LANGE TERMIJN ENERGIEVISIE OP PARKSTAD, AMSTERDAM

Transcriptie

1 ECN-C LANGE TERMIJN ENERGIEVISIE OP PARKSTAD, AMSTERDAM veranderend stadsdeel biedt nieuwe kansen F.A. Ligthart S.M. Verhoog W. Gilijamse

2 Verantwoording De energievisie op Parkstad is gemaakt in opdracht van de Milieudienst Amsterdam onder opdrachtnummer ECN-C

3 Abstract An energy vision for Amsterdam s Park City Background In the period , some houses have been built in the western part of the city of Amsterdam. A large restructuring operation for this part of the city dubbed Park City because of its relatively green character - is now in preparation. The restructuring consists of a renovation of a large part of the housing stock, demolition of a limited number of houses, and the addition of new houses, service buildings and offices while increasing the building density in the area. It is recognised by the city government that this restructuring operation offers opportunities for a substantial increase in energy efficiency and the use of renewable energy. The utilisation of this potential would contribute to national and municipal environmental policy goals, especially goals concerning the reduction of CO 2 - emissions. Initiated by the environmental department of the city, an energy vision for Park City has been prepared by the Netherlands Energy Research Foundation ECN. The energy vision sketches the opportunities, the reduction potential and the necessary actions to utilise this potential. Energy demand The energy demand of the existing housing stock is dominated by the use of natural gas for space heating. Natural gas is also used for warm water and cooking, while electricity is used for all other energy services like washing, cooling and freezing, communication and lighting. Most houses are equipped with individual heating systems using gas stoves or a gas boiler. Gas fired block heating systems are used in a number of apartment buildings. An analysis of energy demand for small users has been carried out by comparing a calculated energy demand with measured energy demand for the four quarters that make up Park City. Energy demand was calculated for each quarter using data from national surveys that relate housing type and building year with energy demand. Measurements obtained from the energy distribution company showed an average energy consumption about 10% lower than calculated, which can be considered as a reasonable match. Large energy users make up 40% of the total energy demand in the area. These include the block heating systems, as well as service buildings (shops, restaurants, schools, health services) and offices. In a business as usual scenario for the development of energy demand and CO 2 - emissions in Park City over the next ten years, the energy demand will remain more or less stable. New houses, built according to the present Dutch energy performance standard, show an energy demand some 50% lower than existing houses, due to better insulation and more efficient heating installations. Thus replacing existing houses by a double number of new houses will not lead to a higher energy demand. ECN-C

4 Energy efficiency and renewable energy on the building level The existing housing stock offers many opportunities for energy efficiency measures. Most buildings at present show very low insulation values for walls, roofs and ground floors. By applying the insulation values that are now common in new buildings, improvement by a factor 3-6 can be achieved. High costs can be avoided when this improvement is combined with maintenance or renovation schemes. Double glazing has already been retrofitted to most houses, but new glazing types show insulation values improved by a factor 2-3 over old types. In apartment buildings using block heating networks, the installation of calorimeters will lead to savings of about 15%. Renovation also offers opportunities for heat recovery from ventilation air and solar water heaters. New opportunities arise with the introduction of gas-fired or electrical heat pumps that may replace gas boilers. New houses in the Netherlands have to comply with an energy performance standard. Since the introduction of the standard in 1995, the required performance level has been decreased twice and further reductions have been announced. To comply with reduced performance levels, measures like improved insulation, advanced glazing, heat recovery from ventilation air, heat pumps and solar collectors can be applied in various combinations. In service buildings and offices, space heating is not the dominant component of energy demand. Efficient lighting and ventilation as well as the prevention of cooling demand are important energy efficiency measures in these buildings. New buildings are subject to an energy performance standard, and reducing the performance level will induce more efficiency measures. In new and existing buildings, additional savings can be achieved by measures such as solar collectors, cogeneration, heat pumps and seasonal heat and cold storage. Energy efficiency and renewable energy on the block and district level Going beyond the level of individual buildings, more opportunities arise for improving energy efficiency and using renewable energy sources. Urban development, large scale use of waste heat or renewable energy, and energy infrastructure are the important issues here. Urban development choices have an impact on building related energy demand in several ways: orientation and compactness of new buildings, building on top of existing buildings or in open spaces between them, relative positions of houses and service buildings. Also, urban development choices have an impact on energy demand related to transportation. An integral approach to urban development and energy may offer free or low cost energy savings of about 10-15%. Part of the integral approach should be an assessment of micro-climate in the area, with special emphasis on the prevention of overheating in summer. Substantial reductions of primary energy consumption and CO 2 -emissions related to space heating are possible by using waste heat from large scale cogeneration plants (reductions up to 40%) or the existing waste incineration plant located adjacent to the area (reductions up to 80%). Large scale renewable energy options for space heating and cooling are the use of soil heat exchangers, the use of deep surface water or 4 ECN-C

5 underground water reservoirs as a source of heat and cold, and the use of road surfaces as a solar collector. These options require heat pumps for upgrading the temperature level. New options may arise for biomass conversion on a district level, possibly in the form of cogeneration plants. Expected cost reductions for photovoltaic systems will lead to a quest for suitable locations on building roofs or roadsides. Using waste heat and heat or cold from renewable sources generally requires heat or cold networks that go beyond the building level. Planning on a district level is necessary to make efficient use of the large investments associated with these systems. Reduction potential Summing up the options mentioned above, a reduction potential has been established for the total building related primary energy consumption and the CO 2 -emissions associated with this energy consumption. A reduction of 50% compared with a business as usual scenario seems to be feasible. This requires the application of measures that already have been demonstrated in comparable circumstances. About half of this reduction can be achieved by applying measures on the building level. The other half requires large scale developments that go beyond the building level. New options like small gas-fired heat pumps, biomass conversion or photovoltaic systems may offer additional reductions in the future. Implementation On the building level, part of the measures are no-cost or low-cost measures that can be applied without special financial support. Other measures however require investments with moderate or long payback times. A combination of regulatory actions and financial incentives is necessary to achieve the targeted reductions on the building level. An optimal technology mix may differ for each building. Therefore technology choices are best made on the building level and left to design teams. This implies that targets are to be achieved by applying energy performance standards for new as well as existing buildings. To assist building owners and users in making optimal choices, communication of targets and support of design teams are necessary additional actions. Large scale developments for the use of waste heat or renewable energy can not be implemented by building owners. To use this part of the reduction potential, feasibility studies will have to be carried out on the district level. These studies should also address to possible investors and operators, for instance energy distribution companies. Achieving the targeted reductions requires a coordinated action. This action follows the overall planning of the restructuring of Park City. Important elements of the action are communication, support, financial engineering, monitoring, and feedback from design teams on the building level as well as the district level. ECN-C

