koning van kantoren Hoe zuinig zijn Nederlandse kantoren? Onderzoek naar energielabels van kantoren van de 20 Nederlandse marktleiders

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "koning van kantoren Hoe zuinig zijn Nederlandse kantoren? Onderzoek naar energielabels van kantoren van de 20 Nederlandse marktleiders"

Transcriptie

1 koning van kantoren Hoe zuinig zijn Nederlandse kantoren? Onderzoek naar energielabels van kantoren van de 20 Nederlandse marktleiders

2 natuur & Milieu koning van kantoren 2 Inhoud Samenvatting Inleiding Conclusies, resultaten en aanbevelingen Koplopers en achterblijvers Overige conclusies en resultaten Aanbevelingen De kantorenmarkt Inleiding De kantorenmarkt in Nederland Eigenaren, gebruikers en beleggers Kantoren in de energietransitie Beleid en wetgeving voor energiebesparing in kantoren Onderzoeksmethode Bijlage: Overzicht van de onderzochte panden... 18

3 natuur & Milieu koning van kantoren 3 Samenvatting Natuur & Milieu onderzocht de energiezuinigheid van kantoorpanden in Nederland. De focus ligt op de twintig grootste kantooreigenaren, de koningen van kantoren. Het betreft: ABN AMRO, Achmea Holding, Breevast, Chaletgroep, Commerz Real Investment, Deka Immobiliën, Dutch Office Fund, Fortress, Amsterdam, Hanzevast Real, ING Bank, Lonestar, Merin, NSI, NS Vastgoed, Ping Properties, Rabobank, Rijksoverheid, Schiphol Real en Wölbern Invest. Hoe energiezuinig zijn hun panden? Zijn hun panden klaar voor de energietransitie? Hierbij is label C als norm genomen, omdat dit labelniveau waarschijnlijk verplicht gesteld gaat worden door de Rijksoverheid (per 2023). Er blijken grote verschillen te bestaan tussen de energiezuinigheid van de panden van deze twintig partijen. Achterblijvers zijn Breevast, Hanzevast Real, Lonestar, Ping Properties, Rabobank (andere kantoorpanden in eigendom dan eigen bankkantoren) en Rijksoverheid (overige kantoren; bijvoorbeeld van Politie en Defensie). De middenmoters zijn ABN AMRO, Achmea Holding, Deka Immobiliën, Fortress, ING Bank, Merin, NSI, NS Vastgoed, Rabobank (eigen bankkantoren), Rijksoverheid (panden Rijksvastgoedbedrijf). De eigenaren zijn eindverantwoordelijk voor de energieprestaties van hun pand Dutch Office Fund heeft de meeste panden met minimaal label C Dutch Office Fund heeft de meeste panden met minimaal label C: 81 procent van hun panden heeft label C of beter. Bij sommige andere partijen is dit 30 procent of minder. Natuur & Milieu onderscheidt zes koplopers onder deze twintig partijen: Chaletgroep, Commerz Real Investment, Dutch Office Fund, Amsterdam, Schiphol Real, Wölbern Invest. De eigenaren zijn eindverantwoordelijk voor de energieprestaties van hun pand. De koplopers nemen deze verantwoordelijkheid. Met name de andere veertien eigenaren zullen door hun huurders, beleggers en handhavende overheden gestimuleerd of gedwongen moeten worden tot renovatie van hun panden. De oproep van Natuur & Milieu aan alle eigenaren is: doe mee aan de energietransitie en verduurzaam uw panden; vraag een energielabel aan voor al uw panden; vraag een Energieprestatiekeuring aan voor al uw panden zodat u inzicht krijgt in de mate waarin u voldoet aan de Wet Milieubeheer; renoveer de panden en maak ze energiezuiniger: isoleer de schil (met name muren en ramen), kies voor energiezuinige verwarming, ventilatie en verlichting; behandel al uw kantoren gelijk: beperk de labeling en energiebesparende maatregelen niet tot een deel van de panden.

4 natuur & Milieu koning van kantoren 4 1 Inleiding Natuur & Milieu heeft de twintig grootste kantooreigenaren in Nederland beoordeeld op de energie zuinigheid van hun panden. Deze twintig marktleiders (de koningen van kantoren) bezitten samen bijna 2000 kantoorpanden met een totale oppervlakte van 12 miljoen m2. Dat is 23 procent van het totale kantooroppervlak in Nederland. Aanleiding voor het onderzoek is de veranderende kantorenmarkt, in combinatie met kansen voor energiebesparing en nieuwe wettelijke maatregelen hiervoor in aantocht. Op dit moment staat ongeveer 17 procent van de kantoren leeg en wordt de bouw van nieuwe kantoren in steeds meer gemeenten aan banden gelegd. De huidige kantorenmarkt, met meer aanbod dan vraag, biedt een kans om kantoorpanden nu versneld energiezuiniger - en daarmee aantrekkelijker - voor huurders en gebruikers te maken. Energiezuinige panden zijn aantrekkelijker voor huurders en kunnen voor verhuurders een hogere huurprijs opleveren. Kantoren moeten mee in de energietransitie en energie gaan besparen. In dit onderzoek ligt de focus op de energiezuinigheid van de panden, en niet op het gedrag van de gebruikers of de energiezuinigheid van apparatuur. Met het energiezuiniger maken van het pand valt de meeste milieuwinst te halen en het is voorwaarde voor de verdere verduurzaming van de gebouwde omgeving. Met als positief neveneffect een lagere energierekening, meer comfort en een grotere mogelijkheid voor verhuur. Met dit onderzoek wil Natuur & Milieu bereiken dat eigenaren van kantoren in beweging te komen om energiebesparing in kantoren te versnellen. Als deze twintig marktleiders hun bezit verduurzamen en energiezuiniger maken, wordt forse milieuwinst geboekt, versnelt de energietransitie en komt de markt voor verdere verduurzaming van kantoorpanden goed op gang. Met dit onderzoek wil Natuur & Milieu bereiken dat eigenaren van kantoren in beweging te komen om energiebesparing in kantoren te versnellen. Daarnaast is in het Energieakkoord afgesproken dat Energiebesparing nodig is en dat ook kantoren energie moeten gaan besparen. Bij de jaarlijkse rapportages (Nationale Energieverkenning door ECN en PBL) blijkt steeds weer dat de energiebesparing achter blijft en ook dat de vastgoedsector meer energie moet gaan besparen (NEV 2016). De verwachting is dat alle kantoren verplicht gaan worden om te voldoen aan het energielabel C. Minister Blok (Wonen en Rijksdienst) werkt momenteel aan de uitwerking van een voorstel hiervoor. Al langer geldt de Wet Milieubeheer die ook eigenaren van (grote) kantoren verplicht tot het nemen van energiebesparende maatregelen. Deze wet wordt nog slecht nageleefd en gehandhaafd. Tot slot is het voor verduurzaming van Nederland en het Nederlandse klimaatbeleid heel belangrijk dat de gebouwde omgeving overstapt naar duurzame bronnen en afscheid neemt van het gas en het gasnet. Dat kan alleen gerealiseerd worden als alle eigenaren en gebruikers verduurzamen en besparen. Kantoren moeten mee in de energietransitie en energie gaan besparen. Energiebesparing is deels gebouwgebonden, bijvoorbeeld spouwmuurisolatie of verlichting, en dus een verantwoordelijkheid van de eigenaar. Leeswijzer Het eindresultaat van dit onderzoek vindt u in hoofdstuk 2, waar u kunt zien hoe energiezuinig de kantorenportefeuille is van de marktleiders op de kantorenmarkt. Voor iedereen die geïnteresseerd is in de kantorenmarkt biedt dit rapport nog meer informatie: hoofdstuk 3 geeft inzicht in de omvang van de kantorenmarkt, haar energieverbruik en besparingspotentieel. De gebruikte onderzoeksmethode wordt toegelicht in hoofdstuk 4. Verder is aan het rapport een bijlage toegevoegd: hierin vindt u een overzicht van de onderzochte panden, de eigenaar, het bouwjaar, monumentenstatus en het energielabel. Hierin is ook te vinden in welke gemeente de onderzochte panden zich bevinden.

