheid product 43 IV DNB / Jaarverslag 2011

7 1.11 Balanstotaal bankensector ten opzichte van de totale economie Cumulatieve verliezen ten opzichte van risicogewogen activa Hypotheekschuld internationaal Huizenprijzen voorafgaand aan de piek en in vijf jaar daarna 51 2 Toezicht in tijden van crisis 2.1 Ontwikkeling Tier 1 ratio en leverage ratio Nederlands bankwezen Solvabiliteit Levensverzekeraars Dekkingsgraad pensioenfondsen Omvang en concentratie bankwezen Balans Nederlandse bankensector 63 3 Naar een robuustere financiële infrastructuur 3.1 Aantal door DNB gecontroleerde biljetten vanaf Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 5.1 V/M in cijfers Personeelsopbouw naar dienstjaren 108 Figuren 1 Koersen op stabiliteit 1.1 Budgettaire verslechtering en conjuncturele omslag eurogebied Depositofinancieringsgat van de binnenlandse bankensector Overwaarde woning, per leeftijdcategorie 52 2 Toezicht in tijden van crisis 2.1 Doorwerking kredietverliezen bij securitisatie en covered bond 66 3 Naar een robuustere financiële infrastructuur 3.1 Bilaterale clearing versus clearing door een centrale tegenpartij Vraag en aanbod kwalitatief onderpand in eurogebied Interoperabiliteit centrale tegenpartijen 82 5 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 5.1 Materialiteitsanalyse 98 V DNB / Jaarverslag 2011

8 Dit verslag werd afgesloten op 16 maart Toelichting Het binnenlandse product, waarin grootheden van een aantal tabellen en grafieken zijn uitgedrukt, is het bruto binnenlandse product tegen marktprijzen, tenzij anders aangegeven. Verklaring der tekens 0 (0,0) = het getal is minder dan de helft van de gekozen afronding of nihil; niets (blank) = een cijfer kan op logische gronden niet voorkomen c.q. het gegeven wordt niet (aan de Bank) gerapporteerd;. = gegevens ontbreken. Afronding Soms kloppen de tellingen niet geheel (door geautomatiseerde afronding per reeks); anderzijds is de aansluiting van de ene op de andere niet steeds geheel verwezenlijkt (door afronding per tabel). VI DNB / Jaarverslag 2011

9 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Staand vlnr: prof.dr. J. Swank, prof.dr. K.H.W. Knot, dr. J. Sijbrand Zittend vlnr: mr. A.J. Kellermann, mr. F. Elderson Bij het vaststellen van de jaarrekening 2011, was de samenstelling van Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad van de Nederlandsche Bank als volgt: Directie President: prof.dr. K.H.W. Knot. Directeuren: mw. mr. A.J. Kellermann, dr. J. Sijbrand, mr. F. Elderson en prof.dr. J. Swank. Secretaris van de vennootschap: mw. mr.drs. L.I. van den Broek. 5 DNB / Jaarverslag 2011

10 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Per 1 juli 2011 zijn president dr. A.H.E.M. Wellink en directeur Toezicht drs. H.J. Brouwer afgetreden. Prof.dr. L.H. Hoogduin, directeur Monetaire Zaken en Financiële Stabiliteit, heeft de Minister gevraagd hem eervol te ontslaan uit zijn functie, hetgeen per 1 juli 2011 is geschied. Prof.dr. K.H.W. Knot is per 1 juli 2011 bij Koninklijk Besluit tot president benoemd. Ook per 1 juli 2011 zijn bij Koninklijk Besluit benoemd dr. J. Sijbrand (directeur Toezicht) en mr. F. Elderson (directeur Betalingsverkeer en Intern Bedrijf). Daarnaast is bij Koninklijk Besluit prof.dr. J. Swank per 1 december 2011 benoemd tot directeur Monetaire Zaken en Financiële Stabiliteit. Ten slotte is mw. mr. drs. L.I. van den Broek per 15 december 2011 benoemd tot Secretaris van de vennootschap. Zij volgt hiermee mr. R.F. Luberti op. Raad van Commissarissen Voorzitter: drs. J.F. van Duyne (1942, Ndl) * Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2012) Voorzitter van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voormalig joint CEO Corus Groep Plc. Vice-voorzitter: mr. E. Kist (1944, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2012) Voorzitter van de Financiële Commissie. Voormalig voorzitter van de Raad van Bestuur ING Groep. Secretaris: Mr. A.H. van Delden (1941, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2012) Lid van de Bankraad namens de Raad van Commissarissen. Lid Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten. Overige leden: Mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen (1961, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2015) Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voorzitter van de Raad van Commissarissen van SHV Holding NV. Prof.dr. J.A. van Manen (1950, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2015) Hoogleraar Corporate Governance aan de Rijksuniversiteit Groningen. W.G. Tuinenburg (1938, Ndl)* Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2012) Lid van de Financiële Commissie. Voormalig vice-voorzitter Raad van Bestuur SNS Reaal Group NV. Mw. prof.mr. H.M. Vletter-van Dort (1964, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn 2014) Hoogleraar bank- en effectenrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en bijzonder hoogleraar effectenrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. * Niet herbenoembaar 6 DNB / Jaarverslag 2011