6 6 ECN-C

7 INHOUD 1. INLEIDING Werkwijze INVENTARISATIE VAN HET ENERGIEGEBRUIK EN HET BEPALEN VAN DE REFERENTIE Woningen Aardgasgebruik Elektriciteitsverbruik Energiegebruik van woningen in Parkstad Maatschappelijke ontwikkelingen Utiliteitsgebouwen OPTIES VOOR VERMINDERING ENERGIEVRAAG EN TOEPASSING DUURZAME ENERGIE Inleiding Volgorde van belangrijkheid Referentie Woningen Na-isolatie bestaande bouw Ventilatie bestaande bouw Oriëntatie bestaande bouw Flats versus laagbouw Aan-/opbouw versus nieuwbouw Warmtenet en bemetering in de bestaande bouw Lagere EPN nieuwbouw, EPB, EPA Overige maatregelen op gebouwniveau Overige opwekking Elektriciteitsverbruik Effect van maatregelen voor woningen per buurtcombinatie en voor Parkstad als geheel Utiliteitsgebouwen Hoogbouw versus laagbouw Koeling Lagere EPC Openbare ruimte, stedenbouw, collectieve systemen Vorm, plaatsing oriëntatie van gebouwen Microklimaat Seizoenopslag van warmte en koude Gecombineerde opwekking AVI havens west EPL Verkeer Implementatie van maatregelen Organisatie en communicatie Kosten, baten Beknopt overzicht van maatregelen AANBEVELINGEN VOOR PARKSTAD Woningen Aardgas Elektriciteit Energiegebruik in de utiliteitsbouw Infrastructurele voorzieningen op wijk- of buurtniveau Beleidsdoelstelling voor Parkstad 49 ECN-C

8 Referenties 50 Trefwoordenregister 51 8 ECN-C

9 Samenvatting In de Westelijke Tuinsteden (ook wel Parkstad genoemd) in Amsterdam wordt een grootschalige herstructurering voorbereid. Aan de hand van een inventarisatie van het bestaande energiegebruik worden in dit rapport de mogelijkheden geschetst voor het terugdringen van het energiegebruik, toepassing van duurzame energie en het verhogen van de efficiëntie van de energieopwekking. Uit de inventarisatie blijkt dat het werkelijk verbruik gelijk is aan of lager is dan het berekende verbruik. Dat wil zeggen dat in de Westelijke Tuinsteden gemiddeld minder energie wordt gebruikt dan in vergelijkbare situaties elders in Nederland. Desondanks zijn grote besparingen mogelijk omdat de gemiddelde leeftijd van de bebouwing rond de veertig jaar ligt en nog veel gebouwen een hoog energieverlies hebben. Een besparingsdoelstelling van 50% van het gebouwgebonden energiegebruik ten opzichte van de referentiesituatie is ambitieus maar lijkt haalbaar. De planperiode is tien jaar. Aanbevolen wordt deze 50% voor een deel (25%) te realiseren met preventieve maatregelen op gebouwniveau, met name aan de gebouwschil. Dit is de optie met de langste levensduur die bovendien structureel de energielasten verlaagt. Via op gebiedsniveau uit te werken maatregelen kan aanvullend nog 25% besparing worden bereikt. Afhankelijk van de specifieke situatie kan worden gekozen voor installatietechnische maatregelen op gebouwniveau of voor benutting van opties op buurt- of wijkniveau met de daarbij behorende infrastructuur. ECN-C

10 10 ECN-C

11 1. INLEIDING In de Westelijke Tuinsteden (ook wel Parkstad 1 genoemd) in Amsterdam wordt een grootschalige herstructurering voorbereid [3]. De herstructurering omvat: renovatie van een belangrijk deel van de bestaande woningvoorraad; realisatie van nieuwbouw tussen de bestaande bebouwing; herinrichting van een deel van de openbare ruimte. De Westelijke Tuinsteden bevinden zich in vier stadsdelen: Bos en Lommer, Geuzenveld- Slotermeer, Osdorp en Slotervaart-Overtoomse Veld. In totaal omvat het gebied bestaande woningen en bestaan er plannen voor nieuwbouw van circa woningen in de komende tien jaar. De plannen omvatten ook de sloop van circa 8000 woningen en functieverandering van het equivalent 2 van 6000 woningen. Naast woningen zijn diverse soorten andere bebouwing vertegenwoordigd: detailhandel, sportvoorzieningen, medische voorzieningen, kantoren. Doel van dit onderzoek is het opstellen van een energievisie voor het gebied. De energievisie zal aangeven: mogelijkheden voor verhoging van energie-efficiëntie in de woningen (nieuw te bouwen en bestaande voorraad) binnen het gebied; mogelijkheden voor toepassing van duurzame energie in het gebied; welke energie-infrastructuur optimaal inspeelt op de mogelijkheden voor energie-efficiëntie en duurzame energie; welk ambitieniveau ten aanzien van te behalen reductie van energiegebruik en CO 2 emissies haalbaar is, en welk instrumentarium kan worden ingezet om dit ambitieniveau te bereiken. De volgende stappen komen in het onderzoek aan de orde: 1. Inventarisatie van de ontwikkelingen in de Westelijke Tuinsteden en vaststellen van het referentie-energiegebruik (hoofdstuk 2). 2. Inventarisatie van de opties voor verhoging van energie-efficiëntie en toepassing van duurzame energie op gebouwniveau en op wijkniveau (hoofstuk 3). 3. Vaststellen van het ambitieniveau en keuze s op hoofdlijnen en beschrijving van het benodigd instrumentarium (hoofdstuk 4). De nadruk ligt in dit rapport op de energieaspecten ten aanzien van woningen. Er is echter ook aandacht voor utiliteitsbouw hoewel het bouwvolume daarvan veel kleiner is dan van de woningbouw. Het totale energiegebruik van de utiliteitsbouw in het gebied is echter groot volgens gegevens van het energiebedrijf. Er zijn helaas weinig specifieke gegevens zodat de oorzaak van het hoge energiegebruik en het effect van de maatregelen voor de utiliteitsbouw niet te achterhalen is. De stedenbouwkundige aspecten van de utiliteitsbouw komen wel uitgebreid aan bod omdat deze grote invloed kunnen hebben op het energiegebruik in het gebied als geheel en omdat de voorziene groei van de utiliteitsbouw groot is. 1 De begrippen Westelijke Tuinsteden en Parkstad zijn niet congruent. Enkele gebieden in Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld behoren niet tot Parkstad maar wel tot de Westelijke Tuinsteden. In veel statistische overzichten worden getallen gegeven in relatie tot de buurtcombinaties in de Westelijke Tuinsteden. Het is in het kader van dit onderzoek vrijwel onmogelijk om die getallen op te splitsen omdat veel detailgegevens ontbreken. Daarom werd in het vervolg van dit rapport geen onderscheid gemaakt tussen de energetische aspecten van Westelijk Tuinsteden en Parkstad. 2 Met het equivalent van een woning wordt bedoeld: een ruimte van 100 m 2 utiliteitsbouw, ervan uitgaande dat in dit geval 100 m 2 kantoorruimte nodig is om door functieverandering één woning te creëren. ECN-C