5 natuur & Milieu koning van kantoren 5 2 Conclusies, resultaten en aanbevelingen Natuur & Milieu onderzocht de Nederlandse kantorenportefeuille van de twintig grootste eigenaren op energiezuinigheid. In dit hoofdstuk vindt u onze bevindingen en aanbevelingen. 2.1 Koplopers en achterblijvers 54 Procent van de onderzochte panden voldoet niet aan de norm van label C als minimum. Label C wordt waarschijnlijk met ingang van 2023 verplicht voor alle kantoren. Hier ligt dus een enorme opgave voor renovatie. 54 Procent van de onderzochte panden voldoet niet aan de norm van label C als minimum. Er zijn duidelijke verschillen tussen de onderzochte partijen. De meerderheid van de twintig onderzochte marktleider is helaas geen voorloper. De twintig eigenaren zijn op basis van de energielabels van hun kantoren in te delen in drie groepen: Voorlopers: deze zijn goed op weg. Minimaal 66 procent van hun panden heeft label C of beter. Natuur & Milieu heeft slechts zes voorlopers gevonden: Chaletgroep Commerz Real Investment Dutch Office Fund Amsterdam Schiphol Real Wölbern Invest Achterblijvers: deze hebben nog een enorme energie- uitdaging. Minder dan 33 procent van hun panden voldoet aan de norm van label C of beter; dus twee derde van hun panden voldoet hier nog niet aan. Natuur & Milieu onderscheidt vijf achterlopers: Breevast Hanzevast Real Lonestar Ping Properties Rabobank (andere kantoorpanden in eigendom dan eigen bankkantoren) Rijksoverheid (overige kantoren, waaronder Politie en Defensie) De overige partijen behoren tot de middenmoot: ABN AMRO Achmea Holding Deka Immobiliën Fortress ING Bank Merin NSI NS Vastgoed Rabobank (eigen bankkantoren) Rijksoverheid (panden van Rijksvastgoedbedrijf) 2.2 Overige conclusies en resultaten Energielabels Lang niet alle kantoren van deze twintig eigenaren hebben een energielabel. Een kwart van de onderzochte panden heeft geen label. Blijkbaar zien deze marktleiders niet altijd de meerwaarde van een energielabel. De Rijksoverheid (voor wat betreft de panden van het Rijksvastgoedbedrijf), Hanzevast, Schiphol Real, ING Bank, NSI en Chaletgroep hebben de meeste kantoren met een energielabel; meer dan 90 procent van hun panden is gelabeld. Breevast en NS Vastgoed hebben nog een flinke achterstand bij het labelen van hun kantoren: slechts minder dan de helft van hun panden heeft een energielabel. Dit geldt ook voor de panden in eigendom bij dochters van de Rabobank. Mogelijk labelen zij hun panden alleen bij mutaties. Kantoren moeten voorzien zijn van een energielabel bij mutatie (verhuur, verkoop, oplevering). Een energielabel geeft duidelijk inzicht in de energiezuinigheid van het gebouw en de gebouwgebonden installaties (zijn muren en ramen voldoende geïsoleerd, zijn de verwarmingsinstallatie en verlichting zuinig genoeg etc). Een energielabel is dus een belangrijke stap op weg naar een duurzaam kantoor. In hoofdstuk 4 treft u een overzicht per eigenaar: het aantal panden in Nederland, het aantal m2 kantoorruimte, aantal monumenten en het aantal energielabels.

6 natuur & Milieu koning van kantoren 6 Transparantie per eigenaar Zoals u in hoofdstuk 4 kunt lezen, heeft Natuur & Milieu de onderzoeksdata voorgelegd aan de twintig onderzochte eigenaren. Helaas hebben niet alle eigenaren gereageerd op de (volledige) inhoud van deze data. In hoofdstuk 4 kunt u lezen welke eigenaren medewerking verleenden. Energielabels per eigenaar Natuur & Milieu presenteert de resultaten in twee tabellen: de panden waarvan het eigendom is door de eigenaar en de overige panden. Rabobank en het Rijk komen in beide tabellen voor: zij hebben gereageerd op de data van een deel van hun bezit, bijvoorbeeld dat van een van hun dochters. Opvallend is dat enkele eigenaren bijzonder veel inzicht bieden: Rijksoverheid (voor wat betreft de Rijksgebouwendienst), ABN AMRO en Hanzevast kennen het daadwerkelijk energieverbruik per pand en zijn hier transparant over. Opvallend is ook dat Rabobank, Rijksoverheid en Achmea Holding alleen reageerden voor een deel van hun portefeuille. In onderstaande tabellen treft u de labelverdeling aan per eigenaar. De verschillende tussen eigenaren zijn groot: het aandeel panden met label C of beter varieert tussen 81 procent (Dutch Office Fund) en 26 procent (Rabobank, kantoren niet in eigen gebruik). In dit onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen de panden waarover zekerheid bestaat en de panden waarvan de data met meer onzekerheden zijn omgeven. Zekerheid: de eigenaar heeft het eigendom en het energielabel is bekend uit EP-online of uit hoor- en wederhoor. Bij onzekerheden: het eigendom is niet door de betreffende eigenaar en/of het energielabel is een inschatting. Dit wordt in hoofdstuk 4 nader toegelicht. (>)A B of C D of E F of G Label C of beter bekend geschat bekend geschat bekend geschat bekend geschat ABN AMRO 23% 3% 10% 1% 7% 16% 11% 28% 38% Hanzevast Real 1% 0% 27% 1% 40% 0% 27% 3% 30% Amsterdam 41% 0% 29% 0% 6% 0% 12% 12% 71% ING Bank 33% 27% 18% 22% 60% NSI 21% 1% 40% 0% 24% 2% 8% 4% 62% Rabobank - bankkantoren 15% 2% 18% 1% 18% 1% 29% 17% 36% Rijksoverheid - Rijksvastgoedbedrijf 29% 0% 19% 0% 19% 2% 27% 3% 48% Schiphol Real 34% 34% 14% 17% 69% ABN AMRO Hanzevast Real Amsterdam ING Bank NSI Rabobank - bankkantoren Rijksoverheid - Rijksvastgoedbedrijf Schiphol Real 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% (>)A label bekend (>)A label geschat B of C label bekend B of C label geschat D of E label bekend D of E label geschat F of G label bekend F of G label geschat

