Is biomassa wel echt duurzaam?

Transcriptie

1 Is biomassa wel echt duurzaam? Een inventarisatie tool voor het bepalen van de duurzaamheid bij het gebruik van biomassa. Jeroen van de Logt voor het lectoraat Duurzame Energie Avans Hogeschool

2 Is biomassa wel echt duurzaam? Een inventarisatie tool voor het bepalen van de duurzaamheid bij het gebruik van biomassa. Afstudeerscriptie uitgevoerd binnen het lectoraat Duurzame Energie, Avans Hogeschool in het kader van het project Biobased Innovations (Pieken in de Delta, West Brabant) student: Jeroen van de Logt opleiding: Milieukunde, Avans ATGM begeleiders: Stijn Mattheij Jan Venselaar periode: januari juni 2011

3 Samenvatting Het gebruik van biomassa neemt, mede door het stimuleringsbeleid van de overheid, steeds meer toe. Er werd in het verleden vanuit gegaan dat biomassa per definitie duurzaam is. Na enkele fiasco s (bijvoorbeeld sojaplantages) blijkt dat er (veel) verborgen negatieve milieueffecten kunnen kleven aan het gebruik van biomassa. Hierbij moet gedacht worden aan sterk tegenvallende energie efficiëntie, sociale en ecologische nadelen zoals hogere voedselprijzen, onduurzame kap van bos, bodemerosie en verschillende andere effecten. Door deze effecten willen afnemers van biomassa de biomassa niet meer kopen. Met andere woorden het ondernemersrisico is niet volledig afgedekt. Daarom moet een helder, eenvoudig en relevant beoordelingsysteem ontwikkeld worden. Het eindproduct van dit afstudeerproject (Biobased Business Inventory of Sustainability Scan, BBISS) is in potentie een dergelijk systeem. Het dient duidelijk niet als certificatie systeem maar als eerste inventarisatie tool voor (kleinschalige) bedrijven. Om de BBISS te ontwikkelen zijn eerst een aantal begrippen vastgesteld omdat die elders vaak anders worden geïnterpreteerd. Daarna is input verzameld voor de BBISS. Deze bestaat uit de huidige beoordelingsystemen (die niet compleet of niet relevant zijn) en interviews met stakeholders (NGO s, bedrijven, wetenschappers, specialisten). Vervolgens is de BBISS ontwikkeld en getest door twee bedrijven. Ten slotte zijn er vervolgstappen vastgesteld. Na onderzoek naar de bestaande systemen is een lijst gemaakt met alle gevonden criteria. Deze zijn ingedeeld in categorieën (zoals uitstoot schadelijke stoffen en landbouwpraktijken). Ook zijn ze gesorteerd aan de hand van welk deel van de keten ze dekken, de voorkomendheid in belangrijke systemen, import/binnenland, grondstof/energie en grootschalig/kleinschalig. Deze indeling heeft geholpen om de relevante en concrete criteria eruit te filteren. Door de interviews is duidelijk geworden wat er in de BBISS moest komen, wat duurzaamheid betekend, wat zijn de knelpunten bij gebruik van biomassa en hoe producten beoordeeld moeten worden. De BBISS is voornamelijk de NTA 8080 (certificatie systeem voor biobrandstoffen) met hier en daar wat wijzigingen en aanvullingen. In de BBISS zijn indirecte verandering in landgebruik en biocascadering (hoogwaardige toepassing van biomassa) wel meegenomen. Bovendien zijn de eisen voor de broeikasgasemissie reductie strenger (50%). Verder zijn enkele wijzigingen doorgevoerd bij bodem, lucht, en waterkwaliteit en bij biodiversiteit. De BBISS is voorgelegd aan bedrijven die het hebben getest. Hieruit bleek voornamelijk dat de puntentelling niet eerlijk was en dat de BBISS nog niet gebruiksvriendelijk was. Er zijn wijzigingen doorgevoerd zodat dit verholpen is. Om de BBISS in toekomst te gebruiken moet het eerst op een bestaand en een niet bestaand biobased product getest worden. Bovendien dient ondernemers gevraagd te worden of zij de BBISS snappen en kunnen gebruiken. Pagina 1 van 42

4 Summary Biomass is used more and more for many purposes (partly) because of policy of governments. In the past it was assumed that biomass is sustainable anyway. After some fiascos (soybeans) it appears that there can be (many) hidden negative environmental effects when biomass is used. These effects are: less or no energy efficiency, social and ecological drawbacks, competition with food, unsustainable logging, erosion and several other effects. Because of the effects consumers will not buy the biomass anymore. With other words, not all risks of entrepreneurship are covered. A clear, simple and relevant assessment system had to be developed. The end product of this final year project is in potential such a system. It is called the Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS). It is not a certification system but an inventory tool for (small) companies. In order to develop the BBISS first a few concepts are explained because they can be interpreted in different ways. After that input is gathered for the BBISS. The input exists of existing assessment systems (who are not complete or not relevant) and interviews with stakeholders (NGO s, companies, scientists and experts). Subsequently the BBISS is developed and tested by two companies. Finally a follow up plan is made. After research was done to existing assessment systems, a list was made with all criteria. These were categorized in categories like emissions of hazardous substances and good agricultural practices. Also they were categorized in other groups: complete chain of custody/part of chain of custody, courtesy in important systems, import/home-grown, product/energy, small/big. These categories helped with filtering out relevant and concrete criteria. By interviewing stakeholders answers were given to the following questions: what have to be in the BBISS, what sustainability is, what the problems are if biomass is used and how products should be assessed. The BBISS is mainly the NTA 8080 (Dutch certification system for biofuels) with some adjustments and additions. In the BISSS indirect land use change and biocascading (getting the highest value out of biomass) are included. Moreover the requirements for GHG reduction are more stringent (50%). Furthermore adjustments are made for soil, air and water quality and biodiversity. The BBISS was tested by two companies. It turned out that primarily the scoring was unfair and the system was hard to use. Adjustments were made to solve this. To use the BBISS in the future it has to be tested on an existing and a not existing product. Also entrepreneurs should be asked if they understand the system and if they are able to use it. Pagina 2 van 42

5 Inhoudsopgave Inhoud 1. Inleiding Kader van de opdracht Probleem- en doelstelling Verborgen effecten van biomassa Overheidsbeleid Bestaande beoordelingsystemen Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS) Ontwikkeling van het BBISS Achtergronden en scope Een biobased economy Verwaarding Biomassa Bioraffinage Voor- en nadelen Maatschappelijke en economische transitie Conflicterend beleid Twee visies op biobased economy Infrastructurele veranderingen Integriteit Biomassa Indeling Speciale teelt vs. reststromen Biomassa in dit project Import vs. eigen teelt Wereldwijde beschikbaarheid van biomassa Pagina 3 van 42