12 1.1 Werkwijze Allereerst wordt een schatting gemaakt van het huidig elektriciteits- en gasverbruik door het specifiek energiegebruik van de verschillende categorieën woningen te vermenigvuldigen met het actuele aantal woningen in de verschillende buurtcombinaties. Het specifiek energiegebruik van de categorieën van woningen wordt ontleend aan de BEK en BAK gegevens van EnergieNed [5,6]. De uitkomsten van deze schattingen worden vergeleken met de werkelijke energiegebruiken per buurtcombinatie die door het energiebedrijf zijn gemeten. Deze cijfers werden via de milieudienst aan ons verstrekt [2]. Vervolgens werd geconstateerd in hoeverre deze getallen overeenkomen en in hoeverre het gevormde beeld van het energiegebruik klopt met de werkelijkheid. Tenslotte werden de getallen bewerkt overeenkomstig de plannen voor sloop, nieuwbouw en functieverandering die ons ter beschikking werden gesteld door bureau Parkstad [3,4]. Uit deze exercitie volgt een schatting van een toekomstig energiegebruik dat het gevolg is van de uitvoering van de huidige plannen zonder bijzondere maatregelen. Deze denkbeeldige situatie wordt in dit rapport de referentie genoemd. De extra opties voor vermindering van de energievraag en toepassing van duurzame energie in het volgende hoofdstuk kunnen zorgen voor een vermindering van de CO 2 -uitstoot van Parkstad ten opzichte van deze referentie. In hoofdstuk 4 wordt een keuze gemaakt uit deze opties, resulterend in een energievisie die kan leiden tot een aangescherpte doelstelling voor CO 2 -reductie. 12 ECN-C

13 2. INVENTARISATIE VAN HET ENERGIEGEBRUIK EN HET BEPALEN VAN DE REFERENTIE 2.1 Woningen Het studiegebied omvat in totaal woningen. De woningen zijn onderverdeeld naar buurtcombinatie (Bos en Lommer, Geuzenveld/Slotermeer, Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld) en bouwjaar (voor 1945, en ). Het gas en elektriciteitsverbruik is grotendeels afhankelijk van de gezinsgrootte, het inkomen, het woningtype (flat, rij) en de woninggrootte. Uit onderzoek is gebleken dat het elektriciteitsverbruik stijgt naarmate het inkomen hoger is. Tevens stijgt het energiegebruik naarmate de gezinsgrootte toeneemt. Verder is het onderscheid tussen centraal en lokaal verwarmde woningen van belang. Het gasverbruik in centraal verwarmde woningen (1997: gemiddeld 2080 m³) is namelijk aanzienlijk hoger dan het gasverbruik in lokaal verwarmde woningen (1997: gemiddeld 1600 m³). Bovenstaande factoren zijn alle meegenomen in de berekening van het bestaande aardgasverbruik Aardgasgebruik Het aardgasverbruik door de verschillende wijken is berekend met behulp van gegevens afkomstig uit onder andere het Basisonderzoek Aardgasverbruik Kleinverbruikers (BAK 97) en het rapport Klimaatverandering en lokaal beleid: Amsterdam (ECN, zie referentie 7). Het aardgasverbruik voor de verschillende buurtcombinaties in de Westelijke Tuinsteden is berekend voor verschillende situaties. De bestaande situatie wordt in kolom 1 van figuur 1 weergegeven ( nu ). Deze situatie is berekend door het aantal woningen (gerangschikt per bouwjaar, woningtype, oppervlakte, isolatiegraad en eigendomssituatie) t/m 1998 te vermenigvuldigen met het specifieke gasverbruik voor warmtapwater en het verwarmen van de betreffende woonvorm [1,4,5]. Kolom 2 geeft nu + nieuwbouw weer. Bij de bestaande situatie (kolom 1) wordt nu het gasverbruik van de nieuwbouw bijgeteld volgens de bestaande energieprestatienormen. Dit gasverbruik is berekend door het aantal nieuwbouwwoningen te vermenigvuldigen met het gasverbruik voor warmtapwater en het verwarmen van een woning. De referentie situatie (kolom 3) geeft het bestaande gasverbruik weer plus dat van nieuwbouw, minus het verbruik van gesloopte woningen en inclusief de verandering van het gasverbruik door functieverandering. De vermindering van het energiegebruik door sloop wordt berekend door het aantal te slopen woningen te vermenigvuldigen met het gasverbruik (verwarming + warm tapwater) van een oude flat (voor 1945) met een gemiddelde isolatie. Voor functieverandering is het gemiddelde gasverbruik (per m 2 ) van een kantoor en een winkel genomen, vermenigvuldigd met 100 m 2 en afgetrokken van het gasverbruik van de woningen die ervoor in de plaats komen. ECN-C

14 De uitkomsten van deze berekeningen zijn in figuur 1 weergegeven. Bos & Lommer Osdorp miljoen m3 aardgas per jaar hoogbouw nu nu + nieuw bouw referentie hoogbouw laagbouw nu nu + nieuw bouw referentie Geuzenveld/Slotermeer Slotervaart/Overtoomse Veld miljoen m3 aardgas per jaar hoogbouw laagbouw nu nu + nieuw bouw referentie hoogbouw laagbouw nu nu + nieuw bouw referentie Figuur 1: Aardgasverbruik Bos en Lommer, Geuzenveld/Slotermeer, Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld: nu, inclusief nieuwbouw ( nu+ nieuwbouw )en inclusief nieuwbouw en sloop/functieverandering ( referentie ) 14 ECN-C

15 De grafiek in figuur 1a is een sommatie van de grafieken in figuur 1: situatie nu en referentie Parkstad 120,0 Miljoen m 3 aardgas 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 hoogbouw laagbouw 0,0 nu nu + nieuwbouw referentie Figuur 1a:totaal aardgasverbruik Parkstad nu, nu+ nieuwbouw en referentie (nu+ nieuwbouw + sloop en funktieverandering) ECN-C