7 natuur & Milieu koning van kantoren 7 Eigendom niet (>)A B of C D of E F of G Label C of beter bekend geschat bekend geschat bekend geschat bekend geschat Achmea Holding 13% 2% 36% 3% 17% 3% 10% 16% 54% Breevast 9% 1% 19% 1% 9% 4% 8% 49% 31% Chalet Group 29% 3% 35% 0% 21% 0% 8% 5% 67% Commerz Real Investment 19% 6% 50% 0% 0% 0% 6% 19% 75% Deka Immobiliën 33% 10% 13% 3% 20% 0% 10% 10% 60% Dutch Office Fund 44% 6% 31% 0% 0% 0% 6% 13% 81% Fortress 11% 0% 41% 0% 21% 0% 12% 15% 52% Lone Star 11% 2% 16% 0% 30% 2% 25% 14% 30% Merin 6% 2% 43% 2% 17% 4% 13% 12% 54% NS Vastgoed 11% 11% 14% 11% 11% 7% 11% 25% 46% Ping Properties 15% 0% 25% 4% 15% 2% 10% 29% 44% Rabobank - dochters 1 3% 2% 17% 3% 10% 2% 9% 53% 26% Rijksoverheid - bv Politie en Defensie 2 13% 3% 14% 0% 15% 1% 15% 39% 30% Wölbern Invest 38% 21% 13% 4% 4% 0% 4% 17% 75% Achmea Holding Breevast Chalet Group Commerz Real Investment Deka Immobiliën Dutch Office Fund Fortress Lone Star Merin NS Vastgoed Ping Properties Rabobank - dochters Rijksoverheid - bv Politie en Defensie Wölbern Invest 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% (>)A label bekend (>)A label geschat B of C label bekend B of C label geschat D of E label bekend D of E label geschat F of G label bekend F of G label geschat 1) Voor wat betreft de panden die niet in gebruik zijn als eigen kantoor ( bezit van dochters zoals FGH, Rabo Vastgoedgroep en liquidatiefondsen) 2) Voor wat betreft panden van bijvoorbeeld Politie en Defensie

8 natuur & Milieu koning van kantoren 8 n Alle onderzochte kantoorpanden bevinden zich in een gemeente. n met minimaal 15 (onderzochte) panden met (geschat) label F of G zijn: Amsterdam Arnhem Breda Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Rotterdam Utrecht 2.3 Aanbevelingen De eigenaren zijn eindverantwoordelijk voor de energieprestaties van hun pand. De koplopers nemen deze verantwoordelijkheid. Met name de andere veertien eigenaren zullen door hun huurders, beleggers en handhavende overheden gestimuleerd moeten worden tot renovatie van hun panden. De oproep van Natuur & Milieu aan alle eigenaren is: doe mee aan de energietransitie en verduurzaam uw panden; vraag een energielabel aan voor al uw panden; vraag een Energieprestatiekeuring aan voor al uw panden zodat u inzicht krijgt in de mate waarin u voldoet aan de Wet Milieubeheer; renoveer de panden en maak ze energiezuiniger: isoleer de schil (met name muren en ramen), kies voor energiezuinige verwarming, ventilatie en verlichting; behandel al uw kantoren gelijk: beperk de labeling en energiebesparende maatregelen niet tot een deel van de panden. De huurders of gebruikers van een kantoor kunnen bij hun verhuurder aandringen op investeringen in energiebesparing en daarover afspraken maken tijdens de contractonderhandelingen. Beleggers en investeerders kunnen beleidsafspraken maken om alleen nog te beleggen in energiezuinige kantoren. Beleggers en investeerders kunnen beleidsafspraken maken om alleen nog te beleggen in energiezuinige kantoren. Label A of B is daarvoor een goede ambitie. Hiermee voorkomen ze ook dat hun belegging minder waard wordt; op termijn zijn onzuinige panden niet meer goed verhuurbaar. Overheden hebben twee rollen: als eigenaar of gebruiker én als opsteller en handhaver van wetgeving. Overheden dienen echt het goede voorbeeld te geven. Zij zouden koplopers moeten zijn. Overheden met kantoren met label D of slechter in hun bezit moeten renovatieplannen maken en uitvoeren om hun kantoren energiezuiniger te maken. Veel overheden hebben het energielabel van publiek toegankelijke kantoren duidelijk zichtbaar opgehangen, dus iedere bezoeker, gebruiker of medewerker kan hen aanspreken. Nu de niet-publieke kantoorpanden nog. Als opsteller en handhaver van wetgeving is de rol van overheden minstens zo belangrijk. Kantoren die label F of G hebben en onder de verplichtingen van de Wet Milieubeheer vallen, zullen vaak niet voldoen aan deze wet. Lagere overheden, verantwoordelijk voor de handhaving, zouden hieraan meer prioriteit moeten geven. De landelijke overheid is bezig met de voorbereiding van de verplichting tot label C voor alle kantoren in Nederland. Dat juicht Natuur & Milieu toe. Dit onderzoek bewijst dat dit zinvol is en kan leiden tot energiebesparing.