11 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Commissaris van overheidswege benoemd: Drs. A.H.M. de Jong (1953, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2015) Lid van de Bankraad sinds Voorzitter College van Bestuur van de Stichting Protestants-Christelijk Onderwijs. In het verslagjaar is commissaris van overheidswege drs. T. van de Graaf per 1 juli 2011 uitgetreden wegens het verstrijken van zijn termijn. Drs. A.H.M. de Jong is hem per 1 augustus 2011 opgevolgd. In verband met zijn benoeming tot directeur-generaal bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zal drs. A.H.M. de Jong per 1 april 2012 uittreden. Verder is mr.drs. F. Bolkestein uitgetreden per 1 november 2011 wegens het verstrijken van zijn termijn. Ir. G.J. Kleisterlee is op eigen verzoek per 1 februari 2012 uitgetreden. Deze vacatures zijn nog niet vervuld. Ten slotte is mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen per 1 juni 2011 herbenoemd voor een periode van vier jaar. Honorerings- en benoemingscommissie Drs. J.F. van Duyne, voorzitter Mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen vacature Financiële Commissie Mr. E. Kist, voorzitter W.G. Tuinenburg vacature Bankraad Voorzitter: prof.drs. P. Bouw (Lid op persoonlijke titel). Leden: Prof.dr. A.W.A. Boot Hoogleraar Ondernemingsfinanciering en financiële markten UvA. Mr. A.H. van Delden Lid van de Raad van Commissarissen. R.R. Latenstein van Voorst MBA Voorzitter van het Verbond van Verzekeraars. Drs. A.H.M. de Jong (per 1 augustus 2011, opvolger van drs. T. van de Graaf) Commissaris van overheidswege. J.H.A.S. Biesheuvel (per 1 juni 2011, opvolger van drs. L.M.L.H.A. Hermans) Voorzitter MKB-Nederland. Mw. drs. A.M. Jongerius Voorzitter FNV. A.J. Maat Voorzitter LTO-Nederland. 7 DNB / Jaarverslag 2011

12 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Drs. J. Smit Voorzitter CNV. Dr. C. van der Pol (per 1 juni 2011, opvolger van drs. A.J.M. Sibbing) Voorzitter Pensioenfederatie. Mr. B. Staal Voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken. Drs. R.T.B. Visser (per 1 augustus 2011, opvolger van mr. E.R. Steenborg) Voorzitter MHP. Mr. B.E.M. Wientjes Voorzitter VNO-NCW. Vertegenwoordiger namens het ministerie van Financiën: Prof.dr. J.A. Vijlbrief, Thesaurier-Generaal. Mr. B. Staal is per 1 april 2011 herbenoemd voor een periode van vier jaar. Daarnaast is de heer A.J. Maat per 1 juni 2011 herbenoemd voor een periode van vier jaar. Ondernemingsraad J. van Duivenbooden Drs. A.C. Eijgenraam Mw. S. Hashemi BC L.J.P. Kaizer U. Karakhalil N.C. Kloosterman (voorzitter) Mw. M.M.L. Kraal (voorzitter) B. Rif MSc MBA CCP CFE CISM J.H. Rijmers A.P. Roubroeks MSc Mr. E.B. Smid Drs. P.P.C.R. Suilen Mw. I. Voorn bba Mr.drs P.A.Wagelmans FRM J. Westerweele MC Mw. S. Koentjes (ambtelijk secretaris) 8 DNB / Jaarverslag 2011

13 Inleiding van de President Inleiding van de President Van medio 1997 tot medio 2011 is DNB geleid door Nout Wellink. In deze periode kwam de EMU tot stand, nam de chartale euro de plek van de gulden in en fuseerde DNB met de Pensioen- en Verzekeringskamer. Het centrale bank-toezicht model dat hiermee tot stand kwam heeft wereldwijd navolging gekregen. In de eerste tien jaren van de euro kende Nederland relatief hoge groei en redelijk stabiele prijzen, maar met het uitbreken van de mondiale kredietcrisis in 2008 kwamen Nederlandse financiële instellingen onder niet eerder gekende druk. Wellink heeft in deze extreem moeilijke periode krachtig leiding gegeven aan DNB, ter bescherming van de grote Nederlandse belangen bij een gezonde financiële sector. Als voorzitter van het Bazels Comité van bankentoezichthouders en als lid van de raad van bestuur van de ECB heeft hij ook sturing gegeven aan de mondiale inspanningen om financiële sectoren te verstevigen. Zijn bijzondere verdiensten bestrijken het hele werkterrein van DNB. Hij laat een grote indruk achter als macro-econoom, monetair deskundige, toezichthouder, crisismanager, overtuigd Europeaan en, last but not least, iemand met hart voor de medewerkers van DNB. Ter inleiding In economisch opzicht is 2011 een onstuimig jaar geweest, gekenmerkt door aanhoudend grote onzekerheid, volatiele markten en tegenvallende groei. De onrust is vooral terug te voeren op de Europese schuldencrisis, die DNB in al haar kerntaken raakt. Dit jaarverslag gaat in op de oorsprong van de schuldencrisis en de bouwstenen voor herstel, alsook de uitzonderlijke bijdragen die het Europees Stelsel van Centrale Banken heeft geleverd. De voornaamste uitdagingen voor de Nederlandse economie worden uiteengezet, inclusief die specifiek voor de financiële sector. Tegen de achtergrond van de diverse onderzoeken naar de oorzaken van de kredietcrisis van wordt voorts ingegaan op de veranderingen in de werkwijze, organisatiestructuur en cultuur van het prudentiële toezicht. Bij dit alles is voor DNB leidend hoe de financiële stabiliteit te beschermen en vertrouwensherstel te bespoedigen. Oorsprong van de Europese schuldencrisis De Europese schuldencrisis roept de vraag op: hoe heeft het zo ver kunnen komen? Vaak wordt gewezen naar de kredietcrisis van Deze vormde de opmaat naar de schuldencrisis, doordat de economische productie scherp terugviel en groeivooruitzichten afnamen. Maar de druk op de muntunie is terug te voeren op diepere onevenwichtigheden, opgebouwd in het eerste decennium van de euro. Deze onevenwichtigheden zijn gemaskeerd, en zelfs versterkt, door het initiële succes van de muntunie, dat zich vertaalde in ruimere financieringsmogelijkheden en lagere risicopremies voor eurolanden met tekortschietend beleid. Anders gesteld, de financiële markten hebben de tekortlanden 9 DNB / Jaarverslag 2011