6 2.4.1 Overtollig landbouwgrond en marginale gronden Reststromen Biogrondstoffen Totaal potentieel Specifieke duurzaamheidsissues bij gebruik van biomassa Duurzaamheid Vertaling van duurzaamheid voor biobased Problemen door verdringing Basis opzet van een goed beoordelingssysteem Inventarisatie en eerste evaluatie van bestaande systemen Gevonden criteria Types en keuzes in systemen en criteria Soorten en gradaties in criteria Indeling in een keten Lineair systeem tegenover principes en onderliggende criteria Resultaten interviews Begrip duurzaamheid Gehele keten Koolstofvoorraad Verandering in landgebruik Biocascadering Hoe ziet een beoordelingsysteem er uit Globaal vs. regionaal Uitwerking van enkele specifieke criteria Toepassing hoogste waarde Beschikbaarheid van biomassa in het algemeen Indirecte veranderingen in landgebruik (ILUC) Pagina 4 van 42

7 3.5.4 Bodemvruchtbaarheid (humus en nutriënten) Koolstofvoorraad in bodem en vegetatie Waterverbruik Hoge voedselprijzen en verdringingseffecten algemeen reststromen van niet duurzame hoofdproducten Opzet van het vooraf screenen van mogelijk duurzaamheidsaspecten methodiek CO 2 balans Bestaande CO 2 tools Protocol voor broeikasgasbalans biogrondstoffen opbouw van een praktisch en effectief systeem resultaten van testen van het nieuw toetsingskader Shreepadaja Karanam: Aldert van der Kooij: Ronald Kalwij: Michel Verdaas/Jaap van Heems: Conclusie en aanbevelingen Het nieuwe toetsingskader op hoofdpunten Wetgeving Broeikasgasbalans Koolstofvoorraden Verdringing Biodiversiteit Bodem Lucht Water Welvaart Welzijn Pagina 5 van 42

8 Biocascadering Gebruiksaanwijzing Conclusie test Verbeterpunten en vervolg stappen Pagina 6 van 42

9 1. Inleiding 1.1 Kader van de opdracht De Avans Hogeschool heeft een lectoraat duurzame energie (in dit rapport verder het lectoraat genoemd) wat onderdeel is van de Academie voor Techniek, Gezondheid en Milieu (ATGM) in Breda. Het lectoraat ontwikkelt nieuwe, innovatieve kennis op het gebied van duurzame energie door het uitvoeren van praktijkgericht onderzoek voor en met bedrijven. Hiernaast wil het lectoraat de vergaarde kennis vastleggen en verspreiden. Dit gebeurt door duurzame energie op te nemen in het onderwijs van Avans Hogeschool en door als vraagbaak te dienen voor bedrijven over duurzame energie. Binnen het lectoraat wordt onder meer aandacht besteed aan de volgende punten: biomassa, waterstoftechnologie en zonne-energie (lectoraat DE Avans Hogeschool, 2011). Het lectoraat is betrokken bij een aantal grote projecten op het gebied van biomassa en er lopen een aantal kleine projecten met bedrijven in het kader van het onderwijs. Twee grote onderzoeken zijn het Interreg project Energie Conversie Parken en het Pieken in de Delta project Biobased Innovations. In het laatste doen een groot aantal bedrijven en organisaties mee die willen samenwerken om te komen tot effectieve business plannen voor bio-gebaseerde innovaties. Het uiteindelijke doel is een transitie van de huidige op aardolie gebaseerde economie naar een(meer) biobased economie (Biobased Innovations, 2011). Regelmatig blijkt dat verborgen en onverwachte nadelige effecten zich voordoen bij gebruik van biomassa. Hierbij moet gedacht worden aan sterk tegenvallende energie efficiëntie, sociale en ecologische nadelen zoals hogere voedselprijzen, onduurzame kap van bos, bodemerosie en verschillende andere effecten. Het is daarom van belang kritisch te kijken naar alle effecten van het gebruik van biomassa voor een specifieke toepassing zodat dit daadwerkelijk leidt tot verbeteringen ten aanzien van duurzaamheid. Dit afstudeerproject richt zich hierop. 1.2 Probleem- en doelstelling Verborgen effecten van biomassa Theoretisch is het gebruik van biomassa voor energievoorziening en als transportbrandstof klimaatneutraal omdat de uitgestoten CO 2 tijdens verbranding al is opgenomen tijdens de teelt van de plant. Bovendien is bij het gebruik van biomassa als grondstof geen sprake van uitputting van een voorraad. In de praktijk is echter vaak wel sprake van netto uitstoot van broeikasgassen vanwege het gebruik van (fossiele) energie voor teelt, verwerking en transport. Daarnaast wordt N 2 O uitgestoten bij bemesting en komen broeikasgassen vrij bij ontginnen van landbouwgebieden. Het netto klimaatvoordeel van concrete bioprojecten loopt in de praktijk uiteen van 90% reductie ten opzichte van fossiel tot 150% extra emissie (koolzaad, palmolie en soja 1 ). Dat de teelt van biomassa ook veel ruimte in beslag neemt toont het volgende figuur. 1 Het verborgen klimaateffect van biobrandstoffen: Natuur en Milieu Pagina 7 van 42

10 (Milieu, 2010) Dat indirecte verschuivingen van landgebruik grote invloed hebben toont volgend figuur (aantal jaar dat het kost voor dat het verlies aan koolstofvoorraad is goed gemaakt door emissie reductie bij gebruik van biomassa). (Milieu, 2010) Ook heeft de teelt van biomassa, blijkt uit onderzoek van het milieu- en natuurplanbureau (MNP), vaak een negatieve invloed op de biodiversiteit omdat veelal monoculturen worden gebruikt en omdat regenwouden (met een hoge biodiversiteit waarde) worden gekapt voor landbouwgronden. Daarnaast bestaat de kans op stijging van de voedselprijzen in ontwikkelingslanden, bodemerosie (cultivering van landbouwgronden), extra waterschaarste, watervervuiling (eutrofiëring en gewasbeschermingsmiddelen), slechte arbeidsomstandigheden en verzurende emissies. (Milieu, Helder groene biomassa: De Provinciale Milieufederaties en stichting Natuur en Milieu, 2008) Overheidsbeleid Gebruik van biomassa als brandstof of voor energieproductie wordt momenteel gestimuleerd door de Nederlandse overheid. Hier worden voorwaarden aan gesteld, NTA 8080, die zich alleen tot deze doeleinden beperken. Bovendien worden ILUC (indirecte veranderingen in landgebruik) niet meegenomen in de beoordeling. Dit roept veel discussie op bij milieuorganisaties die vinden dat dit Pagina 8 van 42