9 natuur & Milieu koning van kantoren 9 3 De kantorenmarkt 3.1 Inleiding Natuur & Milieu heeft het gebouwgebonden energiegebruik van kantoren onderzocht. Reden: in de gebouwde omgeving - waarvan kantoren onderdeel zijn wordt onvoldoende energie bespaard. Dit is een belemmering voor de energietransitie en het tegengaan van klimaatverandering. Het is ook een gemiste kans aangezien duurzaamheid en energiezuinigheid een positief effect hebben op de waarde en de verhuurbaarheid van de kantoren. Natuur & Milieu wil met dit onderzoek eigenaren van kantoren in beweging brengen om werk te gaan maken van energiebesparing. Natuur & Milieu wil met dit onderzoek eigenaren van kantoren in beweging brengen om werk te gaan maken van energiebesparing. In de eerste plaats omdat het besparingspotentieel groot is en de ondertekenaars van het Energieakkoord ook grote besparingen verwachten. De urgentie is ook hoog: grote kantoren moeten voldoen aan de Wet Milieubeheer, die de komende jaren steeds intensiever gehandhaafd gaat worden. De verwachting is dat met ingang van 2023 de energieprestaties van alle kantoorpanden moeten voldoen aan energielabel C. Tevens ontstaat er steeds meer druk om het gebruik van aardgas in de gebouwde omgeving af te bouwen; dit kan alleen als alle panden in een wijk energiezuiniger en duurzamer worden. De verwachting is dat met ingang van 2023 de energieprestaties van alle kantoorpanden moeten voldoen aan energielabel C. Energiebesparing heeft positieve effecten voor het klimaat en maakt kantoorpanden aantrekkelijker voor de verhuur. 3.2 De kantorenmarkt in Nederland Kantoren zijn belangrijk. Allereerst voor de economie: ruim twee miljoen mensen verdienen hun salaris in een kantoor. En investeerders en verhuurders verdienen aan het vastgoed. Kantoren zijn ook een belangrijk onderdeel van de gebouwde omgeving, omdat ze de leefbaarheid van een buurt enorm kunnen beïnvloeden; bijvoorbeeld door grote verkeerstromen, of de vestiging van horeca. Tot slot zijn kantoren belangrijk voor de verduurzaming van Nederland omdat in kantoorpanden nog flink wat energie kan worden bespaard. Er wordt nog te weinig geïnvesteerd in energiezuinige renovaties van bestaande panden. Wel worden al hele innovatieve, duurzame nieuwe kantoorpanden gebouwd, maar juist de bestaande kantoren blijven achter in de verduurzaming. In alle gemeenten vinden we kantoren, zowel in de steden als op het platteland. Veel mensen werken er en mede daardoor zijn kantoren een inspiratiebron voor romanschrijvers en de makers van tv-programma s. De functie of het gebruik van een gebouw bepaalt of een gebouw een kantoor is. Volgens NVM is een kantoor een ruimtelijk zelfstandige eenheid die in gebruik is of te gebruiken is voor bureaugebonden werk (Bak 2016). In de bouwwereld worden kantoren gerekend tot utiliteit: gebouwen die geen woonbestemming of een industriële bestemming hebben. Tot utiliteitsbouw behoren bijvoorbeeld ook ziekenhuizen, gemeentehuizen, winkels en scholen. In dit onderzoek hebben we alleen gekeken naar kantoren. Deze maken ongeveer 15 procent uit van de utiliteitsbouw (Mobius, 2009). Energiebesparing heeft positieve effecten voor het klimaat en maakt kantoorpanden aantrekkelijker voor de verhuur. Want energiezuinige panden hebben een lagere energierekening en bieden de gebruikers meer comfort. Voor de eigenaren is energiebesparing gunstig omdat hun panden stijgen in waarde en de verhuurbaarheid groter wordt (Geijer, 2014). Tienduizend voetbalvelden of 35 keer de binnenstad van Utrecht, dat is het Nederlandse kantorenoppervlak. In dit hoofdstuk beschrijven we de kantorenmarkt en de veranderingen in de markt. We gaan tevens in op het energiegebruik van kantoorpanden en de rol en verantwoordelijkheid van de eigenaren om energie te besparen. We beschrijven in het kort het beleid en de wetgeving voor energiebesparing in kantoren. We lichten de noodzaak van energiebesparing toe en geven cijfers over het besparingspotentieel. In Nederland staan nu ongeveer kantoor panden, met een totale oppervlakte van ca. 52 miljoen m2 ofwel 52 km2. Tienduizend voetbalvelden of 35 keer de binnenstad van Utrecht, dat is het Nederlandse kantorenoppervlak. Ruim kantoren zijn groter dan 500 m2, 5000 kantoren zijn supergroot d.w.z. groter dan m2 (Bak, 2016). De meeste kantoren, ruim de helft van de totale kantooroppervlakte, staan in de provincies Noord- en Zuid-Holland (CLO).

10 natuur & Milieu koning van kantoren 10 Amsterdam is de gemeente met de grootste voorraad kantoren, gevolgd door Den Haag en Rotterdam. Ongeveer een derde van de kantoren staat in een kantorenwijk, en een derde in het centrum. Andere kantoren staan op bedrijfsterreinen of in een woon wijk, soms staan ze in het buitengebied (Bak, 2016). De kantorenmarkt verandert De kantorenmarkt is aan het veranderen. De nieuw bouw is veel minder groot dan ca. acht jaar geleden (Bak 2016). In het verleden is er teveel gebouwd, waardoor de voorraad harder is gegroeid dan de vraag. Tegelijkertijd neemt de vraag af door de dalende beroepsbevolking, recessie en de groei van het flexibel werken (CLO). Én de vraag verandert. Een belangrijk deel van de huidige vraag bestaat uit de wens om te verhuizen naar een ander, moderner kantoor op een betere locatie. Verouderde kantoren op onaantrekkelijke locaties blijven vaak leeg achter. Door de combinatie van deze factoren staat op dit moment 17 procent van de kantoren leeg. Deze panden worden deels verbouwd tot bijvoorbeeld appartementen, maar ook wel gesloopt. In 2014 werd ruim m2 onttrokken aan de voorraad en herbestemd of gesloopt (Bak 2016). Het totale kantooroppervlak is afgenomen met 1 procent terwijl de leegstand is toegenomen met 19 procent (CLO). De marktsituatie heeft er toe geleid dat belangen organisaties, en ook gemeenten, afspraken maken om de bouw van nieuwe kantoren aan banden te leggen. De huidige marktsituatie vereist dat eigenaren hun bestaande panden extra aantrekkelijk maken. Dit kan onder meer door te investeren in energiebesparing en comfort. Eigenaren van oude leegstaande panden op onaantrekkelijke locaties bevinden zich in lastige omstandigheden, maar zeker voor alle anderen geldt: energiebesparing is een kans! In dit onderzoek hebben we niet alle eigenaren van alle Nederlandse kantoorpanden onderzocht. We hebben ons geconcentreerd op de twintig marktleiders. Deze eigenaren hebben samen een marktaandeel van 23 procent. Als deze marktleiders hun hele bezit verduurzamen of energiezuinig maken, boeken zij een forse milieuwinst en brengen zij tevens energiebesparing in de gehele kantorenmarkt op gang. Hun ervaringen kunnen anderen inspireren tot energiebesparende maatregelen. 3.3 Eigenaren, gebruikers en beleggers Eigenaren van een pand zijn bepalend voor de energieprestatie van het gebouw. Want eigenaren bepalen of ze gebouwgebonden investeringen willen doen, zoals voor een duurzame warmteinstallatie, isolatie van de spouwmuren of dubbel glas. Bijna 40 procent van de kantoren wordt gebruikt door eigenaren en is dus gekocht (Bak 2016). Een groter deel van de kantoren (60 procent) wordt verhuurd. De verhuurders op de Nederlandse kantorenmarkt zijn meestal eigenaren of beleggers met een commerciële doelstelling. Dat kunnen institutionele beleggers zijn (bijvoorbeeld pensioenfondsen, banken en verzekeraars) of particuliere beleggers. Beleggers kunnen direct (en volledig) of indirect (via aandelen in een fonds) eigenaar van een kantoorpand zijn. In 2015 werd ruim 6 miljard euro belegd in commercieel vastgoed (Bak, 2016). Een aantal investeerders en eigenaren is zich bewust van zijn verantwoordelijkheid en verbetert de energieprestatie van (een deel van) zijn bezit. Locatie is nog steeds de belangrijkste factor die de waarde van een kantoorpand bepaalt (Geijer, 2014). Maar er zijn steeds meer aanwijzingen en onderzoeken die aantonen dat verduurzaming een positief effect heeft op de waarde. Een pand met label A, B of C zou 6,5 procent hogere huur kunnen opbrengen dan een vergelijkbaar pand met een minder duurzaam label. 60 procent van de kantoorgebruikers blijft liever zitten in een pand als er verduurzaamd wordt. Verhuizen is voor hen minder aantrekkelijk (Geijer, 2014). Een pand met label A, B of C zou 6,5 procent hogere huur kunnen opbrengen dan een vergelijkbaar pand met een minder duurzaam label. Afbakening onderzoek In dit onderzoek gebruikten we de database van Geophy. Bij onderzoeksbureau GeoPhy zijn Nederlandse kantoren bekend met een totale oppervlakte van 52 miljoen m2. Dit betreft dus ongeveer de hele markt, inclusief de kleine kantoortjes (kleiner dan 200 m2). De kantoorruimtes van de industrie zijn niet meegerekend, noch de kantoren aan huis. In 2015 werd ruim 6 miljard euro belegd in commercieel vastgoed Om zoveel mogelijk inkomsten uit het vastgoed te kunnen genereren, hebben de beleggers belang bij lage investeringskosten, maar ook bij hoge huurprijzen en tevreden gebruikers. Moderne en comfortabele panden maken hogere huren mogelijk. Complicerende factor is dat de investeringskosten voor het energiezuiniger maken van het pand voor de eigenaar zijn terwijl het financiële voordeel de lagere energierekening vaak voor de huurder is. De drie grootste kantoren van Nederland vinden we in de Randstad: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Turfmarkt 147 in Den Haag ( m2) heeft label A; Ministerie van Buitenlandse Zaken, Bezuidenhoutseweg 67 in Den Haag ( m2) heeft label D; WTC toren A-G, Strawinskylaan in Amsterdam ( m2) is eigendom van Dutch Office Fund en heeft label A;