16 Het werkelijke aardgasverbruik (Conceptrapportage Energiemonitoring Amsterdam 1998 [2]) voor de verschillende buurtcombinaties Bos en lommer, Geuzenveld/Slotermeer, Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld (respectievelijk 18.5, 24.0, 20.6 en 24.3 mln. m³) komt redelijk overeen met het berekende aardgasgebruik (zie figuur 2). De maximale afwijking tussen berekeningsuitkomst en werkelijk verbruik is 17 % (gemiddeld 8,5%). Actueel gasverbruik Parkstad 30 Miljoenen m 3 gas per jaar gas berekend gas gemeten 0 Bos & Lommer Geuzenveld Slotermeer Osdorp Slotervaart Overtoomse Veld figuur 2: Berekend en gemeten aardgasverbruik per buurtcombinatie Uit de figuur blijkt dat het werkelijk verbruik van aardgas gelijk is aan of lager is dan het bij de inventarisatie berekende verbruik. Hierbij moet worden vermeld dat het gasverbruik van Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld in werkelijkheid hoger is omdat het gasverbruik voor blokverwarming niet in de gemeten waarde is opgenomen. Uiteindelijk kan worden geconcludeerd dat in de Westelijke Tuinsteden globaal evenveel aardgas wordt verbruikt als in vergelijkbare situaties elders in Nederland. 16 ECN-C

17 2.1.2 Elektriciteitsverbruik Het huidig elektriciteitsverbruik is voor de verschillende buurtcombinaties op wijkniveau berekend. In onderstaande figuur is het elektriciteitsverbruik per buurtcombinatie weergegeven. Actueel elektriciteitsverbruik Parkstad el.berekend el.gemeten Miljoenen kwh per jaar Bos & Lommer Geuzenveld Slotermeer Osdorp Slotervaart Overtoomse Veld Figuur 3 Elektriciteitsverbruik Westelijke Tuinsteden per buurtcombinatie Het berekende elektriciteitsverbruik is voor de buurtcombinaties Bos en Lommer, Geuzenveld/Slotermeer, Osdorp en Slotervaart/Overtoomse Veld, respectievelijk gelijk aan: 33.7, 43.7, 44.2 en 48.3 miljoen kwh. Vergeleken met het werkelijk elektriciteitsverbruik (Conceptrapportage Energiemonitoring Amsterdam 1998, zie referentie 2) voor de vier buurcombinaties (respectievelijk 27.2, 35.4, 40.5 en 45.0 miljoen kwh) treedt er een maximale afwijking van 19 % op (gemiddeld 12,5%). Uit de getallen blijkt dat het werkelijk verbruik van elektriciteit lager is dan het bij de inventarisatie berekende verbruik. Dat wil zeggen dat in de Westelijke Tuinsteden gemiddeld minder elektriciteit wordt verbruikt dan in vergelijkbare situaties elders in Nederland. De invloed van de afwijkende samenstelling van de bevolking naar herkomst ten opzichte van het gemiddelde in Nederland is in deze studie niet meegenomen. Elektriciteitsverbruik heeft een sterke relatie met het inkomen (meer dan aardgas). De inkomensinvloed is bij de berekening slechts globaal meegenomen. ECN-C

18 2.1.3 Energiegebruik van woningen in Parkstad In de onderstaande figuur is een sommatie weergegeven van het aardgas- en elektriciteitsverbruik van de woningen in de buurtcombinaties uit de vorige paragrafen. Actueel gasverbruik Parkstad 180 Miljoenen m 3 gas resp. kwh per jaar gas berekend gas gemeten el.berekend el.gemeten 20 0 Figuur 3a: aardgas- en elektriciteitsverbruik woningen Parkstad Maatschappelijke ontwikkelingen Door het vergroten van de differentiatie in woningtypen in de wijk en door de maatschappelijke ontwikkelingen zal de samenstelling van de bevolking veranderen. Zo zullen waarschijnlijk de tweede en volgende generaties allochtonen meer woonruimte opeisen dan hun ouders. Ook zal de verhouding tussen allochtonen en autochtonen wellicht veranderen. Het gemiddeld aantal bewoners per woning zal daardoor teruglopen met als gevolg bijvoorbeeld een mogelijk lager warmtapwaterverbruik per woning. Door de differentiatie van het woningaanbod en het grotere aandeel koopwoningen zal het gemiddelde inkomen in een hoger segment komen te liggen waardoor het energiegebruik sterk zal toenemen [9]. Deze effecten zijn niet meegenomen bij het bepalen van de referentie. 2.2 Utiliteitsgebouwen Onder de categorie utiliteitsgebouwen vallen kantoren, ziekenhuizen, scholen, winkels, horeca, bejaardenoorden, sportaccomodaties en dergelijke. Het gemeten energiegebruik ziet er als volgt uit: Mln m 3 gas Mln kwh el. Bos en Lommer 6,77 28,5 Geuzenveld/Slotermeer 7,5 21,14 Osdorp 21,98 33,71 Slotervaart/Overtoomse Veld 27,51 84,17 18 ECN-C

19 Door de onderverdeling in categorieën, die het energiebedrijf hanteert, is in het overzicht van het gasverbruik in de utiliteit ook het gasverbruik voor blokverwarming van flatwoningen opgenomen. Dit vertekent het beeld voor Osdorp en Slotervaart. Het energiegebruik in de utiliteit is voor een groot deel reeds gebonden aan een programma voor CO 2 beperking: de meerjarenafspraken (MJA s). Hieronder vallen onder andere de intramurale zorg, scholen (behalve basisscholen), supermarkten, sport en recreatie, grote delen van de industrie en zakelijke diensten zoals banken en verzekeringswezen en de NS. Ondanks dat voor deze categorieën reeds beleid is ontwikkeld wordt in dit onderzoek in het algemeen op de energie-aspecten van utiliteitsgebouwen ingegaan. In Parkstad zijn ook utiliteitsgebouwen van bedrijven en instellingen te vinden, die niet onder MJA s vallen. Hieronder volgt een opsomming ervan met een ruwe schatting van het energiegebruik: categorie gasverbruik [miljoen m 3 ] elektriciteitsverbruik [miljoen kwh] gemeentelijke en maatschappelijke instellingen een deel van de kleinere zakelijke dienstverlening 2 15 horeca bedrijven 1 15 winkels (behalve supermarkten) < 1 < 1 ontmoetingscentra, theaters < 1 < 1 In de plannen van Parkstad is de volgende groei voorzien: m 2 kantoren (op een geschat huidig bestand van ongeveer ) m 2 scholen (op een geschat huidig bestand van ) m 2 winkels Voor utiliteitsgebouwen wordt geen overzicht gegeven van het bestaande en te verwachten energiegebruik zoals bij woningen omdat er te weinig gegevens voorhanden zijn over de aard van de gebouwen en het gebruik ervan. ECN-C