14 Inleiding van de President niet gedisciplineerd. Tijdens deze periode hebben overheden elkaar evenmin bij de les gehouden. Intussen zijn hoge onbetaalde rekeningen ontstaan. Op drie terreinen zijn de ontwikkelingen tussen de eurolanden uiteengelopen en onhoudbaar geworden: de overheidsfinanciën, het concurrentievermogen en de kredietverlening. De ontsporingen in de overheidsfinanciën zijn deels te verklaren uit een gebrekkige naleving van de begrotingsregels, zoals verankerd in het Europese Stabiliteits- en Groeipact. De stabiliserende werking van deze afspraken is aldus ondermijnd. Daarnaast hebben veel landen de lagere kapitaalmarktrente die samenhing met de overgang op de euro niet gebruikt om de overheidsbegroting op orde te krijgen. Ook is duidelijk geworden dat begrotingsposities veel kwetsbaarder zijn dan de Europese regels veronderstellen. Dit onderstreept de noodzaak om op budgettair terrein veel grotere veiligheidsmarges in te bouwen. Minder zichtbaar maar minstens zo belangrijk is dat concurrentieposities binnen het eurogebied na de start van de muntunie zijn blijven divergeren, tot uiting komend in toenemende onevenwichtigheden in betalingsbalansen. De oorzaak hiervan ligt bij achterblijvende structurele hervormingen. Zo behoren de arbeidsmarkten in de Zuid-Europese landen tot de minst flexibele ter wereld, waardoor excessieve loon- en prijsstijgingen niet zijn gecorrigeerd. Zolang de kapitaalmarkten bereid waren de lopende-rekeningtekorten te financieren leek er niets aan de hand, maar de abrupte kentering in het marktsentiment heeft de gebreken in concurrentievermogen pijnlijk bloot gelegd. Door het ontbreken van het wisselkoersinstrument moeten nu de lonen en prijzen worden aangepast, hetgeen in een muntunie met prijsstabiliteit forse inspanningen en prijs verlagingen in de tekortlanden vereist. Het derde terrein met onhoudbare ontwikkelingen was de kredietverlening. In sommige financiële sectoren, met name in Ierland en Spanje, is sprake geweest van een zichzelf versterkende combinatie van buitensporige kredietverlening en vastgoedprijsstijgingen. Deze zeepbellen zijn met de kredietcrisis doorgeprikt en wijzen op het belang van beleid dat procycliciteit in de financiële sector tegengaat. Natuurlijk is er een samenhang tussen deze bronnen van kwetsbaarheid: landen met grote structurele gebreken en een kwetsbare financiële sector kenden de afgelopen periode een ruim tweemaal grotere verslechtering van de over heidsfinanciën, in termen van zowel het tekort als de schuldquote. Het beleid dient op ieder van de bovengenoemde drie terreinen aan de maat te zijn. Bouwstenen voor herstel De oplossing van de Europese schuldencrisis grijpt aan bij deze bronnen van scheefgroei en is grosso modo terug te brengen tot vier bouwstenen voor herstel. Allereerst zijn forse aanpassingen nodig in de tekortlanden, om hun economische productie te verschuiven van publieke naar private uitgaven, en van binnenlandse bestedingen naar uitvoer. In al deze landen hebben nieuwe regeringen daartoe vergaande aanpassingsprogramma s uitgewerkt en in een enkel land, Ierland voorop, beginnen de eerste tekenen van evenwichtsherstel zichtbaar te worden. De aanpassingslast ligt primair bij tekortlanden, omdat van overschotlanden niet kan worden gevraagd af te wijken van een op de eigen stabiliteit gericht beleid. Het vertrouwen op financiële markten keert niet sneller terug als de stabiliteitsankers van de unie gaan krabben. 10 DNB / Jaarverslag 2011

15 Inleiding van de President De bijdrage van de overschotlanden aan dit aanpassingsproces valt vooral te verwachten via exceptionele financiële steun, waarmee de tijdsduur tot evenwichtsherstel in tekortlanden kan worden overbrugd. In dit kader is, als tweede bouwsteen, financiële bijstand toegezegd via bilaterale leningen, de Europese Financiële Stabiliteit Faciliteit (EFSF) en het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) dat medio 2012 van start gaat. Ook hebben Europese landen toegezegd EUR 200 miljard extra te storten in het IMF. Hiermee is niet alleen een grotere IMF-slagkracht gewaarborgd, maar ook een koppeling van de financiële steun aan IMF-beleidsconditionaliteit en aan het bestaande IMF-raamwerk voor Private Sector Involvering (PSI). Dit laatste beziet per geval of een bijdrage van private crediteuren aan schuldverlichting gewenst is. Het bedrag dat met deze toezeggingen is gemoeid is zonder historisch precedent en beloopt inmiddels bijna EUR miljard; aan verdere uitbreiding wordt gewerkt. Essentieel voor vertrouwensherstel in de muntunie is, als derde bouwsteen, dat de aanbodzijde van de economieën wordt versterkt. Dit is nodig om het groeivermogen van de betrokken landen te vergroten en tegenwicht te bieden aan de neerwaartse conjuncturele druk van begrotingsconsolidatie. Economische groei is ook cruciaal voor schuldhoudbaarheid. Structuurversterking vergroot bovendien het aanpassingsvermogen van de economieën en brengt de betrokken landen dichter bij een optimaal valutagebied. Aanpassingskosten vallen hierdoor lager uit. Bij deze versterking van de aanbodzijde valt met name te denken aan hervorming van arbeidsmarkten, productmarkten en pensioenstelsels, zodat financiële prikkels beter voelbaar zijn en prijzen en lonen zich sneller aanpassen. Maar ook de versterking van de financiële sector valt hieronder. Omdat een solide bankwezen noodzakelijk is voor een goed werkende economie, is door de Europese toezichthouders geëist dat Europese grootbanken per eind juni 2012 minimaal 9% kernkapitaal aanhouden, waarbij vorderingen op overheden tegen marktprijzen zijn gewaardeerd. De vierde bouwsteen voor herstel is een institutionele versterking van de Europese Unie, gericht op een sterk preventief beleid en krachtigere Europese besluitvorming. Hierbij moet de economische component van de EMU worden verstevigd om de monetaire component houdbaar te maken. Alleen dan kan het Europese beleidsraamwerk zijn geloofwaardigheid herwinnen. Concreet gaat het om begrotingen die structureel gericht zijn op evenwicht (of overschot), met automatische sancties bij overschrijding van de tekort- en schuldcriteria. De financiële betrouwbaarheid van Europese overheden, die als gevolg van de crisis een knauw heeft gekregen, dient opnieuw buiten elke twijfel komen te staan. Maar het gaat ook om afdwingbare aanpassingen wanneer landen een evident tekortschietend concurrentievermogen hebben. Daartoe zijn initiële afspraken gemaakt in het kader van de Macro-economische Onevenwichtigheden Procedure en de Overeenkomst voor een Versterking van de Economische Unie. Deze afspraken verdienen te worden versterkt, met duidelijke middellangetermijndoelstellingen, besluitvorming die alleen door een gekwalificeerde meerderheid kan worden tegengehouden, en een mogelijke inzet van politieke naast financiële sancties. Hoewel de soevereiniteitsoverdracht in deze afspraken gevoelig ligt, heeft zij betrekking op soevereiniteit die eigenlijk al is overgedragen bij de ondertekening van het EMU-akkoord en die recent goeddeels is afgedwongen door de financiële markten. Van Eurotop naar Eurotop De concrete invulling van deze onderdelen is in het afgelopen jaar moeizaam tot stand gekomen, stap voor stap, van Eurotop naar Eurotop. Dit weerspiegelt 11 DNB / Jaarverslag 2011