11 natuur & Milieu koning van kantoren 11 Twee van deze drie gebouwen zijn in bezit van de Rijksoverheid. Eén op de drie Nederlandse kantoren is in bezit van een overheid (gemeenten, provincies, rijk). Overheden vervullen een voorbeeldrol. Als samenleving mogen we verwachten dat overheidskantoren voldoen aan wetten, regels en beleid, ook op het gebied van energiebesparing. Als samenleving mogen we verwachten dat overheidskantoren voldoen aan wetten, regels en beleid, ook op het gebied van energiebesparing. 3.4 Kantoren in de energietransitie eigenaren van kantoren zullen de komende jaren de overstap moeten maken naar duurzame energie en moeten investeren in energiebesparende maatregelen. De energietransitie kan alleen kostenefficiënt uitgevoerd worden als alle eigenaren en gebruikers van gebouwen dus ook van kantoren meedoen en hun energievraag reduceren en overstappen naar duurzame energiebronnen. Besparingspotentieel De vastgoedsector zou bijna een derde van de totale besparingsambitie uit het Energieakkoord (28PJ in 2020) moeten realiseren (NEV 2015). Kantoren gebruiken voornamelijk aardgas en elektra (soms stadswarmte of duurzame warmte). Het aardgas is vooral nodig voor het verwarmen van het gebouw; de stroom is nodig voor verlichting, koeling, ventilatie en ICT. Nederlandse kantoren gebruiken ca. 28 PJ (Petajoules) voor verwarming en 19 PJ voor stroom (Geophy, Menkveld). Zestig procent van de energievraag van kantoren is dus voor verwarming en verreweg de meeste kantoren gebruiken hiervoor aardgas. Net zoals woningeigenaren kunnen ook kantooreigenaren veel energie besparen. Energiebesparing is goed voor de portemonnee: de energierekening wordt lager. Het comfort neemt toe, het pand wordt aantrekkelijker voor verkoop of verhuur. Energiebesparing is nodig om klimaatverandering tegen te gaan. Een direct voordeel van energiebesparing is minder uitstoot van CO2. En er zijn meer positieve effecten: als we minder energie nodig hebben wordt het eenvoudiger om de energieproductie te verduurzamen, waardoor we uiteindelijk klimaatneutraal kunnen worden. Zonder energiebesparing wordt de energietransitie onmogelijk en kunnen we ook het gebruik van aardgas niet afbouwen. Alleen als de vraag vermindert wordt het mogelijk om op een duurzame wijze te voorzien in de vraag. als we minder energie nodig hebben wordt het eenvoudiger om de energieproductie te verduurzamen, waardoor we uiteindelijk klimaatneutraal kunnen worden. De toekomst: energietransitie De toekomst is al begonnen. Nederland heeft inmiddels haar eerste stappen gezet op weg naar een duurzame energievoorziening en naar klimaatneutraliteit. De komende jaren zullen we de omslag moeten maken van fossiele energie naar vrijwel 100 procent duurzame energie in Deze opgave is groot: momenteel komt nog 94 procent van ons energieverbruik uit fossiele bronnen. Ook Het is niet bekend hoeveel energiebesparende maatregelen al zijn genomen in de diverse kantoren. Wel is bekend dat het besparingspotentieel van kantoren groot is. Volgens Sipma (ECN) kunnen kantoren 22 procent op hun gasverbruik besparen. CE Delft (Wielders, 2013) concludeert dat kantoren 7,1 tot 9,5 PJ op hun energieverbruik kunnen besparen. De vastgoedsector zou bijna een derde van de totale besparingsambitie uit het Energieakkoord (28PJ in 2020) moeten realiseren (NEV 2015). Er kan veel: als alle Nederlandse kantoren gerenoveerd worden naar label C zal dit al enkele PetaJoules besparen. Een kantoor met label G verbruikt voor verwarming gemiddeld ongeveer 900 MJ/m2 per jaar en een kantoor met label C gemiddeld ongeveer 630 MJ/m2 per jaar (Geophy); van G naar C betekent dus een besparing met bijna een derde. van G naar C betekent dus een besparing met bijna een derde. Nieuwe panden zijn, mede dankzij strengere eisen in het Bouwbesluit, al energiezuinig. Juist in de oudere panden kan veel energie bespaard worden. Het bouwjaar is een goede indicatie van de potentie tot energiebesparing, omdat per bouwperiode panden op ongeveer dezelfde wijze zijn gebouwd en dus vergelijkbare energieprestaties hebben. 28 procent van de kantoren is gebouwd voor 1974 en 12 procent tussen 1974 en 1983 (Bak, 2016). Energiebesparing vergt investeringen. Veel van deze investeringen verdienen zich binnen vijf jaar terug dankzij de lagere energierekening. Een aantal maatregelen verdienen zich zelfs sneller terug, bijvoorbeeld het isoleren van de buitenmuur en leidingen, het goed inregelen van de CV-installatie en ventilatie of het beperken van onduurzame TL-verlichting.