20 20 ECN-C

21 3. OPTIES VOOR VERMINDERING ENERGIEVRAAG EN TOEPASSING DUURZAME ENERGIE 3.1 Inleiding Ter inleiding op de volgende paragrafen volgen hier enkele algemene waarheden over energiegebruik in de gebouwde omgeving: Tijdens de gebruiksperiode zal doorgaans een veelvoud van de energie worden gebruikt die nodig was voor de bouw of renovatie (en nog nodig zal zijn voor verantwoorde afbraak). Beslissingen tijdens de herstructurering van een wijk en het ontwerp van gebouwen kunnen grote gevolgen hebben voor het energiegebruik in de toekomst. De inrichting van een wijk bepaalt in hoge mate mede de behoefte aan energie voor verwarming, verlichting en vervoer. Zeker bij hoge dichtheden hebben de vorm en plaatsing van gebouwen grote gevolgen voor het leefklimaat zowel binnen als in de directe omgeving van de gebouwen. Eén kilo isolatie bespaart tientallen kilo s brandstof. Het steeds terugkerende energiegebruik is verraderlijk en wordt vaak onderschat. De prijs van een ventilator is niets vergeleken bij de kosten van de elektriciteit die door die ventilator tijdens zijn levensduur wordt gebruikt Volgorde van belangrijkheid In de volgende paragrafen worden aan de hand van de onderwerpen woningen, utiliteitsbouw en stedenbouw aanbevelingen gedaan voor (in volgorde van belangrijkheid): beperking van de energiebehoefte, het gebruik van duurzame energiebronnen en een efficiënte inzet van fossiele brandstoffen. Hierbij wordt de meeste aandacht besteed aan beslissingen die vroeg in het ontwerpproces plaatsvinden, onherroepelijk zijn en het energiegebruik voor een langere periode beïnvloeden. Het zo veel mogelijk verlagen van de energievraag is daarbij leidend, efficiënte opwekking volgend Referentie Als referentie werd in het vorige hoofdstuk de situatie omschreven van het energiegebruik van Parkstad binnen de planperiode bij een beleid van business as usual. De referentie bestaat dus uit het hele scala van bestaande bouw uit verschillende perioden, laagbouw, hoogbouw, nieuwbouw, etc. In dit hoofdstuk worden specifieke maatregelen geschetst voor de verschillende categorieën en het globale effect van de maatregel. Er is dus geen referentiewoning gedefinieerd zoals bij actuele besparingsprojecten vaak gebeurt. De referentie in dit hoofdstuk is business as usual en dus per categorie van leeftijd en bouwwijze verschillend. De besparingen worden aangegeven in percentages of in m 3 aardgas en geven een indruk van het effect ervan. Vanwege de veelheid van categorieën binnen het werkgebied is de omrekening naar percentages van het geheel of absolute sommaties achterwege gelaten. ECN-C

22 3.2 Woningen In dit hoofdstuk wordt aangegeven op welke wijze vermindering van energievraag en verbetering van het energiegebruik bij woningen kan plaatsvinden. Het vergroten van het aantal woningen en de woningdifferentiatie in de wijk kan op verschillende manieren gebeuren. Het effect van de verschillende maatregelen op het energiegebruik komt aan de orde. Figuur 4 geeft een indicatie van de verhouding tussen de energiegebruiken behorende bij enkele voor Parkstad typische woonsituaties. energetische woningtypologieen westelijke tuinsteden 3000 m 3 /jr gas voor verw arming+w armtapw ater ongeisoleerde rijtjesw oning ongeisoleerde flat 90 m2 idem+dubbelglas+4 cm iso idem+hr-glas+12 cm iso dg+4cm iso 60m2 idem+zonneboiler nieuw bouw EPC=1,4 nieuw bouw EPC=1,0 Figuur 4: Energetische woningtypologieën Westelijke Tuinsteden. Links de ongeïsoleerde rijtjeswoning en verder van links naar rechts de 90 m 2 flat in verschillende uitvoeringen, de 60 m 2 flat en de nieuwbouwflat. De eerste kolom geeft het gasverbruik weer van een ongeïsoleerde rijtjeswoning uit de zestiger jaren. De tweede kolom geeft het gasverbruik weer van een grote flatwoning uit dezelfde periode. In de derde kolom is het gasverbruik weergegeven van dezelfde flat, maar dan nageïsoleerd eind jaren zeventig. De vierde kolom geeft het gasverbruik weer van de flatwoning uit kolom twee maar dan nageïsoleerd volgens de huidige normen. In de vijfde kolom is het effect te zien van de oppervlakte van de flatwoning. Veel van de flatwoningen in Parkstad zijn klein (circa 60 m 2 ) en daardoor energiezuiniger dan de moderne flatwoning in Nederland (daarvoor werd 90 m 2 aangenomen). 22 ECN-C