11 wel dient te gebeuren. Één van die organisaties is Natuur en Milieu. Zij stellen dat wanneer een set criteria gevonden is om de complete duurzaamheid van biomassa te garanderen het theoretisch mogelijk is om middels certificering aan de markt over te laten welke biomassastromen waar worden ingezet. Maar ook in het buitenland (Verenigd Koninkrijk, Duitsland, België, de EU en de OECD 2 wordt volop gediscussieerd over het duurzamer maken van biomassa. Landelijke overheden erkennen dat biomassa niet altijd gezien moet worden als groen (lees duurzaam) maar deze zorg is echter nog niet opgenomen in het beleid (behalve in Duitsland). Nederland liep in het verleden, met de criteria van de commissie Cramer, voorop maar ligt nu achter omdat voor biomassa in Nederland alleen een rapportageplicht geld. (Milieu, Helder groene biomassa: De Provinciale Milieufederaties en stichting Natuur en Milieu, 2008) Bestaande beoordelingsystemen Er zijn inmiddels veel criteria en beoordelingssystemen voor duurzaamheid van biomassa ontwikkeld. Keurmerken als FSC en PEFC voor hout beoordelen het productieproces (in het gehele rapport wordt hiermee de primaire productie van biomassa bedoeld en niet de productie van een product). Certificatie systemen als Cradle to Cradle en OK-kompost stellen vooral eisen aan recyclebaarheid en composteerbaarheid van materialen. Weer andere beoordelingssystemen als LCA leggen erg de nadruk kwantificeerbare aspecten van de gehele keten. Keurmerken als ethical bio-trade en fairtrade zijn in het leven geroepen voor eerlijke winstverdeling over de gehele keten en waarborging van mensen/arbeidsrechten en belangen van inheemse bevolking. Ook bestaan er systemen (LABOREC en EUGENE) die zich toespitsen op het eindgebruik van biomassa. Het nadeel van al deze systemen is dat ze of niet de gehele keten doorlichten of niet alle aspecten van People, Planet en Value dekken. Het beoordelingsysteem dat nog het meest volledig is, is het toetsingskader van de commissie Cramer/NTA Maar ook dit systeem dient grondig geëvalueerd en waar nodig aangevuld te worden Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS) Op dit moment zijn de formele duurzaamheids eisen voor biomassa en biobased producten feitelijk alleen gericht op biomassa ten dienste van energieproductie of transportbrandstof en niet voor toepassing als grondstoffen. Daarnaast bestaat veel onduidelijkheid over de toepasbaarheid van de criteria op regionaal geproduceerde (in Nederland en dan voornamelijk West-brabant). Bedrijven die investeren in biomassa (zowel import als regionale productie) zijn gebaat bij een duidelijk beoordelingsysteem ten aanzien van duurzaamheid van biomassa. Wanneer namelijk achteraf blijkt dat biomassa niet duurzaam is kan de geproduceerde energie en/of producten niet als dusdanig worden verkocht. Er zijn dus nog veel ondernemersrisico s die niet afgedekt zijn. Daarom dient een compleet, helder en effectief beoordelingsysteem ontwikkeld te worden. Het eindproduct van dit onderzoek is dat en wordt het Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS) genoemd. Puur economische of technische aspecten als winstgevendheid van de organisatie zijn niet meegenomen in dit project. Het systeem moet namelijk relatief eenvoudig in de omgang zijn opdat ook kleine (één of twee mansbedrijven) de procedure kunnen doorlopen. Bij alle criteria (behalve de broeikasgasbalans) wordt alleen gekeken naar de productie, verwerking en transport van biomassa. De afval- en productiefase zijn niet meegenomen omdat het BBISS behapbaar moet blijven voor kleine bedrijven. 2 De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) (in het Engels: Organisation for Economic Cooperation and Development, OECD, in het Frans: Organisation de coopération et de développement économiques.) is een samenwerkingsverband van 34 landen om sociaal en economisch beleid te bespreken, bestuderen en coördineren. De aangesloten landen proberen gezamenlijke problemen op te lossen en trachten internationaal beleid af te stemmen. (wikipedia.org) Pagina 9 van 42

12 1.3 Ontwikkeling van het BBISS Om tot een nieuw beoordelingsysteem ten aanzien van duurzaamheid van biomassa te komen is gekozen voor een systematische aanpak. Het project is uitgevoerd in 5 fasen: 1. Bepaling van gehanteerde begrippen, 2. Analyse en beoordeling bestaande beoordelingsystemen, 3. Overleg met experts en bedrijven op het gebied van gebruik van biomassa, 4. Ontwikkeling passend beoordelingssysteem 5. Testen van dit beoordelingsysteem. Als input voor het BBISS zijn de criteria van bestaande systemen en informatie uit interviews met stakeholders gebruikt. Nadat de begrippen zijn bepaald is gezocht naar bestaande systemen en de bijbehorende criteria. Als eerst zijn de systemen gesorteerd in verschillende categorieën ( product of keten gericht, nationaal of internationaal, verplicht of niet verplicht, welke aspecten van triple P 3 benadering komen er in voor). Vervolgens is uitgezocht wat de criteria zijn van de bestaande systemen. Deze zijn in verschillende categorieën ingedeeld (bijvoorbeeld procedureel en uitstoot schadelijke stoffen). Ook is een indeling gemaakt in welk deel van de keten gecontroleerd wordt, hoe hard de criteria zijn 4, in welke belangrijke systemen ze voorkomen, import/binnenland, grondstof/energie en grootschalig/kleinschalig. De indeling van de systemen en criteria heeft geholpen om een selectie te maken van criteria die gebruikt konden worden in het BBISS. Daarbij zijn bij voorkeur kwantitatieve criteria geselecteerd omdat die duidelijkheid geven en gemakkelijk te controleren zijn. Omdat het van belang is dat het nieuwe systeem, Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS), genoeg draagvlak heeft en het compleet en praktisch is zijn verschillende experts geraadpleegd. Aan hen zijn specifieke vragen gesteld 5 die samen met de lijst van experts te vinden is in de bijlage. Voor de ontwikkeling van een nieuw beoordelingsysteem is in samenspraak met experts een aantal eisen gesteld aan criteria (relevant, meetbaar en eenvoudig te controleren) waarmee de bruikbare criteria zijn uitgefilterd uit het enorme aantal in de verschillende systemen toegepaste criteria dat is gevonden. Er was geen tijd meer om het BBISS in de praktijk te testen. Dit dient te gebeuren alvorens het door bedrijven gebruikt kan worden. 2. Achtergronden en scope Voor het lezen van dit rapport en het toepassen van de BBISS is het belangrijk een aantal termen toe te lichten. Het moet helder zijn wat wij met de gebruikte begrippen bedoelen. Daarbij moet worden aangetekend dat elders de termen soms een iets nadere omschrijving en inhoud hebben. Begripsbepaling is ook van belang voor de bepaling van de scope van dit project. Daarnaast dient dit hoofdstuk ter verdieping van een aantal onderwerpen. 3 People Planet Profit 4 Procedureel, kwalitatief of kwantitatief 5 Wat moet er zeker in? Wat is duurzaam? Wat zijn de knelpunten bij gebruik van biomassa? Hoe moet een beoordeling eruit zien? Pagina 10 van 42