12 natuur & Milieu koning van kantoren 12 Veel van deze investeringen verdienen zich binnen vijf jaar terug dankzij de lagere energierekening. 3.5 Beleid en wetgeving voor energie besparing in kantoren In kantoren wordt nog weinig energie bespaard maar er is wel al beleid voor gemaakt. Aanvullend beleid is te verwachten. Hier beschrijven we de belangrijke wetten en beleidskaders. Energielabels Kantoren moeten bij mutatie (oplevering, verkoop, nieuwe huurder) een energielabel hebben. Niet alle kantoren hebben al een energielabel. 79 procent van alle Nederlandse kantoren heeft een energielabel. Ook bij deze kantoren met label kan nog veel bespaard worden: ruim 40 procent heeft een slechter label dan C. De huidige labelverdeling in kantoren is als volgt (Bak, 2016) A B C D E F G koop 24% 8% 12% 16% 12% 8% 20% huur 30% 11% 18% 11% 10% 8% 12% Om van label G naar label C te komen kan een kantoor de volgende investeringen doen: spouwmuur isoleren, aanpassen verlichting en een CV-ketel met hoog rendement installeren. Een pand met label F of E kan vaak door het aanpassen van de verlichting al voldoen aan label C (NEV 2016). Deze maatregelen verdienen zich sneller terug dan vijf jaar. Voor de koplopers is label C echt geen uitdaging meer! Energielabels van gebouwen geven weer hoe zuinig een gebouw is: de beoordeling loopt van label A+++ voor zeer zuinige panden, tot label G voor zeer onzuinige panden. Nog niet alle kantoren hebben een energielabel. Het energielabel voor deze gebouwen is alleen verplicht bij mutatie. Relatief veel energiezuinige gebouwen hebben juist wel een label, want een energiezuinig label maakt het pand aantrekkelijker voor eventuele verhuur. De verwachting is dat kantoren vanaf 2023 moeten voldoen aan energielabel C. Overheden hebben doelen, beleid en regels voor energiebesparing in kantoren. De belangrijkste wetten en beleidskaders zijn: Wet Milieubeheer Energieakkoord Bouwbesluit (Omgevingswet) Ecodesign Wet Milieubeheer. Deze wet verplicht bedrijven en organisaties die veel energie verbruiken (meer dan m3 gas of kwh stroom per jaar) om energiebesparende maatregelen te nemen wanneer deze zich binnen vijf jaar terugverdienen. Met een relatief kleine investering wordt veel milieuwinst geboekt. In verreweg de meeste gevallen zijn gemeenten verantwoordelijk voor het handhaven van de Wet Milieubeheer. Zij worden daartoe ondersteund door de rijksoverheid. Uit een recent onderzoek (in opdracht van Essent en de Week van de Ondernemer) bleek dat niet meer dan 55 procent van de MKB-ondernemers bekend is met de Wet Milieubeheer. Vooral op directieniveau is de onbekendheid groot: nog geen 40 procent van de directeuren zegt voldoende van de wet af te weten. Uit een enquête onder gemeenten (2013) blijkt dat ongeveer de helft van de gemeenten energiebesparing in het kader van de Wet Milieubeheer meeweegt in de vergunningverlening en onderdeel maakt van het toezicht en de handhaving. De andere helft doet dit niet of slechts voor een beperkt aantal taken (Wielders 2013). nog geen 40 procent van de directeuren zegt voldoende van de wet af te weten. Om de handhaving makkelijker te maken zijn erkende maatregelen opgesteld die iedere kantooreigenaar zou moeten nemen: ze besparen energie en verdienen zich binnen vijf jaar terug. Deze maatregelen betreffen vooral de verwarming van het gebouw en daarmee zijn ze voor een belangrijk deel gebouwgebonden, zoals: warmte- en koudeverlies via de buitenmuur beperken; warmte van uitgaande ventilatielucht hergebruiken; CV-installatie optimaal regelen en bijv. relateren aan buitentemperatuur; warmteverlies via warmwaterleidingen en -appendages beperken; tapwater energiezuinig verwarmen; ruimtes energiezuinig verwarmen.

13 natuur & Milieu koning van kantoren 13 Het Energieprestatiekeur is een keurmerk waarmee een eigenaar van een kantoor kan aantonen dat zijn pand voldoet aan de eisen van de Wet Milieubeheer. Tevens is de Omgevingswet (voorheen Bouwbesluit) van belang omdat deze voorschriften bevat die gelden voor gebouwen, waaronder kantoren. In het Bouwbesluit zijn onder meer energieprestatie-eisen voor nieuwe kantoren opgenomen evenals de verplichting tot een energielabel bij mutatie van kantoren. Kantoren dienen een energielabel te hebben als ze worden verkocht, verhuurd of opgeleverd. Veel kantoren hebben nog geen label (21 procent). Het Energieprestatiekeur is een keurmerk waarmee een eigenaar van een kantoor kan aantonen dat zijn pand voldoet aan de eisen van de Wet Milieubeheer. Ecodesign is een Europese Richtlijn waarin eisen aan het ontwerp van producten worden gesteld; bijvoorbeeld bovengrenzen voor het energiegebruik van producten zoals verlichting en CV-ketels. In het Energieakkoord zijn afspraken gemaakt over energiebesparing. Deze afspraken zijn vertaald naar sectoren. Voor maatschappelijk en overig vastgoed is afgesproken om in PJ per jaar minder energie te verbruiken dan in het referentiescenario, onder meer te realiseren door naleving van de Wet Milieubeheer. Deze besparing is twee keer zo groot als die die gerealiseerd moet worden door eigenaren van woningen. De vastgoedsector zal bijna een derde van de totale besparingsdoelstelling (100 PJ in 2020) uit het Energieakkoord moeten realiseren. Uit de Nationale Energieverkenning 2016 (ECN, PBL 2016 ) blijkt dat de besparing in vastgoed achterblijft bij de doelen. De partijen die het SER-akkoord ondertekenden achten aanvullend beleid nodig. Dit betreft onder andere acties om de naleving en handhaving van de Wet Milieubeheer te verbeteren. De verwachting is dat kantoren binnenkort moeten gaan voldoen aan energielabel C (vanaf 2023). Minister Blok (Wonen en Rijksdienst) heeft aangekondigd dit uit te gaan werken. De verwachting is dat hierdoor 2,7 PJ extra bespaard kan worden (NEV 2016) De verwachting is dat kantoren binnenkort moeten gaan voldoen aan energielabel C