23 In de zesde kolom is het effect te zien van een zonneboiler op het gasverbruik van de genoemde kleine flatwoning. In de zevende kolom wordt het gasverbruik weergegeven van een standaard referentieflatwoning uit de energieprestatienorm (voorbeeldberekening uit 1995). In de achtste kolom is het gasverbruik weergegeven van dezelfde flatwoning volgens de huidige energieprestatienorm Na-isolatie bestaande bouw Het achteraf aanbrengen van isolatie in de bestaande bouw is in de meeste gevallen kosteneffectief en heeft op het totale energiegebruik het meeste effect als het gaat om vermindering van de CO 2 -uitstoot. Het bespaart dus meer dan het monteren van een HR-ketel en de maatregel levert gedurende langere tijd winst op. Het installeren van centrale verwarming met een HRketel zal zelfs een hoger energiegebruik opleveren ten opzichte van lokale verwarming in een ongeïsoleerde woning. Bij een flatwoning is de gasbesparing bij het aanbrengen van HR ++ -glas ongeveer 30% terwijl bij aanwezigheid van een HR-ketel bovendien het rendement van die ketel maximaal zo n 10% zal stijgen. Die rendementsstijging is het gevolg van de door na-isolatie ontstane overcapaciteit in het verwarmingssysteem. De capaciteit van de radiatoren is berekend op de ongeïsoleerde situatie en is voor de na-geïsoleerde toestand overbemeten. Daardoor ontstaat als het ware een lage temperatuursysteem, zal in de ketel meer condensatie plaatsvinden en zal het rendement stijgen. Ongeïsoleerde muren zonder spouw geven in eerste instantie de mogelijkheid van dikkere naisolatie dan muren met spouw waarbij de dikte van de spouw een beperking is voor de dikte van de isolatie. Overigens kan ook de spouwmuur aan binnen- of buitenzijde extra geïsoleerd worden. Bij isolatie aan de buitenzijde wordt het ontstaan van koudebruggen voorkomen en neemt de binnenruimte niet af. Woningen die in de jaren zeventig en tachtig zijn geïsoleerd hebben doorgaans dubbel glas met een isolatiewaarde die ongeveer het dubbele is als die van enkel glas. Alhoewel het glasoppervlak in de gevel slechts ongeveer 30% bedraagt, is het warmteverlies door het glas nog ongeveer evenveel als het verlies door de gesloten geveldelen. Op dit moment zijn er glasproducten en kozijnen op de markt met een isolatiewaarde die ongeveer het dubbele bedraagt van die van het oorspronkelijke dubbele glas. Dat leidt tot een potentiële vermindering van het warmteverlies door de gevel met 25%. Een tweede ronde bij het naïsoleren van oudere woningen door het vervangen van dubbel glas en kozijnen is dus zeker het overwegen waard en kan meer opleveren dan bijvoorbeeld een HR-ketel of een warmtepomp. Het gevaar van oververhitting als argument tegen extra isolatie wordt vaak onterecht aangevoerd. Isolatie zorgt er in principe voor dat s winters de kou en en s s zomers de de warmte buiten blijft. Onbelemmerde zontoetreding met met name name op oost op en oost westgevels en westgevels (maar ook kunnen op oververhitting zuid) kunnen veroorzaken. oververhitting Een veroorzaken. niet al te groot Een glasoppervlak niet al te groot gericht glasoppervlak het zuiden gericht of op noorden het en zuiden enige en vorm enige van vorm zonwering van zonwering op de op zuidgevel de zuidgevel zijn zijn meestal meestal voldoende maatregelen om oververhitting om oververhitting te te voorkomen. Beperking van van de de interne warmteopwekking en en adequate ventilatie voldoet doen de in rest. vrijwel alle andere gevallen. De infiltratieverliezen nemen sterk af bij na-isolatie. Daarmee neemt de ventilatie van de woning ook af. Het is niet juist dit zonder meer te zien als energiebesparing omdat nu op een andere manier moet worden gezorgd voor voldoende ventilatie. Netto kan de verwarmingsenergie door kierdichting met meer dan 100 m 3 gas per jaar verminderen Ventilatie bestaande bouw De zorg voor voldoende luchtverversing in woningen kan vanwege de toenemende isolatie niet voldoende worden benadrukt. Luchtverversing (ventilatie) is belangrijk voor gezondheid, ECN-C

24 veiligheid en comfort. Een te hoge vochtigheid in huis veroorzaakt longziekten (cara); gassen en dampen die vrijkomen uit bouwmaterialen of inventaris kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid en aardgas en de verbrandingsgassen ervan kunnen respectievelijk explosie en vergiftiging veroorzaken. Een gebalanceerd ventilatiesysteem (een apart afzuig- en toevoersysteem voor ventilatielucht) is daarom aan te bevelen, niet alleen vanwege de uitstekende ventilatie-eigenschappen maar ook vanwege de mogelijkheid van terugwinning van de warmte die naar buiten wordt afgevoerd. De winst van een dergelijk systeem is een paar honderd m 3 gas per jaar per woning. Bij de meeste oudere flatwoningen is door de geringe beschikbare ruimte moeilijk gebalanceerde ventilatie aan te brengen. Meestal is er behalve een afzuigkap in de keuken helemaal geen ventilatiesysteem aanwezig. Of de lucht ververst wordt is afhankelijk van het openen van ramen. Een afzuigsysteem op toilet en douche met natuurlijke toevoer door ventilatieroosters in de kozijnen is dan een behoorlijke verbetering. Door het afzuigsysteem gaat echter veel energie verloren door het wegblazen van opgewarmde lucht van 20 graden. Een warmtepompboiler kan de warmte uit deze lucht gebruiken voor het opwarmen van tapwater in een boilervat. Hierdoor kan warmte uit de ventilatielucht worden teruggewonnen overeenkomend met ongeveer 100 m 3 aardgas per jaar. Een rookgasafvoer zoals bij een geiser is niet nodig. Er is dus een grote vrijheid bij de plaatsing waardoor de leidinglengtes kort kunnen blijven Oriëntatie bestaande bouw De oriëntatie van woningen in een nieuwbouwplan is vaak willekeurig. Dezelfde gevel staat nu eens op het noorden dan weer op het zuiden. "Naoriënteren" van woningen is mogelijk door bij renovatie het glasoppervlak op het zuiden te vergroten en op het noorden te verkleinen. Door herindeling van de woning kunnen de ruimtes waar het meest wordt geleefd aan de zuidgevel worden gelokaliseerd. Een belemmering van zoninstraling in de vorm van een schuurtje of garage kan worden vermeden door verplaatsing van zuid- naar noordzijde van de woning. De zomerzon kan gemakkelijk worden geweerd door een luifel of markies. Dat is nodig omdat behalve de warmtewinst in de winter ook het aantal uren met oververhittingen in de zomer bij zuidgeoriënteerde huizen hoger is dan bij noordgeoriënteerde Flats versus laagbouw Verdichten kan plaatsvinden door bijbouwen in de vorm van vrijstaande woningen, twee onder een kap, rijtjeswoningen en flatwoningen. Globaal genomen zal de vrijstaande woning ongeveer 15% meer verwarmingsenergie gebruiken dan een rijtjeswoning door het grotere warmteverliesgevend oppervlak (meestal is het meer omdat de woning in zijn geheel ook groter is). De flatwoning gebruikt globaal ongeveer 25% minder energie dan de rijtjeswoning door vermindering van het verliesgevend oppervlak. Deze verschillen komen niet tot uiting in de beoordeling aan de hand van de energieprestatienorm maar zijn wel van belang bij de keuze tussen verschillende woningtypen. Ook de toename van het energiegebruik door grotere afmetingen van de woning komen niet tot uiting in de energieprestatiecoëfficient. figuur 5: keuzemogelijkheden hoogbouw; optoppen, opvullen met laagbouw of hoogbouw 24 ECN-C