16 Inleiding van de President niet een gebrekkige politieke steun voor de euro. Integendeel. Alle eurolanden zijn sterk gecommitteerd aan de euro, enerzijds omdat deze de voortschrijdende Europese integratie belichaamt, anderzijds omdat desintegratie prohibitieve kosten met zich zou brengen. De ECB heeft in haar korte bestaan de aan haar opgedragen doelstelling van prijsstabiliteit gerealiseerd en de handels- en investeringsgroei binnen het eurogebied is substantieel groter geweest dan daarbuiten. Het uittreden van landen zou enorme waardeverliezen voor banken, verzekeraars, pensioenfondsen en de ECB met zich brengen en het onherroepelijke karakter van de gemeenschappelijke munt in twijfel trekken. De geest is dan uit de fles en de kosten om de markten te overtuigen dat de euro niet verder versplintert zullen uitzonderlijk hoog zijn. De trage voortgang weerspiegelt veeleer de beperkte bewegingsruimte van de betrokken partijen en het ontbreken van één partij die de oplossing alleen zou kunnen bieden. Waar de tekortlanden tijd nodig hebben om politieke veranderingen door te voeren, ervaren de overschotlanden grenzen aan hun financieringscapaciteit. Langzaam, te langzaam, is in het afgelopen jaar veel bereikt. Tekortlanden hebben aanpassingsprogramma s ingevoerd, Europese afspraken voor strakkere beleidsdiscipline zijn in de steigers gezet, een Europese financieringsfaciliteit is opgericht, de uitleencapaciteit van het IMF wordt opgekrikt en banken hebben herkapitaliseringsplannen uitgewerkt. Maar trage beleidsbepaling heeft een prijs. Hoe overtuigender de maatregelen die op korte termijn genomen worden, hoe eerder de marktdynamiek de houdbaarheid van nieuw beleid bevestigt. Wat dat betreft zullen de beleidsinspanningen nog geruime tijd moeten worden volgehouden. Het zal immers nog meerdere jaren duren voordat de tekortlanden op eigen benen kunnen staan en de muntunie een stabiele financieeleconomische ontwikkeling kent. Net als de opbouw van risico s een veeljarig proces is geweest, zal ook de afbouw van onevenwichtigheden een kwestie van lange adem zijn. De rol van de ECB De oplossing van de schuldencrisis kan niet worden geleverd door de ECB in de vorm van een monetaire financiering van de overheidstekorten in de perifere landen. Juridisch is de verklaring eenvoudig: dit zou in strijd zijn met het Verdrag waarop de muntunie is gebouwd. De inhoudelijke reden is niet minder belangrijk: de crisis is te wijten aan tekortkomingen in de budgettaire, structurele en bancaire sfeer, en niet in het monetaire beleid. De bepalingen tegen monetaire financiering in het Verdrag zijn dan ook geworteld in een diepe overtuiging dat prijsstabiliteit de belangrijkste bijdrage is die het monetaire beleid aan de economische orde kan leveren. Wanneer het monetaire beleid zou worden ingezet voor de financiering van overheidstekorten, zou het ondergeschikt worden gemaakt aan het budgettaire beleid en daarmee fundamenteel van karakter veranderen. Bovendien dient financiering te worden gekoppeld aan beleidsvoorwaarden; dit vereist politieke afwegingen die niet thuishoren bij een onafhankelijke instelling als de ECB. Niettemin is de ECB tot het uiterste gegaan om de aanpassingsprocessen binnen de muntunie te ondersteunen. Dit is gebeurd met drie soorten onconventionele monetaire instrumenten, die te onderscheiden zijn van de reguliere instrumenten die de algehele monetaire beleidsrichting bepalen. Ten eerste heeft de ECB banken ruimhartig en langdurig van liquiditeiten voorzien. Daartoe zijn langlopende liquiditeitsfaciliteiten met volledige toewijzing ingevoerd, zijn kasreserveverplichtingen gehalveerd tot 1%, zijn onderpandslijsten voor centrale bankoperaties verbreed en is dollarherfinanciering mogelijk gemaakt via een 12 DNB / Jaarverslag 2011