14 natuur & Milieu koning van kantoren 14 4 Onderzoeksmethode Dit onderzoek gaat over de energielabels van kantoorpanden in Nederland, uitgesplitst naar eigenaar. Van de twintig grootste kantooreigenaren in Nederland vergelijken we de portefeuille kantoorvastgoed op energielabels van de panden. De vergelijking mondt uit in een verdeling van koplopers, achterblijvers en middenmoters. Toelichting onderzoek In ons onderzoek hebben we een aantal keuzes gemaakt die we hier toelichten. Keuze voor energielabels per gebouw In dit onderzoek beoordelen we de energielabels van kantoorpanden en niet het daadwerkelijke energiegebruik. We hebben deze keus gemaakt omdat er enorm grote verschillen bleken te bestaan in energiegebruik van een pand; verschillen die lang niet altijd te verklaren waren door het energielabel en eventuele leegstand. Data over energiegebruik per pand zijn niet openbaar verkrijgbaar en de gegevens van GeoPhy weken in sommige gevallen sterk af van de gegevens die eigenaren aan ons terugstuurden. Daarom heeft Natuur & Milieu die data niet gebruikt in dit onderzoek. Gegevens over het energielabel zijn wel betrouwbaar. Keuze voor (grote) eigenaren Eigenaren van (kantoor)panden zijn verantwoordelijk voor de kwaliteit van het gebouw en daarmee ook voor de energiezuinigheid van de panden. In dit onderzoek zijn niet alle eigenaren van alle Nederlandse kantoorpanden onderzocht, maar hebben we ons geconcentreerd op eigenaren die (voor hoor- en wederhoor) ieder meer dan m2 kantoor bezitten. Na hoor- en wederhoor resteerden twintig eigenaren die samen een marktaandeel van 23 procent bezitten. Als deze marktleiders, de koningen van de kantorenmarkt, hun hele bezit energiezuiniger maken, boeken zij forse milieuwinst en brengen zij daarnaast energiebesparing in de gehele kantorenmarkt op gang. Er is daarnaast gekozen voor een verdeling van energielabels per pand, en niet per m2. Omdat de eenheid pand meer aanspreekt en vooral omdat maatregelen per pand worden genomen, heeft de beoordeling plaatsgevonden per pand. Gebruikte data Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van data van GeoPhy, een dataplatform over vastgoed dat zich baseert op openbare bronnen. Gegevens voor energielabels komen uit EP-online (het overheidsregister van rechtsgeldige energielabels en/of Energie- Index voor gebouwen). Als deze marktleiders, de koningen van de kantorenmarkt, hun hele bezit energiezuiniger maken, boeken zij forse milieuwinst en brengen zij daarnaast energiebesparing in de gehele kantorenmarkt op gang. GeoPhy verzamelt allerhande data over vastgoed: actuele waarde, taxaties, transacties in de markt, leegstandspercentage, et cetera. Deze data komen uit openbare bronnen (zoals het Kadaster) en van marktpartijen, zoals eigenaren. Voor dit onderzoek is gebruikt gemaakt van de gegevens omtrent oppervlakte (kantoorfunctie), eigenaar, adres, monumentenstatus, energielabels, bouwjaar en renovatiejaar. Keuze voor vastgoedportefeuilles Om een eerlijk beeld te krijgen hebben we de gehele kantorenportefeuille van deze twintig eigenaren beoordeeld. Door de gehele portefeuille te beoordelen ontstaat een beeld van de gemiddelde energiezuinigheid van alle panden van een eigenaar. Alle panden die onder de holding vallen zijn meegenomen in het onderzoek, dus ook de panden van eventuele dochterondernemingen, waar mogelijk. In totaal gaat het om 1838 panden (zie bijlage Kantoorpanden per eigenaar).

15 natuur & Milieu koning van kantoren 15 Hoor- en wederhoor, overzicht bezit Alle gegevens over de panden die Natuur & Milieu heeft ontvangen zijn medio juni 2016 voorgelegd aan de eigenaren van de panden. Zij hebben vervolgens drie weken de tijd gehad om de data te corrigeren. Negen eigenaren hebben van deze mogelijkheid gebruik gemaakt. Vervolgens heeft Natuur & Milieu de gecorrigeerde data gecontroleerd en, indien de correcties nog vragen opriepen, deze voorgelegd aan de eigenaar. In onderstaande tabel is een overzicht opgenomen van de onderzochte partijen, in hoeverre zij hebben meegewerkt aan het onderzoek, hun bezit aan kantoren en aanwezigheid van labels (label bekend betekent hier aanwezig in EP-online of beschikbaar gesteld tijdens hoor-wederhoor). De rangschikking is op basis van aantal m2 kantoorruimte. Naam Meegewerkt? m 2 kantoorruimte aantal panden waarvan monumenten % label bekend totaal (excl. monumenten) Rijksoverheid Niet alle panden % Rabobank Niet alle panden % Breevast Nee % Achmea Holding Niet alle panden % NSI Ja % Merin Nee % Deka Immobiliën Nee % Fortress Nee % Lone Star Nee % Ping Properties Nee % Dutch Office Fund Nee % ABN AMRO Ja % Hanzevast Real Ja % Chalet Group Nee % NS Vastgoed Nee % Commerz Real Investment Nee % Wölbern Invest Nee % Schiphol Real Ja % Amsterdam Ja % ING Bank Ja % Totaal % Enkele kantooreigenaren hebben voor een deel van hun panden meegewerkt. Meestal komt dit doordat de organisatie slechts voor een deel van haar bezit gegevens aan kon leveren. Het Rijksvastgoedbedrijf was niet in staat de data van alle kantoren van de Rijksoverheid te controleren. Daarom hebben bijvoorbeeld de panden van Politie en Defensie de status 'eigendom on'. Rabobank controleerde alleen data van de panden die ze zelf gebruiken als kantoor en bijvoorbeeld niet van de kantoren van dochterondernemingen, afkomstig uit faillissementen of onderdeel van investeringsportfolio. Het eigendom van deze partijen is deels opgenomen in de groep eigenaar bekend en deels in de groep eigendom on. Achmea Holding controleerde alleen de data van Achmea Interne Diensten; dit betreft kantoren voor eigen gebruik. Doordat dit slechts een klein aandeel van de panden betreft, is de gehele portefeuille van Achmea gekenmerkt als eigendom on. Specificatie m 2 kantoorruimte aantal panden waarvan monumenten % label bekend (excl. monumenten) Rabobank Bankkantoren % Eventuele dochters % Rijksoverheid Rijksvastgoedbedrijf % politie, defensie etc %