13 2.1 Een biobased economy Een biobased economy is in principe een economie die sterk gebaseerd is op het benutten van biomassa als (hernieuwbare) grondstof in plaats van fossiele (uitputbare) grondstoffen, vooral dan voor organische producten. Anorganische producten zoals metalen zijn ook uitputbaar maar veel makkelijker te hergebruiken via recycling. Daarbij dragen die niet direct bij aan klimaatproblemen. Direct gegenereerde biomassa is hernieuwbaar in tegenstelling tot de huidige fossiele bronnen. Bovendien zal de uitstoot van broeikasgassen verminderen en de afhankelijkheid van olieproducerende landen afnemen. Ten slotte is op de lange termijn een biobased economy economisch rendabeler dan een fossil-based economy omdat bij schaarste en afhankelijkheid prijzen voor aardolie etc. zullen stijgen Verwaarding Bij het praten over biobased producten wordt vaak een onderscheid gemaakt in 5 categorieën: Pharmaceutische producten - Voedsel toevoegingen - Fine and specialty chemicals - Bulk producten - Energie (warmte en electriciteit) De piramide geeft aan dat het productievolume en de consumptie toeneemt van de top tot de bodem. Daartegenover neemt de economische waarde van de bodem tot de top toe. Echter de financiële risico s die bedrijven lopen bij productie neemt daarbij ook toe. Dat is relevant bij het bepalen op welke innovaties men zich in de korte en langere termijn zal moeten richten om tot werkelijk haalbare business cases te komen. (Ferry Kurniawan) Biomassa Als we in het kader van biobased economie over biomassa spreken bedoelen we nu dat deel van alle biomassa dat we kunnen benutten om economisch interessante producten van te maken, en let wel: anders dan voedsel! Want voor voedsel bestaat tot op heden nog geen fossiele tegenhanger en het is van essentieel belang voor de mensheid. Hier komen we precies op een belangrijk onderscheid bij het gebruik van de term biomassa in het kader van biobased economie. De meeste biomassa is van oorsprong bedoeld als voeding, voor mensen en voor dieren. Daarvoor werd het verzameld en geteeld. Van oudsher worden al heel lang diverse soorten biomassa gebruikt voor energie (hout, landbouwafval), voor kleding (katoen, wol, huiden), voor constructiemateriaal (hout, bamboe) of voor speciale producten (preparaten uit planten voor de farmacie, olie voor zeep etc.) Die toepassingen zijn al bijna zo oud als de mensheid. Toen de chemie grootschalig opkwam in de loop van de negentiende eeuw was biomassa een belangrijke grondstof. Aan het eind van die eeuw werd steenkool, in het bijzonder de teer die bij cokesbereiding vrijkwam, een belangrijke basis en in de loop van de twintigste eeuw werden aardolie en later ook aardgas de belangrijkste bronnen. Voor specifieke producten en toepassingen en in niche markten, is biomassa een grondstof gebleven. Recentelijk (al waren er al aanzetten vanaf 1970) komt biomassa weer op als grondstof om aardolie en aardgas weer te vervangen. Die trend noemen we nu biobased economie, ook al is biobased nooit helemaal weg geweest. Pagina 11 van 42

14 Biomassa wordt nu weer breed ingezet: voor energiedoeleinden, direct of als biobrandstof, of als grondstof voor materialen of producten/chemicaliën. Energie kan worden opgewekt door verbranding, vergassing of vergisting van organische materialen. Door vergisting kan biomassa worden omgezet naar bio-ethanol en door transesterificatie naar biodiesel. Biogrondstoffen zijn grondstoffen die door de (chemische) industrie worden ingezet en afkomstig zijn van biomassa. Biogrondstoffen worden zowel toegepast in de bulkchemie, commodities (bioplastics, kunstharsen enz.), fijnchemie (coatings, kleurstoffen enz.) en farmaceutische industrie. (Ik leef groen, 2011), (Energie uit biomassa, 2011) Bioraffinage In de biobased economy staat het concept bioraffinage centraal. Net als bij ruwe olie in de petrochemie wordt biomassa optimaal benut door scheiding in verschillende fracties. Biomassa laat zich scheiden in koolwaterstoffen (suikers en zetmeel), vezelachtige stoffen (lignine), eiwitten, vetten, vitamines, kleur- en smaakstoffen en andere componenten. Elk van de componenten krijgt zijn eigen toepassing waardoor biomassa veel efficiënter te gebruiken is en een veel hogere economische waarde krijgt. Dit is concept is terug te vinden in de waardepiramide. (Asveld L., 2011) Daarbij spelen twee aspecten een belangrijke rol: - technologische ontwikkelingen; - beschikbaarheid van biomassa. Technologische ontwikkelingen bouwen deels voort op wat er van oudsher aan technologie voor het bewerken van biomassa was. Daarnaast ontwikkelt zich een geheel nieuwe op biotechnologie gebaseerde productie, met GMO s (genetisch gemodificeerde organismen), waarbij stoffen gemaakt kunnen worden die niet eerder uit biomassa waren te maken. De beschikbaarheid van biomassa speelt zich deels regionaal af maar deels ook mondiaal. Zeker als er voor de bulk en voor energie (wat nog grootschaliger dan bulk is) geproduceerd moet worden zijn enorme volumes biomassa nodig. Daarbij spelen dan productietechnische (met de economische en sociale factoren daarbij) maar ook logistieke aspecten een grote rol Voor- en nadelen In de volgende tabel zijn de voor- en nadelen van een biobased economy weergegeven: Pros Milieu Klimaat neutraal Verminderde hoeveelheid toxisch afval in het milieu Technologie Meest ontwikkelde duurzame energiebron Verbeterende landbouwtechnieken Cons Verdringingseffecten landbouwgronden Overbemesting Verandering landgebruik Ontbossing Hoge investeringskosten Gat tussen laboratoriumproeven en het op de markt zetten Meer onderzoek nodig voor verbetering kwaliteit biobased producten Pagina 12 van 42