17 Inleiding van de President swapovereenkomst met de Federal Reserve. Het meest substantieel is de driejaarsfaciliteit, waarmee EUR miljard aan banken is verstrekt. Ten tweede steunt de ECB de bancaire financieringsmarkt met de opkoop op de secundaire markten van maximaal EUR 40 miljard aan gedekte bancaire obligaties in het jaar tot november Dit instrument is reeds in ingezet, toen voor EUR 60 miljard aan gedekte obligaties is opgekocht. Ten derde is het Securities Markets Programma (SMP) geheractiveerd en verbreed. Onder dit programma koopt de ECB staatstitels in slecht functionerende obligatiemarkten teneinde een meer gelijkmatige monetaire transmissie te bevorderen. Deze aankopen bedragen inmiddels EUR 219 miljard en worden liquiditeitsneutraal uitgevoerd. De onconventionele maatregelen hebben de spanningen op de financieringsmarkten aantoonbaar verlicht, maar niet weggenomen. Dit illustreert hoe met deze instrumenten alleen tijd kan worden gewonnen; voor een duurzame oplossing moeten de problemen bij de bron worden aangepakt. Alsdan moet het onconventionele beleid tijdig worden uitgefaseerd. De verdere toekomst van de EMU Wanneer wordt gekeken naar de verdere toekomst, nadat de huidige spanningen zijn opgelost, dan zijn in Europa meer institutionele hervormingen noodzakelijk om de wisselwerking tussen overheden en banken op nationaal niveau te doorbreken en tegelijk recht te doen aan de toegenomen financiële verwevenheid tussen lidstaten. Daartoe is nodig dat systeemrelevante en grensoverschrijdende financiële instellingen onder Europees toezicht vallen, dat een Europees resolutieregime de kosten van bancair falen in eerste instantie bij aandeelhouders en ongedekte crediteuren legt, dat deposito s tot een bepaald maximum worden gedekt door een Europees depositogarantiefonds en dat eventueel resterende kosten Europees worden omgeslagen. Dan zullen Europese banken geen nationale vangnetten meer nodig hebben en zal echt sprake zijn van een interne markt voor bancaire diensten. De huidige spanningen in de financiering van Europese overheden wijzen ook op de kwetsbaarheid van nationale schulduitgifte binnen de muntunie. Voor de verdere toekomst is de invoering van gemeenschappelijke schuldinstrumenten als eurobonds dan ook wenselijk. Dit zou duidelijke voordelen bieden in termen van financiële integratie, marktliquiditeit en stabiliteit. Maar eurobonds kunnen slechts het sluitstuk van begrotingsdiscipline in de muntunie vormen. Met de overgang naar de euro is de discipline van de valutamarkten opgeheven; het zou onverstandig zijn de aangescherpte discipline van obligatiemarkten nu ook af te sluiten voordat hier een duurzame institutionele structuur voor in de plaats is gezet en schuldquotes over de hele linie onder de 60% bbp zijn gebracht. Nochtans kunnen eurobonds een wenkend perspectief bieden, ook voor de bevolking in landen waar thans grote offers worden gevraagd. Het is hierbij essentieel dat een op te richten onafhankelijke Europese budgettaire autoriteit gaat toezien op de nationale budgettaire ontwikkelingen. De groei van de wereldeconomie vertraagt De weinig florissante staat van de wereldeconomie bemoeilijkt het aanpassingsproces. Met de kredietcrisis van 2008 kwam een periode van overmatige financiële expansie ten einde, die de wereldgroei flink had opgestookt. De hieropvolgende terugval is verzacht door de grootste macro-economische beleidsstimulering ooit, met een ongekend grote inzet van zowel monetaire als budgettaire instrumenten. De opgerekte centralebankbalansen in de Verenigde Staten (VS), het eurogebied en het Verenigd Koninkrijk (VK) zijn zonder 13 DNB / Jaarverslag 2011

18 Inleiding van de President precedent en begrotingstekorten van de huidige omvang hebben zich in het verleden alleen in oorlogstijd voorgedaan. Dit beleid heeft een wereldwijde terugval zoals na de krach van 1929 voorkomen, maar de economische groei is in de ontwikkelde landen nog niet op gang gekomen. Het illustreert de grote invloed van het balansherstel dat bij banken, bedrijven en gezinnen nog volop in gang is. Tegelijk is de beleidsruimte zo goed als verbruikt en is balansherstel nu ook in de publieke sector nodig. Dit alles heeft een drukkend effect op de mondiale economische vooruitzichten, in lijn met het empirische gegeven dat zware financiële crises meestal worden gevolgd door een traag en zwak herstel. Een spoedige terugkeer naar de pre-crisis groeivoeten is derhalve niet realistisch, te meer daar de voortschrijdende vergrijzing de potentiële groei verlaagt. De conjuncturele vooruitzichten zijn aldus weinig rooskleurig. Europa gaat naar verwachting opnieuw een recessie in. De VS lijken hieraan te kunnen ontkomen, maar ervaren het zwakste economische herstel sinds de Tweede Wereldoorlog. De Amerikaanse huizenprijzen zijn in 2011 opnieuw gedaald en de werkloosheid, hoewel recent licht afgenomen, ligt op een voor de VS abnormaal en hardnekkig hoog niveau (ruim 8%). In deze omstandigheden blijft ook de dynamiek van de private bestedingen achter en is de groei sterk afhankelijk van de buitensporige overheidsuitgaven. In Japan leidden de noodlottige aardbeving en tsunami van maart 2011 tot productieonderbrekingen en economische krimp. Met een bruto overheidsschuld boven 200% bbp (netto 117%), zal de groei in dit land eveneens van de private vraag moeten komen. Maar deze trekt amper aan. Gegeven een officiële rente van nagenoeg 0%, een welhaast deflatoire prijsontwikkeling en recent verdere appreciatie van de yen balanceert Japan nog altijd aan de rand van een liquiditeitsval. Opmerkelijk is dat ook de opkomende markten niet zijn ontsnapt aan de wereldwijde groeivertraging. Ondanks gezonde macro-economische verhoudingen en indrukwekkende groeiprestaties in de nasleep van de kredietcrisis, hebben deze landen zich niet conjunctureel kunnen loskoppelen van de meer ontwikkelde landen. De integratie van de opkomende landen in de wereldeconomie lijkt eerder tot meer synchrone conjunctuurcycli te leiden. Dit weerspiegelt deels een toegenomen lotsverbondenheid via handel en grensoverschrijdende financiële activiteiten. Zo heroriënteren banken uit ontwikkelde landen zich op thuismarkten en wordt handelsfinanciering minder ruim verstrekt. Maar ook speelt mee dat de opkomende landen, met name in Azië, traditioneel uitvoergeleide groeistrategieën volgen. Door meer ruimte te bieden voor wisselkoersflexibiliteit en handelsliberalisatie, kunnen landen als China een eigen groeidynamiek ontwikkelen en tegelijk een sterkere groeimotor voor de mondiale economie worden. Dit zou passen bij het flink toegenomen aandeel van deze landen in de wereldeconomie en de afnemende voordelen die zij kunnen boeken dankzij inhaalgroei. Bij de synchrone groeivertraging valt verder op dat de mondiale betalingsbalansonevenwichtigheden in de afgelopen crisisperiode slechts beperkt zijn afgenomen. De ervaringen in de aanloop naar zowel de kredietcrisis als de Europese schuldencrisis leren dat externe onevenwichtigheden niet te onderschatten stabiliteitsrisico s met zich brengen. Op wereldschaal kunnen deze onevenwichtigheden aanleiding geven tot vermogensprijsschokken, abrupte wisselkoerscorrecties en handelsfricties. In een kwetsbare omgeving met hoge publieke en private schulden, en verknoopte financiële structuren, kunnen kleine haperingen of exogene schokken dan grote negatieve uitslagen 14 DNB / Jaarverslag 2011