25 3.2.5 Aan-/opbouw versus nieuwbouw Het tussen-, aan- en opbouwen bij bestaande woongebouwen is een manier om de woonruimte in de wijk te vergroten. Ten opzichte van losstaande nieuwbouw tussen bestaande woongebouwen heeft aan- en opbouwen het voordeel van het verminderde verliesgevende oppervlak waardoor deze manier van bouwen 15 tot 25 % energiezuiniger is. Aan- en opbouwen zal meestal gepaard gaan met renovatie van het gebouw waaraan of waarop gebouwd gaat worden [20]. De overcapaciteit die hierdoor in de bestaande verwarmingsinstallatie ontstaat kan soms gebruikt worden voor de uitbreiding. figuur 6: keuzemogelijkheden laagbouw; optoppen, opvullen met laagbouw in blokken of stroken Bij optoppen van bestaande gebouwen moet in aanmerking worden genomen dat de bezonning van de belendende bebouwing kan verminderen. De hoogste stand van de zon in midwinter heeft een elevatiehoek van 15 graden. Deze hoek bepaalt de afstand waarbij nog van de zonneenergie kan worden geprofiteerd in naburige woningen. De passieve zonne-energie die op de bovenste verdieping wordt geoogst gaat, in het geval dat ze te dichtbij staan, ten koste van de zonnewarmte die voordien in de noordelijk gelegen huizen werd gewonnen. figuur 7: keuzemogelijkheden middelhoogbouw; optoppen, opvullen met laagbouw of hoogbouw Het dichtbouwen van openingen tussen bestaande middelhoogbouw kan de lichttoetreding in het gebied tussen de bebouwing sterk beïnvloeden. Het al dan niet dichtbouwen van een hoek kan bijvoorbeeld het verschil vormen tussen het ontstaan van een donkere hoek en extra lichttoetreding in het door de bebouwing omsloten gebied. Deze maatregel heeft dus soms grote gevolgen voor het elektriciteitsverbruik voor kunstlicht; daar moet tevoren goed naar gekeken worden. ECN-C

26 figuur 8: dichtbouwen hoek creëert donkere binnenplaats Warmtenet en bemetering in de bestaande bouw Aansluiting op een warmtenet veronderstelt een centraal verwarmingssysteem. Door een goede na-isolatie van oude woningen wordt de overschakeling van lokale naar centrale verwarming (die energetisch gezien niet voordelig is) minder urgent ten aanzien van comfortverhoging omdat de temperatuurverschillen binnen een goed geïsoleerde schil kleiner worden. Het aanbrengen van centrale verwarming in woongebouwen is een zeer ingrijpende operatie die veel bewonersoverleg vraagt. De cv neemt ruimte in en de aanwezigheid van leidingen in de woning wordt niet altijd op prijs gesteld. De cv moet zodanig worden ingebouwd dat de aanvoer- en retourleiding op één plaats de woning binnenkomen, worden bemeterd en akoestisch van de rest van het leidingsysteem worden gescheiden. De woningen die onlangs zijn voorzien van een HR-ketel of van een warmtekrachtsysteem verkeren vaak nog in een afschrijvingsperiode van die voorzieningen waardoor de bereidheid voor extra investeringen ten behoeven van een aansluiting op een warmtenet niet groot is. Woningen met blokverwarming of oude cv ketels zijn daarentegen geschikt voor aansluiting op een warmtenet. Nieuwe mogelijkheden voor een warmtenet worden geschapen wanneer in een wijk door verdichting een kritische grens wordt overschreden voor de haalbaarheid van een dergelijk systeem. Op dit moment circuleert onder specialisten een getal van 30 middelmatig geïsoleerde woningen per hectare en een ondergrens in aantal aansluitingen van 1000 per project. Een combinatie van hoge dichtheid nieuwbouw en bestaande bouw kan in de Westelijke Tuinsteden op sommige plaatsen mogelijkheden bieden voor een warmtenet. Beperkte mogelijkheden voor isolatie van spouwmuren in de bestaande bouw, niet al te hoge isolatie bij nieuwbouw, hoge tapwatervraag en de aanwezigheid van (blok-)cv-ketels, die aan vervanging toe zijn, vormen omstandigheden waarbij een warmtenet ingang kan vinden. Een hoge warmtapwatervraag, waarbij het warmtenet de warmte levert, is moeilijk te combineren met zonneboilers, een cv verwarmingselement in (af-) wasmachine en droger is daarentegen gunstig. Aansluiting op een warmtenet kan weliswaar CO 2 -uitstoot beperken met meer dan 20% maar vergt vaak extra subsidie voor de aansluitkosten, beperkt de vrijheid van de bewoners tot in de verre toekomst (lange terugverdientijd) om aanvullende energiebesparende maatregelen te nemen en vormt een risico ten opzichte van de ontwikkeling van de energiekosten. Bij projecten in de bestaande bouw is warmtekracht vaak economisch haalbaar. De besparing kan meer dan 20% bedragen. Zie verder paragraaf Individuele bemetering van de warmtelevering aan flats is een optie om het energiegebruik voor verwarming terug te dringen. In de energieprestatienorm wordt gerekend met een vermindering 26 ECN-C

27 van 10% door bewuster gedrag van bewoners. De mogelijkheden voor warmtemeting zijn de laatste jaren sterk toegenomen. Er zijn radiografische gebruiksmeters op de markt die geen extra bekabeling behoeven. Ook hoogfrequente signalen over het bestaande elektriciteitsnet zijn mogelijk voor het transport van meetgegevens. Bij sommige projecten worden de flats onderling geïsoleerd om te voorkomen dat men stookt voor de buren als die de verwarming hebben uitgezet. Deze isolatie heeft natuurlijk ook een gunstig effect op geluidsoverlast in flats Lagere EPN nieuwbouw, EPB, EPA Bij nieuwbouw kan door het hanteren van een lagere EPC (de energieprestatiecoëfficient die met behulp van de energieprestatienorm wordt uitgerekend) meer energie worden bespaard. De hierboven genoemde effecten (flat vs. laagbouw, aanbouw vs. nieuwbouw) komen hierin niet tot uitdrukking. Bij het toepassen van de energieprestatienorm kan men verschillende keuzes maken die allemaal op dezelfde EPC uitkomen. Het zal duidelijk zijn dat (steden-) bouwkundige, passieve maatregelen gedurende langere tijd een gegarandeerd effect hebben dan installatietechnische maatregelen. Bovendien voorkomen dit soort maatregelen dat mogelijkheden voor verdere besparing in de toekomst worden geblokkeerd. Voorbeelden van dergelijke keuzes zijn: extra isolatie versus warmtenet, passieve zonne-energie in de vorm van warmte en licht, juiste oriëntatie van de nok van gebouwen voor plaatsing van zonne-systemen, etc. Bij bestaande bouw kan analoog aan de EPC op overeenkomstige wijze de EPB (energieprestatienorm voor de bestaande bouw) of de EPA (energieprestatienorm advies) gebruikt worden bij het beoordelen van plannen. Voor deze instrumenten gelden dezelfde beperkingen als voor de EPN. De EPB en EPA hebben (nog) geen wettelijke status in tegenstelling tot de EPN Overige maatregelen op gebouwniveau Onder specifieke omstandigheden kunnen besparende maatregelen extra voordelen bieden. Hoewel het aanbrengen van een mechanisch ventilatieysteem in bestaande woongebouwen moeilijk en duur is kan het in gebouwen langs de hoofdwegen in de wijk die extra te lijden hebben van geluidsoverlast een haalbare optie zijn. Dubbel, geluidwerend glas vereist ventilatieopeningen die voorzien zijn van suskasten. Een dure optie die lang niet altijd het gewenst resultaat oplevert. Mechanische ventilatie met warmteterugwinning is uit zichzelf geluidwerend en bespaart tevens 20 tot 40 % verwarmingsenergie. Zonneboilersystemen voor laagbouw zijn een optie die inmiddels met succes en op grote schaal wordt toegepast. Een zonneboilersysteem voor hoogbouw is lastiger in te passen. Na enkele minder geslaagde voorbeelden is er een project dat naar het zich laat aanzien goed scoort op het gebied van acceptatie en energiebesparing: de Brandaris in Zaandam. De officiële monitoringresultaten kunnen volgend jaar tegemoet worden gezien. Hotfill apparatuur kan de milieuopbrengst van zonneboilers verder verhogen. Het aanbrengen van zonneboilersystemen blokkeert de mogelijkheid van aansluiting op een warmtenet. Men zou kunnen besluiten toepassing van zonneboilersystemen in eerste instantie vooral te stimuleren in gebieden met lagere dichtheden die minder snel in aanmerking komen voor aansluiting op een warmtenet. Warmteterugwinning uit douchewater is door Gastec beproefd en is goed mogelijk. Bij een toename van het percentage energiegebruik voor douchen in de toekomst wordt deze optie interessant. ECN-C