15 Industrieën Energiebesparing tijdens productieproces Minder kosten voor afvalbeheer Veiligere producten met minder chemicaliën Positief imago Economie Minder afhankelijkheid van olie producerende landen en de olieprijs Schepping van werkgelegenheid Kansen voor locale boeren om hun inkomen te verhogen Duurzame economische kringloop Maatschappij Verbeterde volksgezondheid Verbetering levensstandaard in arme landen Producten zijn veiliger in gebruik (vooral voor kinderen) Positieve les (onderwijs) t.a.v. onderhouden natuur (Ferry Kurniawan) Investeringen in nieuwe technologie zonder garanties op succes Kleinschaligheid leidt tot een hogere prijs en grootschaligheid neemt grotere financiële risico s met zich mee Meeste industrieën hebben subsidie nodig om op te starten Stijgende voedselprijzen Onvoldoende publiek besef van de totale voordelen van biobased producten Door de financiële crisis kiest de maatschappij eerder voor goedkopere producten 2.2 Maatschappelijke en economische transitie Het overgaan van een fossiele brandstof/grondstof gebaseerd economie naar een (meer) biobased economy vraagt en leidt niet alleen tot technologische veranderingen maar ook tot grote veranderingen in de economische structuren die nu bestaan rond energie en grondstofvoorziening. Ook bredere maatschappelijke, sociale en culturele verandering spelen erin mee. Transities zijn moeilijk te sturen. Toch wenst de overheid/politiek/maatschappij verandering. Bij een dergelijke transitie zijn dan stimulerende en randvoorwaarden stellende maatregelen noodzakelijk Conflicterend beleid Momenteel wordt weinig sturing (beleid) gegeven in de richting van een biobased economy door een conflict tussen twee oude bio-beleidslijnen (bio-energie en biobrandstoffen) en het nieuwe concept van biobased economy. Het stimulerende beleid van de overheid ten aanzien van bio-energie en biobrandstoffen staat haaks op de principes van de biobased economy (optimale waarde benutting). Door subsidie en andere stimulerende maatregelen (bijmeng verplichting van 5% biobrandstof) wordt veel biomassa aangewend voor bio-energie en biobrandstoffen, ook biomassa die een hoogwaardigere toepassing (biogrondstof) kent dan deze twee. Omdat het beleid van de overheid is toegespitst op bio-energie en biobrandstoffen blijft er niet genoeg biomassa over om als grondstoffen te kunnen gebruiken. In het afvalbeleid wordt al jaren de ladder van Lansink gehanteerd (voorkeur volgorde van preventie: voorkomen, hergebruik, recyclen, verbranden en storten). Het is aan te raden dat de waardepiramide (ongeveer hetzelfde principe) een soortgelijke rol krijgt in de discussie over biomassa. Daarnaast dient meer samengewerkt te worden tussen de verschillende ministeries en dient het biomassa beleid hoger op de politieke agenda komen te staan. Pagina 13 van 42

16 2.2.2 Twee visies op biobased economy Als beleid gericht op een werkelijk duurzame biobased economy zijn twee opties mogelijk: al doende leert men en het voorzorgsprincipe. Volgens het eerste standpunt kan de industrie niet van het ene op het andere moment veranderd worden en is geleidelijke transitie noodzakelijk. Bestaande economische middelen en structuren zijn nodig om te komen tot een duurzame economie. Deze groep ziet de eerste generatie biobrandstoffen als een kans voor het ontwikkelen van duurzame technieken. Binnen de andere visie vormt de eerste generatie biobrandstoffen juist een belemmering. Volgens deze groep moet eerst met zekerheid vastgesteld worden dat biomassa duurzaam geproduceerd kan worden voordat een omschakeling plaats vindt. Het feit blijft dat de eerste generatie een discussie heeft ontketend die het gebruik van biomassa heeft verduurzaamd en het op een hoger niveau heeft gebracht. Daardoor fungeert het als een breekijzer Infrastructurele veranderingen Voor een biobased economy zijn ook grote infrastructurele veranderingen benodigd. De mogelijkheden die het meest duurzaam zijn vergen vaak ook de grootste infrastructurele veranderingen. Zo groeit Jathropha bijvoorbeeld op droge gronden zodat het in aride en veelal arme gebieden verbouwd kan worden. In deze gebieden is vaak geen infrastructuur aanwezig om de planten te oogsten, te verwerken en te transporteren. Om het gebruik van Jathropha mogelijk te maken dient nieuwe infrastructuur aangelegd te worden. Ook de manier waarop de burger (en de klant) kijkt naar de nieuwe processen en grondstoffen is van groot belang. Een voorbeeld: omdat genetische modificatie een steeds belangrijkere rol speelt bij de productie van biomassa is er veel onzekerheid en discussie over (vooral bij gewassen die op het land worden geteeld). Enerzijds dient dat te worden opgenomen in duurzaamheidcriteria maar anderzijds is duidelijkere communicatie over voor- en nadelen met alle belanghebbende partijen (feitelijk de hele maatschappij) ook zeer gewenst Integriteit Ten slotte moet de overheid een duidelijk en consistent beleid voeren. En voornamelijk ook communiceren naar bedrijven en de bevolking dat een biobased economy en duurzaamheid niet als verkooppraatjes zijn ingezet. De wisselende koers die de overheid heeft gehad ten aanzien van eerste generatie biobrandstoffen bijvoorbeeld heeft het idee van de zinvolheid en haalbaarheid van een biobased economy sterk benadeeld. (Asveld L., 2011) 2.3 Biomassa Al het materiaal dat ontstaan is door biologische processen kan beschouwd worden als biomassa. Die biologische processen kunnen in planten en dieren of in bacteriën, algen, gisten etc. plaatsvinden. Al naar gelang de bron wordt dan gesproken van biomassa van plantaardige oorsprong etc. Meestal is dat materiaal organisch materiaal (per slot is dat ook de oorsprong van dat woord organisch: afkomstig van organismen ), maar anorganische materiaal zoal kalk (schelpen), calciumfosfaat (beenderen) en nog wel andere zijn in principe ook mogelijk. Bij biomassa praten we echter bijna altijd alleen over dat deel van het materiaal wat bestaat uit koolstof, waterstof, zuurstof, stikstof (C, H, O, N) wat natuurlijk verder een hele range van andere elementen als fosfor, zwavel, chloor en een hele range van allerlei metalen in vaak kleine hoeveelheden zal bevatten (zoals ijzer in hemoglobine: in bloed). Het is duidelijk dat biomassa in zeer veel vormen voorkomt en in zeer veel verschillende vormen wordt gebruikt. Dat maakt het moeilijk biomassa en de bronnen ervan simpel te karakteriseren en om de gebruiksmogelijkheden van specifieke typen biomassa eenvoudig te omschrijven Indeling Een indeling is: Pagina 14 van 42