19 Inleiding van de President veroorzaken. Risico s kunnen worden beperkt wanneer tekortgebieden een terughoudend budgettair beleid voeren en een macroprudentieel beleid dat bovenmatige schuldopbouw tegen gaat, terwijl overschotgebieden de wisselkoers vrij laten om te appreciëren. De monetaire beleidsreactie in het eurogebied In de eerste helft van 2011 lag de inflatie in het eurogebied aanhoudend boven de 2% en won het herstel geleidelijk aan kracht. Gegeven opwaartse prijsrisico s op de middellange termijn, besloot de ECB de rente zowel in april en juli met 25 basispunten te verhogen. Het conjuncturele beeld veranderde echter fundamenteel in de zomer, toen naast de kleinere landen Griekenland, Ierland en Portugal, ook Italië en Spanje onder sterke marktdruk kwamen. De voorzichtig ingezette exit uit het extreem ruime monetaire beleid is toen opgeschort. Omdat de marktdruk aanhield en zich ook vertaalde in een breed vertrouwensverlies onder consumenten en producenten, is de ECB in november en december overgegaan tot renteverlaging en tot onconventionele maatregelen om de bancaire kredietverlening en de monetaire transmissie via de obligatiemarkten te steunen. De toekomstige monetaire beleidsacties zullen vooral afhangen van het verdere verloop van de schuldencrisis. Duidelijk is dat het monetaire beleid ruim is en dat de ruimte voor verdere versoepeling niet groot is. Dit beleid kan de divergentie tussen landen in termen van prijs- en groeiontwikkelingen niet verkleinen en dient gericht te blijven op prijsstabiliteit op middellange termijn in het eurogebied als geheel. Daarbij suggereren de ervaringen van de afgelopen jaren dat enige gewichtsverschuiving binnen de twee analytische pijlers van het monetaire beleidsraamwerk wenselijk is. Meer nadruk op de monetaire analyse, naast de economische analyse, betekent meer aandacht voor financiële onevenwichtigheden en kwetsbaarheden. Voorts dient de beleidsbepaling niet alleen rekening te houden met de lange en onvoorspelbare vertragingen in monetaire transmissie, maar ook met de tijdshorizon waarin financiële excessen zich kunnen ontladen. De relevante tijdshorizon voor de monetaire beleidsbepaling wordt hierdoor langer en het beleid gaat eerder tegenwicht bieden aan de financiële ontwikkeling. Kernpunt is dat de verwachte prijsontwikkeling over deze langere horizon stevig verankerd blijft. Ofschoon de externe waarde van de euro opmerkelijk stabiel is de effectieve koers ligt ongeveer op het niveau bij het begin van de EMU en is steeds binnen een bandbreedte van ±15% gebleven is dit een uitkomst van beleid en geen beleidsdoelstelling. Het belang van bufferherstel Als de crisis ons iets leert, is het de waarde van buffers. Van alle beleidslessen is dit de belangrijkste. Met buffers kunnen de onvermijdelijke onzekerheden in economische processen worden opgevangen, door overheden, financiële instellingen, bedrijven en gezinnen. Het gaat hierbij niet zozeer om risico s die redelijk kunnen worden ingeschat, maar om fundamentele onzekerheden die amper zijn te kwantificeren. Het verloop van de financiële crisis is hier een voorbeeld van, waarbij deregulering en globalisering de samenhang in onvoorspelbare systeemschokken waarschijnlijk hebben vergroot. Een financiële sector met voldoende buffers kan dergelijke schokken absorberen zonder de reële economie te ontwrichten. Sinds het uitbreken van de systeemcrisis in 2008 wordt internationaal aangestuurd op hogere kapitaalbuffers bij banken. In termen van het kernkapitaal van Nederlandse banken is een indrukwekkende toename gerealiseerd 15 DNB / Jaarverslag 2011