28 Duurzame Energie toegepast in zonneboilersystemen en andere lage lage temperatuursystemen worden sinds de de Flora te te Bovenkarspel in 1999 vaak in in verband gebracht met met de de legionella bacterie. Dit Dit is is vaak vaak ten ten onrechte. Bijna Bijna alle alle lage lage temperatuursystemen in in de de bouw bouw behalve het drinkwatersysteem het drinkwatersysteem (en bijvoorbeeld (en bijvoorbeeld bevochtigingssystemen en natte en koelers) natte koelers) zijn gesloten zijn systemen. gesloten Bodemopslagsystemen, systemen. Bodemopslagsystemen, koel-, cv-systemen koel-, cv-systemen en dergelijke en dergelijke leveren dus leveren geen enkel dus gevaar geen op enkel in verband gevaar op met in de verband legionella. met Omdat de legionella. de legionella Omdat via de legionella longen wordt via verspreid de longen (en niet infecteert via de maag) (en niet gaat via het de gevaar maag) in principe gaat het uit gevaar van douchewater, in principe bubblebaden uit van douchewater, en dergelijke. Een bubblebaden zonneboilersysteem en dergelijke. kan Een zonneboilersysteem legionellavrij worden kan legionellavrij geconstrueerd worden net als geconstrueerd de andere warmwatersystemen. net als de andere De warmwatersystemen. legionella-bacterie De gedijt legionella-bacterie het beste op een temperatuur gedijt het beste van rond op de een 40 graden temperatuur en is niet van bestand rond de tegen 40 temperaturen graden en is hoger niet bestand dan 60 graden. tegen temperaturen Het van tijd tot hoger tijd dan opstoken 60 van graden. warmwaterleidingen Het van tijd tot tijd tot opstoken die temperatuur van de kan warmwaterleidingen besmetting voorkomen. tot die Het temperatuur is raadzaam kan het ontwerp besmetting voor voorkomen. warm drinkwatersystemen Het is raadzaam op deze het ontwerp aspecten voor te controleren. warm drinkwatersystemen op deze aspecten te controleren. Het afsluiten van balkons door een extra glasgevel vergroot de leefruimte in flats, vormt een extra isolatieschil ten opzichte van buiten en kan extra energie besparen omdat de doorlopende betonvloer van het balkon vaak een koudebrug vormt. De extra gevel kan echter leiden tot extra energiegebruik als men het balkon niet op tijd afsluit als het kouder wordt. Het wegnemen van de tussengevel is de duidelijkste oplossing. In dat geval moet men rekening houden met het feit dat een glasgevel van HR ++ -glas in het gunstigste geval niet beter isoleert als een ongeïsoleerde spouwmuur. Het verdient dus de aanbeveling om een deel van het oppervlak bijvoorbeeld de borstwering uit te voeren met isolerende panelen met een goede isolatiewaarde. Het samenvoegen (soms ontduplexen genoemd) van gestapelde woningen leidt tot een lager energiegebruik van het gebouw (minder ventilatie en warmtapwater nodig) terwijl het gebruik per woning vaak minder wordt door isolerende maatregelen [19]. Per saldo kan deze maatregel per woning energieneutraal worden uitgevoerd. Ten aanzien van nieuwbouw in het duurdere marktsegment liggen in de domotica mogelijkheden voor energiebesparing. Domotica (samenvoeging van domus=huis en robotica of informatica) kan onder andere worden ingezet voor vermindering van ventilatie-energie door het schakelen van de ventilatie op aanwezigheid en voor het winnen van zonne-energie door intelligente schakeling van zonwering en kunstlicht Overige opwekking Door toepassing van een warmtepomp met zogenaamde energiepalen (heipalen uitgevoerd met vloeistofleidingen) als warmtebron kan 20 tot 30% primaire energie voor verwarming worden bespaard. De kosten van dit systeem zijn echter zo hoog dat ze moeilijk kunnen worden terugverdiend. Als echter de bodemwarmtewisselaar ook wordt gebruikt voor koeling op warme zomerdagen en dus de waarde vertegenwoordigt van een airconditioning-systeem dan zijn de extra kosten voor een toekomstige koper in het duurdere marktsegment te verantwoorden. Voor grotere projecten kan een bodemopslagsysteem interessant zijn als bron voor warmte. De absorptiewarmtepomp op aardgas wordt toegepast in een systeem dat geen bodemwarmtewisselaar nodig heeft en is daarom minder duur. Het systeem zal binnenkort worden geïntroduceerd op de markt. Allerlei vormen van mini- en microwarmtekracht zijn op dit moment in onderzoek zoals de stirlingmotor en brandstofcellen. In Westervoort bij Arnhem loopt een proef met brandstofcellen als warmtekracht voor enkele tientallen huizen. Marktintroductie zal nog enige tijd op zich laten wachten. 28 ECN-C