17 - specifiek geteeld voor een product (voedsel o.a.) of dat daaruit relatief eenvoudig is te maken of te winnen met als varianten: *De bulk van het materiaal wordt gebruikt (hout, vezels, katoen), * Of het wordt er uit/van gewonnen (olie uit zaden, suiker, cellulose,farmaceutische producten) * Geoogst, maar niet direct met het doel om te gebruiken maar voor onderhoud etc. (bermgras, snoeihout, materiaal uit watergangen) - een reststroom uit een proces waarbij uit de biomassa een ander product wordt gewonnen (zoals in groep 1 genoemd) met als varianten: * Blijft meteen bij de winning/oogst/slacht over (stro, buitenloof, dierlijke botten) * Veranderde reststroom die na het proces overblijft (melasse) - afvalstromen uit huishoudens en de (agro)industrie, meestal mengsels, met als varianten: * Relatief eenvormig, dus een specifiek stroom (doorgedraaide tuinbouwproducten, slachtafval) *Sterk vermengt (GFT, afval uit restaurants, uit afvalscheidinginstallaties) - mest en slib *Met als kenmerk dat het allerlei verontreinigingen kan bevatten en ziektekiemen (vanuit de veeteelt, pluimvee, waterzuiveringsinstallaties) Doorgaans wordt biomassa gecategoriseerd aan de hand van het vochtgehalte. In het geval van een laag vochtgehalte wordt het droge biomassa genoemd en in het geval van een hoog vochtgehalte natte biomassa. Daarnaast is van belang in welke concentratie de component waarin men geïnteresseerd is aanwezig is, of eruit gemaakt kan worden Speciale teelt vs. reststromen Een belangrijk onderscheid is dat tussen biomassa die specifiek geteeld wordt voor energie en grondstof (dus niet voedsel) en die afkomstig is uit reststromen. Het laatste betreft primaire bijproducten zoals groenafval en gewasresten (stro, hooi en bermgras). Deze hebben traditioneel weinig toepassingen en worden vaak op het land of in het bos achtergelaten. De stromen zullen een belangrijke bijdrage aan het aanbod van biomassa gaan vormen naarmate een efficiënte infrastructuur ontstaat om deze producten in te zetten. Secundaire en tertiaire bijproducten komen vrij bij bewerking en gebruik van land- en bosbouwproducten (bijv. resthout, schroot, bijproducten uit de voeding- en genotsmiddelenindustrie (VGI), mest, vetzuren en restvetten, slib en GFT-afval. Wanneer speciale teelt en beplanting plaatsvindt, kan dit nadelige gevolgen hebben voor de natuur en kunnen voedselprijzen stijgen. Dit is echter ook mogelijk bij het gebruik van resten van voedselgewassen en dierlijk- en menselijk afval omdat deze stoffen misschien al andere doeleinden hadden. Bij het gebruik van slib en dierlijk afval bestaat de kans op besmetting met parasieten. Echter wanneer slib niet verwerkt wordt is deze kans nog vele malen groter. (biomassa, 2010) Biomassa in dit project In dit project wordt onder biomassa verstaan: gewassen direct geteeld voor energieproductie, transportbrandstof en grondstoffen voor (bio)producten, materialen en chemicaliën; reststromen van gewassen; afval uit de verwerkende industrie; reststromen uit land- en tuinbouw; reststromen vrijkomend bij onderhoud van natuur, bermen; Pagina 15 van 42

18 mest, slib en menselijk- en dierlijk organisch afval. De volgende producten worden niet gezien als biomassa in dit project: afval met meer dan 5% kunststoffen; afval met verontreinigende en/of toxische stoffen/zware metalen Import vs. eigen teelt Zoals al eerder benoemd in hoofdstuk 1.2 is zelfs met de efficiëntste gewassen (biodiesel uit palmolie) een gebied ter grote van Noord-Holland nodig om aan de doelstelling te voldoen van het Nederlandse kabinet om 10% van de energie duurzaam op te wekken. Het landbeslag van deze doelstelling is zo groot dat een groot deel van de biomassa uit het buitenland geïmporteerd moet worden. Dat importeren van biomassa extra vraagstukken oplevert maakt de volgende quote uit het rapport Meer chemie tussen groen en groei van het SER duidelijk. Duurzame ontwikkeling betekent dat de kansen van gebruik van biomassa worden benut zonder dat dit de draagkracht van de aarde aantast of negatieve sociale gevolgen heeft. Bij importen uit het buitenland brengt dit ook dilemma s met zich mee. Markten voor biomassa zijn internationaal, en momenteel bestaan er nog geen internationaal gedragen normen over wat onder duurzame biomassa wordt verstaan. Belang- en tegenstellingen tussen landen spelen hierbij een rol, maar ook is er sprake van uiteenlopende inzichten en voorkeuren. Wat wil zeggen dat Nederland moeilijk eenzijdig, als relatief klein land, regels kan stellen aan het gebruik van biomassa. (SER, 2011) 2.4 Wereldwijde beschikbaarheid van biomassa Een belangrijke vraag met betrekking tot de haalbaarheid van een biobased economy is de (wereldwijde) beschikbaarheid van biomassa. Het rapport Exploration of the ranges of the global potential of biomass for energy (André Faaij, Richard van den Broek, Göran Berndes, Dolf Gielen, Wim Turkenburg: 2003) is gebruikt om een inventarisatie te maken van de biomassa die wereldwijd beschikbaar is. Het rapport gaat in eerste instantie in op de beschikbaarheid voor biomassa voor energiedoeleinden maar de beschikbaarheid voor biogrondstoffen wordt ook behandeld. De auteurs waren geïnteresseerd in de maximale hoeveelheid biomassa die voor energiedoeleinden kan worden ingezet zonder de voedselvoorziening in gevaar te brengen. Beschermde natuurgebieden zijn niet meegenomen (ze tellen dus niet mee als potentiële grond voor de productie van biomassa) in het onderzoek en competitief landgebruik (recreatieve functies, woningen en stedelijke functies) is ook uitgesloten. In het volgend figuur zijn de wereldwijde hoeveelheid beschikbare landbouwgrond en productstromen te vinden. Pagina 16 van 42