20 Inleiding van de President van 9,3% van de risicogewogen activa in 2008 tot 11,9% eind Ons bank - wezen loopt hiermee voor op de nieuwe eisen die volgens het internationale Bazel III-akkoord per 2013 gelden, al is nog een verbeterslag in de kwaliteit van het kapitaal nodig. De ongewogen kapitaalratio (de leverage ratio) van het Nederlandse bankwezen behoort echter nog tot de laagste van Europa. Een verdere verhoging is dus wenselijk, in lijn met de tot 2019 geleidelijk toenemende Bazelse eisen. Kortom, de banken zullen zich aanhoudende inspanningen moeten getroosten, via kostenreducties, winstinhoudingen en waar mogelijk nieuwe emissies, om de eigen buffers op een nog hoger peil te brengen. Twee aspecten verdienen hierbij toelichting. Ten eerste wordt soms gesuggereerd dat hogere kapitaaleisen leiden tot een sterke stijging van de financieringskosten, omdat de rendementseisen op eigen vermogen relatief hoog zijn. De invloed op de totale kapitaalkosten zal echter beperkt zijn, aangezien tegelijkertijd de risico s voor vreemd-vermogensverschaffers bij hogere kapitaalreserves afnemen. Instellingen zullen weliswaar minder voordeel hebben van fiscale renteaftrek op vreemd vermogen, maar beperking van de subsidiëring van schuldfinanciering is in zijn algemeenheid wenselijk. Ten tweede bestaat de zorg dat de hogere kapitaaleisen een drukkende invloed op de kredietverlening zullen hebben. Hierbij is relevant dat de kredietverlening, ook tijdens de recente kapitaalverhoging, is blijven groeien en dat de verdere kapitaalverhoging over een aantal jaren kan worden uitgesmeerd. Tevens geldt de nuancering dat hefboomvermindering en enige balanskrimp bij banken gewenst is. Maar de zorg om de kredietverlening is terecht, met name voor het MKB dat voor zijn financiering relatief sterk op banken is aangewezen. Dit onderstreept het belang dat andere lastenverzwaringen voor het bankwezen, zoals de nieuwe bankbelasting, worden beperkt en getemporiseerd. Het ongunstige conjuncturele klimaat maakt immers dat de versterking van het bancaire weerstandsvermogen en de instandhouding van de kredietverlening voorrang verdienen. In dit kader kan het oordeel over het plan voor een Europese belasting op financiële transacties kort zijn: deze zal het herstel in de financiële sector tegenwerken, speculatieve transacties amper tegengaan en, tenzij mondiaal ingevoerd, onwenselijke verschuivingen in financiële activiteiten op gang brengen. De structuur van het Nederlandse bankwezen De crisis heeft voorts geleerd dat banken, naast kapitaal, ook meer liquiditeit dienen aan te houden. In dit licht bevat Bazel III eisen voor zowel de kortetermijn liquiditeit als de financiering op langere termijn. De uitdagingen voor het Nederlandse bankwezen liggen vooral bij dit laatste. Door de zeer grote hypotheekportefeuilles, die de omvang van de binnenlandse deposito s ver overstijgen, zijn de banken voor hun financiering in sterke mate aangewezen op buitenlands spaargeld en marktfinanciering. Omdat nieuwe hypotheken doorgaans veel groter zijn dan de oude hypotheken die door aflossing van de bankbalansen verdwijnen, is er bovendien een inherente dynamiek die het financieringsgat van de Nederlandse banken opstuwt. Tegelijk maakt de precaire situatie op de financieringsmarkten het voor de banken moeilijk om voldoende lange ongedekte marktfinanciering aan te trekken. Vooralsnog is dit opgevangen met korte leningen en de uitgifte van gedekte obligaties, maar het eerste vergroot de herfinancieringsrisico s en het laatste vermindert de zekerheden voor andere schuldeisers, waardoor reguliere marktfinanciering nog lastiger wordt. Uitgaande van een trendmatige groei van het binnenlandse spaargeld, zal de oplossing moeten worden gezocht in een combinatie van meer aflossingen op hypothecaire leningen, geleidelijk lagere leningen in verhouding tot de woningprijs (waarover later meer) en balansversterking die toegang tot langere, ongedekte 16 DNB / Jaarverslag 2011

21 Inleiding van de President marktfinanciering biedt. Uiteindelijk valt niet te ontkomen aan een balansstructuur waarbij binnenlandse activa en passiva beter op elkaar aansluiten, met een lagere hefboom en minder looptijdtransformatie. In deze context wordt in sommige landen ook aangestuurd op structurele aanpassingen in het bankwezen om de risico s voor de economie en de belastingbetaler terug te dringen. In de VS worden bijvoorbeeld de handels- en investeringsactiviteiten van banken aan banden gelegd en in het VK worden binnenlandse bancaire portefeuilles juridisch afgeschermd. Dit zijn voor Nederland minder relevante opties, gegeven de beperkte zakenbankactiviteiten en afwijkende financieringsstructuur van ons bankwezen. Daarbij zijn de kapitaaleisen verbonden aan handelsactiviteiten reeds aanzienlijk opgeschroefd. De Nederlandse aanpak om de risico s in het bancaire systeem te verminderen sluit aan bij de voorstellen van de Financial Stability Board (FSB) om systeemrelevante financiële instellingen hogere eisen op te leggen in termen van verliesdragend vermogen, afwikkelbaarheid en toezichtintensiteit. In dit verband zal voor vier grote Nederlandse banken een kernkapitaalopslag van tussen 1% en 3% gelden, met ingroei vanaf Zwitserland en Zweden andere landen met relatief grote systeembanken volgen een vergelijkbare aanpak. Daarnaast wordt de weerbaarheid van deze banken vergroot door de ontwikkeling van herstelplannen, met maatregelen om dreigend onheil af te wenden. Omdat een onverhoopt faillissement zelfs met deze maatregelen niet volledig is uit te sluiten, wordt het wettelijke instrumentarium versterkt om een falende bank ordelijk te kunnen afwikkelen. Een andere, complementaire benadering die haar nut in de crisis heeft aangetoond, is het streven naar een hoge mate van autonomie bij buitenlandse entiteiten van internationaal opererende banken. Deze benadering wordt door diverse banken succesvol uitgevoerd en wordt met name door de Spaanse autoriteiten voorgestaan. Naar de toekomst kijkend verdient de ontwikkeling van het mondiale schaduwbankwezen bijzondere aandacht. In deze sector vindt kredietintermediatie met looptijdtransformatie plaats, net als bij banken, maar de betrokken entiteiten zoals geldmarktfondsen en speciale investeringsvehikels vallen buiten het reguliere toezicht. Het schaduwbankwezen is in de aanloop naar de crisis flink gegroeid en de aanscherping van toezichtregelgeving kan hier een verdere impuls aan geven. Gegeven de verwevenheid met het reguliere bankwezen en de systeemrisico s die dit kan impliceren is het van belang het zicht en de greep op schaduwbanken te versterken. Dit gebeurt in het kader van de FSB en het Bazels Comité van bankentoezichthouders, die het mondiale schaduwbankwezen nader in kaart brengen en maatregelen als liquiditeitsregels en hogere kapitaaleisen voor hersecuritisaties overwegen. Ook DNB voert dit jaar onderzoek uit om meer inzicht te krijgen in het Nederlandse schaduwbankwezen en in maatregelen om mogelijke systeemrisico s te mitigeren. Uitdagingen voor de Nederlandse economie In het thans gure internationaal economische klimaat staat Nederland er relatief goed voor. De externe positie is solide, de werkloosheid relatief laag en de loonontwikkeling beheerst. Een welkome stap is met name de recente stijging van de gemiddelde pensioenleeftijd met twee jaar in de afgelopen vijfjaarsperiode, tot ruim 63 jaar. Nog los van recente onderzoeken die suggereren dat mensen die langer doorwerken gemiddeld genomen ook langer leven, is dit een welkome bijdrage aan de houdbaarheid van de economische ontwikkeling bij een vergrijzende beroepsbevolking. Het is belangrijk dat bovengenoemde trends worden voortgezet, waar de Nederlandse concurrentiepositie, uitgedrukt 17 DNB / Jaarverslag 2011