19 In het onderzoek zijn zeven verschillende categorieën van herkomst van biomassa te onderscheiden. Deze zijn overzichtelijk weergegeven in de volgende tabel Overtollig 6 landbouwgrond en marginale gronden Categorie 1 (biomassa productie op overtollige landbouwgrond)/categorie 2 (biomassa productie op marginale gronden): Ondanks dat nog steeds land ontgonnen wordt voor voedselproductie verwachten de onderzoekers dat landbouwgrond vrij komt voor biomassa productie. Dit wordt volgens hen gerealiseerd door een verbeterslag in efficiëntie van verbouwen (2% groei per jaar, 14.3 Gr eq (graan equivalent ton per jaar per hectare in 2050). Hierdoor komt landbouwgrond vrij voor de 6 Braakliggend land Pagina 17 van 42

20 productie van biomassa. Hoeveel landbouwgrond vrij komt hangt af van drie zaken: groei van de wereldbevolking (3 scenario s), voedselconsumptie patroon (vegetarisch, gemiddeld- en zwaar (vlees)dieet) en de verbetering in efficiëntie van verbouwen (sterk of zwak). Er is gekozen voor een tijdschaal tot Wanneer de verschillende scenario s worden uitgewerkt blijkt dat de jaarlijkse wereldwijde vraag varieert tussen de 4.1*10 12 en 17.3*10 12 kg droog gewicht Gr eq. of te wel 80% tot 350% van de huidige vraag. Om te kijken hoeveel land beschikbaar is voor biomassa dient (zoals eerder uitgelegd) gekeken te worden naar het huidige aanbod van landbouwgrond. In de volgende tabel is het potentiële aanbod van voedsel te zien (HEI hoge opbrengsten en LEI lage opbrengsten). Om te komen tot de totale potentie is de 5 Gha beschikbare landbouwgrond vermenigvuldigd met de opbrengsten per hectare. De verhouding tussen de globale voedselproductie en de vraag bepaalt welk gedeelte van de landbouwgronden gebruikt kan worden voor de productie van biomassa. Deze varieert tussen de 0.6 voor een zwaar(vlees)dieet en 7.7 voor een vegetarisch dieet. Omdat oogsten wisselend zijn en de verdeling van voedsel niet goed is, is gekozen voor een factor 2. Wanneer deze factor gehanteerd wordt varieert de hoeveelheid overtollige landbouwgrond voor de productie van biomassa tussen de 0 en 3.7 Gha. Hall (et al.) hebben uitgezocht dat 760 Mha marginale gronden aanwezig zijn. Op 430 Mha daarvan kan biomassa geproduceerd worden. Wanneer een productie opbrengst van ton per hectare per jaar voor overtollige landbouwgronden en 1-10 ton per hectare per jaar voor marginale gronden behaald kan worden is er een potentieel van exajoule per jaar en exajoule per jaar Reststromen Categorie 3 t/m6 (reststromen): De hoeveelheid reststromen van landbouw hangt af van de vraag naar voeding en veevoer en van de verhouding tussen hoeveelheid reststromen per gewicht (biomassa)product. De meeste studies nemen aan dat 25% van de alle beschikbare reststromen gebruikt kunnen worden. Het potentieel varieert tussen 10 en 32 exajoule per jaar. Voor reststromen uit bosbeheer is dit 10 tot 16 exajoule per jaar, voor dierlijke afvalstoffen 9 tot 19 exajoule per jaar en voor organisch afval 1 tot 3 exajoule per jaar Biogrondstoffen Categorie 7 (biogrondstoffen): Het rapport is gericht op potentieel voor bio-energie. Omdat biomassa ook als grondstoffen gebruikt worden dient de energie inhoud van de grondstoffen van het totaal potentieel afgetrokken te worden. Uit het rapport blijkt dat mondiale vraag naar biogrondstoffen in tot 6084 Mt per jaar zal bedragen. Omgerekend naar hectare is is dit 503 tot 678 Mha. Aangezien er 3.7 Gha landbouw grond vrij komt vanwege de efficiëntie slag in productie dient dit geen probleem te zijn. Het gebruik van biogrondstoffen heeft twee voordelen: 1. Er worden minder fossiele brandstoffen gebruikt dan bij verwerking van conventionele grondstoffen en 2. Afval van deze sector kan gebruikt worden voor energie. Hierdoor is er nog een extra energiepotentieel van 32 exajoule per jaar beschikbaar. Pagina 18 van 42