22 Inleiding van de President in loonkosten per eenheid product, sinds de start van EMU aan kracht heeft ingeboet. Meer in den brede is de groeidynamiek van de Nederlandse economie beperkt en dreigen majeure kwetsbaarheden op een aantal structurele gebieden, indien niet geadresseerd, het gunstige algehele beeld te vertroebelen. Een eerste kwetsbaarheid die de beleidsruimte in de huidige conjuncturele neergang beperkt is de staat van de overheidsfinanciën. In beginsel zou het wenselijk zijn de automatische stabilisatoren in de overheidsbegroting hun vrije loop te gunnen en daarmee de conjuncturele neergang te dempen, zoals na 2008 is gebeurd. Maar die beleidsruimte is verbruikt. Inmiddels ligt het Nederlandse tekort (4,5% bbp in 2011) boven zowel de regeringsdoelstelling als het eurogebied-gemiddelde, liggen het tekort en de bruto schuldquote boven de Verdragsgrenzen van 3% bbp respectievelijk 60% bbp, zijn de expliciete staatsgaranties opgelopen (tot EUR 141 miljard voor de NHG en EUR 98 miljard voor de EFSF) en worden door de kredietbeoordelaars vraagtekens geplaatst bij de toekomstige kredietwaardigheid van de Nederlandse overheid. Uitstel van bezuinigingen zou in deze omstandigheden onverantwoorde risico s met zich brengen. De lessen uit de crisis zijn dat de begrotingsontwikkeling veel gevoeliger is voor tegenvallers, dat de onderliggende budgettaire situatie veel zwakker is dan eerder gedacht en dat de budgettaire bewegingsruimte in een muntunie relatief groot moet zijn. Voorts leiden de matige groeivooruitzichten tot een negatieve schulddynamiek, waarbij overheidsschulden bij een gegeven tekort sneller oplopen. Tegelijk heeft de crisis de voordelen zichtbaar gemaakt van een solide en geloofwaardig begrotingsbeleid. Terwijl de meeste eurolanden worstelen om het vertrouwen van financiële markten te herwinnen, betaalt Nederland een lagere rente over zijn staatsschuld dan ooit tevoren. Een specifiek zorgpunt binnen de begroting is de stijging van de uitgaven aan de gezondheidszorg, die sinds de eeuwwisseling is versneld en beduidend boven het opwaartse effect van de vergrijzing ligt. De groei is vooral toe te schrijven aan de langdurige zorg, waarvan de publieke kosten als aandeel in het bbp ongeveer driemaal dat in de andere EU-landen bedraagt. Deze zorglasten leggen een steeds groter beslag op de algemene overheidsmiddelen en verhogen de arbeidskosten. Dit is geen houdbare ontwikkeling, zeker wanneer rekening wordt gehouden met de vergrijzing die nog voor ons ligt. Kortom, hervormingen zijn nodig in de langdurige zorg om de kosten beter te beheersen. Structurele hervormingen die het groeipotentieel verhogen dragen op termijn bij aan houdbare overheidsfinanciën. Een eerste aangrijpingspunt is de Nederlandse arbeidsmarkt die nog altijd met een hoog percentage arbeidsongeschikten kampt (één derde hoger dan het gemiddelde voor ontwikkelde landen), al hebben hervormingen dit na de eeuwwisseling flink verlaagd. Verontrustend is evenwel dat de instroom in de WIA-regeling de afgelopen jaren is versneld en die in de WAJONG-regeling onverminderd hoog is gebleven. Wanneer deze instroom niet wordt beperkt door snellere en krachtigere re-integratie en, in het geval van de WAJONG, gezonde prikkels bij gemeenten, dan dreigt een scheefgroei zoals in de jaren negentig bij de WAO. Bij de WAJONG is niet alleen zorgelijk dat de instroom veel hoger is dan in ons omringende landen, maar ook dat dit voor de betrokkenen inactiviteit kan impliceren voor het geheel, of een groot deel, van een werkzaam leven. Los hiervan kan de werking van de arbeidsmarkt worden verbeterd door de duur van WW-uitkeringen te verkorten en de ontslagbescherming van met name oudere werknemers met vaste contracten te verminderen. Op deze twee punten is het Nederlandse beleid internationaal gezien heel ruim. 18 DNB / Jaarverslag 2011