21 2.4.4 Totaal potentieel In totaal varieert het potentieel tussen de 33 en 1130 exajoule per jaar. Ter vergelijking: uit de site van de U.S. energy information administration blijkt dat de jaarlijkse wereldwijde energie vraag 789 exajoule zal zijn in Enkele discussiepunten over het potentieel zijn dat is aangenomen dat alle vrijgekomen landbouwgrond voor energieteelt of productie van biogrondstoffen wordt gebruikt. Maar ook is aangenomen dat de dagelijkse voedsel inname per persoon zal dalen naar 11.7 MJ per dag. Ten slotte kan de groei van 2% per jaar van de opbrengst per hectare onrealistisch genoemd worden om dat deze in de jaren slechts met 1% per jaar is gestegen. 2.5 Specifieke duurzaamheidsissues bij gebruik van biomassa Duurzaamheid Duurzaamheid speelt een grote rol in een biobased economy. Ondanks evidente voordelen van een biobased economy is het toepassen van biomassa, een hernieuwbare grondstof met vaak biologisch afbreekbare producten, niet inherent duurzaam. Er moet gelden dat biomassa duurzaam geproduceerd wordt en dat ook in de loop van de toepassing normale duurzaamheidcriteria gelden. Daarnaast is het van belang dat optimale waardebenutting van biomassa plaatsvindt. Daarom dient algemeen bekend te zijn wat met dit begrip bedoeld word. Bovendien dient het omgezet te worden naar een praktisch te hanteerbare definitie waaraan biomassa getoetst kan worden. Voor enkele biomassa soorten zijn al zogenoemde duurzaamheidcriteria ontwikkeld en het is verstandig om dit voor alle soorten te ontwikkelen. Een ontwikkeling die met duurzaamheid samenhangt, is het feit dat biomassa vaak bij voorbaat als duurzaam wordt bestempeld. Het is van belang dat voortdurende reflectie plaats vindt ten aanzien van de duurzaamheid. Om de duurzaamheid van biomassa te beoordelen is het natuurlijk van belang dat helder, onomstreden en ondubbelzinnig vaststaat wat met het begrip in dit project bedoeld wordt. In dit hoofdstuk is een definitie gekozen die gedurende het project wordt gehanteerd. In de bijlagen is een meer filosofische discussie te vinden over het begrip duurzaamheid. In het lectoraat duurzame bedrijfsvoering van Avans, vertaalt men het begrip duurzaamheid in economische termen: het gaat om een maatschappij en daarvoor functionerende economie die ook op termijn nog goed kan functioneren, zodanig dat we ons daar prettig in voelen. Duurzaamheid wordt dan liever vertaald naar volhoudbaarheid. Kan wat een bedrijf, een persoon of een organisatie (en de overheid) doet op den duur volgehouden worden. Daarbij spelen fysieke (grondstoffen) maar ook sociale en culturele (wat accepteren we, wat vinden we prettig) en nuttigheid (value/profit, wat hebben we eraan, willen we dit wel) factoren een rol Vertaling van duurzaamheid voor biobased De duurzaamheid houdt veel meer in dan het vervangen van fossiele grondstoffen door biomassa. Ten eerste dient de landbouw verduurzaamd te worden. De huidige landbouw is namelijk sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen en kunstmest. Daarnaast loopt de productie van biomassa tegen fysieke grenzen op zoals uitputting van landbouwgrond en beperkte beschikbaarheid van water en nutriënten. Daarom dient in een biobased economy ook de vraag naar producten die in relatie staan met biomassa (zoals vlees) gereduceerd te worden. Ten slotte dienen sociale rechtvaardigheid, mensenrechten en lokale ontwikkeling gewaarborgd te zijn. Veel duurzaamheid aspecten (vooral sociale) zijn moeilijk meetbaar. Desondanks is het streven om zoveel mogelijk aspecten in meetbare criteria uit te drukken. Het is niet verstandig om één biomassa soort wel (biobrandstoffen) wel en de andere niet te certificeren. Ten eerste vormen biobrandstoffen slechts een klein gedeelte van de totale biomassa stroom (voeding, veevoer, constructiemateriaal enz.). En ten tweede is het niet te rechtvaardigen dat kap van stukken bos voor de biobrandstoffen niet en voor grondstoffen wel geoorloofd is. Pagina 19 van 42

22 2.5.2 Problemen door verdringing Een zeer speciaal en tamelijk complex aspect bij de duurzaamheid van biomassa is verdringing. De speciale teelt van gewassen voor biobased grondstoffen heeft enkele nadelige gevolgen ten opzichte van het gebruik van (primaire of secundaire) reststromen. Het legt beslag op extra landbouwgrond en verdringt (lokale) voedselproductie (maar ook energie, medicatie en constructie materiaal). Hierdoor bestaat de kans dat de voedselprijs stijgt. Daarnaast kan de noodzaak om nu nieuwe mogelijkheden te creëren voor voedselproductie ertoe leiden dat natuurgebieden (oerbossen) ontgonnen worden met alle ecologische (en vaak ook economische!) nadelen. Zeker als die ontginning direct plaatsvindt voor de productie van biobased grondstoffen (oliepalmplantages in de tropen bijvoorbeeld) is dat ongewenst. Wanneer reststromen gebruikt worden, worden hoofdbestanddelen nog steeds gebruikt voor de voedselketen en alleen wat niet bruikbaar is ingezet voor de biobased economy. Wanneer echter een bepaalde reststroom al bestemming heeft zal daarvoor een alternatief gezocht moeten worden. Dit kan tot dezelfde effecten leiden: ontginningen elders etc.. Een belangrijk effect is dat normaal gesproken (een deel van) de restproducten achtergelaten en ondergeploegd wordt op landbouwgronden of in bosarealen. Het volledig weghalen en benutten kan dan leiden tot bodemuitputting (omdat de koolstof/humusgehalte van de grond afneemt) en ten slotte tot versnelde erosie kan leiden. Het is duidelijk dat naast de ecologische aspecten die direct duidelijk zijn ook sociale en economische aspecten meespelen in deze verdringing. Juist die aspecten en de korte en lange termijn effecten daarin maken dit een zeer complex issue wat veel van de discussie over duurzaamheid van de biobased economy bepaald. 3. Basis opzet van een goed beoordelingssysteem Zoals besproken is het doel van het Biobased Business Inventory of Sustainability Scan (BBISS) in een vroeg stadium kunnen vaststellen of en waar aandachtspunten kunnen liggen ten aanzien van de duurzaamheid bij het gebruik van biomassa voor bio-energie, brandstoffen en producten. Daarvoor zijn enerzijds de verschillende huidige systemen en criteria, veelal bedoeld voor een certificatie/beoordeling achteraf, bekeken en anderzijds is in interviews met deskundigen en belanghebbenden bekeken wat voor een dergelijke screening vooraf zinvolle en haalbare criteria zijn. Vervolgens is gekeken hoe vragen die vooraf al redelijk snel en gemakkelijk zijn te beantwoorden voldoende indicatie kunnen geven of en hoe aan dergelijke criteria wordt voldaan. 3.1 Inventarisatie en eerste evaluatie van bestaande systemen Zoals beschreven is eerst geïnventariseerd welke beoordelingssystemen ten aanzien van duurzaamheid van biomassa al bestaan. In de volgende tabel is hiervan een overzicht te zien. De indeling van de tabel heeft geholpen om de criteria van de certificatie systemen te ordenen en de relevante punten uit te zoeken en voor dit project te gebruiken. Zo is bekeken of certificatie systemen van toepassing zijn op bio-energie, brandstoffen of producten, of ze nationaal of internationaal georiënteerd zijn, of ze verplicht zijn, of ze de volledige keten dekken en welke aspecten van de triple P benadering 7 meegenomen zijn. Een meer complete beschrijving van de systemen is te vinden in de bijlagen. 7 People, Planet en Profit Pagina 20 van 42