16 natuur & Milieu koning van kantoren 16 Toelichting gebruikte data Monumentenstatus Panden met een monumentenstatus zijn over het algemeen niet eenvoudig te renoveren. Doordat esthetische eisen gelden of omdat de fysieke gesteldheid van de panden het niet toelaat kan de eigenaar bijvoorbeeld minder goed isolatie plaatsen. Om deze reden worden panden met monumentenstatus (zowel rijks- als gemeentelijk) in de analyse buiten beschouwing gelaten. Dit neemt niet weg dat ook voor monumenten een uitdaging bestaat om te verduurzamen. Er zijn monumentale panden die al verder verduurzaamd zijn dan label B. Naast verduurzaming tot label B kan het pand op duurzame stadsverwarming worden aangesloten en echt groene stroom afnemen zodat ook van deze panden het totale energieverbruik duurzaam is. Er zijn monumentale panden die al verder verduurzaamd zijn dan label B. Indien het label van een pand niet gevonden werd in EP-online en niet aangeleverd door de eigenaar in hoor- en wederhoor, dan is een inschatting gemaakt. Hiervoor is in eerste instantie gebruik gemaakt van de inschatting door GeoPhy. Als GeoPhy geen inschatting van het label kende, dan is dit gedaan op basis van bouwjaar of renovatiejaar. Hiervoor is gebruik gemaakt van de labelverdeling van meergezinswoningen als benadering (Aedes, 2011). Combinatie tot eindoordeel Na hoor- en wederhoor zijn de data voor energielabels, eigendom en monumentenstatus gecombineerd tot een overzicht met labelverdeling per eigenaar. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen eigenaren die gereageerd hebben - en waarvan het eigendom dus vaststaat - en eigenaren die niet gereageerd hebben. Van bedrijven die niet of niet volledig meegewerkt hebben, is niet met zekerheid te zeggen of zij daadwerkelijk eigenaar zijn van de panden die volgens de gegevens van GeoPhy tot hun portefeuille behoren. Ook de energiezuinigheid van hun bezit is daardoor met meer twijfels omgeven. Deze partijen worden daarom als vermoedelijke eigenaar in dit onderzoek behandeld: zij hebben het eigendom van deze panden niet. Leegstand Een deel van de Nederlandse kantoorpanden staat leeg. Bij de door ons gekozen verzameling van panden is gemiddeld 17 procent van het vloeroppervlak te huur. Dat betekent overigens niet dat deze panden al leeg staan; het zou ook kunnen dat de huurder binnenkort gaat vertrekken. In ons onderzoek worden ook leegstaande panden meegenomen. Ook deze panden moeten voldoende energiezuinig worden. Zolang de huidige organisatie de eigenaar is, is deze ook verantwoordelijk voor de verduurzaming. Labels Voor het energielabel is in eerste instantie gebruik gemaakt van het aangeleverde label via hoor- en wederhoor, ook als dit afwijkt van het label in EP-online. De labels uit EP-online zijn gecontroleerd op postcode-huisnummer combinatie 3. Daarnaast bestaat er verschil in de mate van zekerheid van de energieprestaties van een pand. Om hieraan recht te doen is onderscheid gemaakt tussen bekende labels (uit EP-online of hooren wederhoor) en ingeschatte labels (volgens GeoPhy danwel op basis van bouw- of renovatiejaar). Norm is label C Natuur & Milieu ziet label C als de norm. Deze energieprestatie wordt naar verwachting binnenkort verplicht voor alle kantoren in Nederland. De onderzochte panden voldoen lang niet allemaal al aan deze norm. Voor alle eigenaren is daarom ook in beeld gebracht welk deel van hun bezit (waarschijnlijk) al voldoet aan deze norm. Op basis hiervan is te concluderen welke partijen aan de slag moeten: door inzicht in de energieprestatie van hun eigen portefeuille te verkrijgen en door de panden energiezuiniger te maken. 3) In enkele gevallen was de reeks huisnummers zo lang dat deze niet allemaal zijn gecheckt (bijvoorbeeld Arent Janszoon Ernststraat ). Als bij een steekproef van huisnummers (waaronder in ieder geval het eerste nummer) geen label gevonden werd, is aangenomen dat geen label aanwezig is. Werd op één van de adressen een label gevonden, dan is aangenomen dat dit voor het hele pand geldt. Omgekeerd kwam het ook voor dat op één adres meerdere labels geregistreerd stonden. In dat geval is, als het om één adres ging, het meest recente label gebruikt. Als het adres uit meerdere subadressen bestond, dan is een gemiddeld label opgenomen. (Dit is bijvoorbeeld het geval op Weesperplein 6 8 in Amsterdam: hier heeft nummer 6 label E en nummer 8 label B. Voor het gezamenlijke adres is label D genomen.)

17 natuur & Milieu koning van kantoren 17 Bronnen Aedes (2011) Energielabels in woningwaarderingsstelsel, update maart 2011 R.L. Bak (2016) Kantoren in cijfers 2015, statistiek van de Nederlandse kantorenmarkt. Uitgave NVM CLO (Compendium voor de Leefomgeving): clo.nl ECN, PBL, CBS en RVO (2015) Nationale energieverkenning 2015 (NEV 2015) ECN, PBL, CBS en RVO (2015) Nationale energieverkenning 2016 (NEV 2016) Energieprestatieonline.nl (EP-online) Essent en Week van de Ondernemer (2016) Onderzoek onder 834 ondernemers T. Geijer (2014) Energiebesparing in bestaand vastgoed. Uitgave ING Geophy 2016 Marijke Menkveld (2016) mondelingen mededeling Mobius Consult (2009) Bepaling aantal utiliteitsgebouwen in Nederland RVO Energiebesparing in kantoren, dit zijn de 15 erkende maatregelen J.M. Sipma en M.D.A. Rietkerk (2016) Ontwikkeling energiekentallen utiliteitsgebouwen J.M. Sipma (2014) Energiebesparingspotentieel dienstensector gasverbruik L.M.L. Wielders, A. de Buck en C. Leguit (2013) Energiebesparing via de wet milieubeheer, raming van het potentieel in de dienstensector en de industrie

18 natuur & Milieu koning van kantoren 18 Bijlage: Overzicht van de onderzochte panden Aalsmeer Aalsmeer Stationsweg C Rabobank Aalten Dinxperlo Dr van der Meerstraat E ABN AMRO Achtkarspelen Buitenpost Keurloane G Rijksoverheid on Alblasserdam Alblasserdam Kelvinring A Chalet Group on Alkmaar Alkmaar Arcadialaan F Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Bagijnenstraat A++ ABN AMRO Alkmaar Alkmaar Comeniusstraat C Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Drechterwaard C Merin on Alkmaar Alkmaar James Wattstraat C Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar James Wattstraat C Merin on Alkmaar Alkmaar Juliana van Stolberglaan F Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Kanaaldijk E Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Kennemerstraatweg lijk monument D Rijksoverheid Alkmaar Alkmaar Kruseman van Eltenweg C Rijksoverheid Alkmaar Alkmaar Mallegatsplein D Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Rhijnvis Feithlaan F Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Robonsbosweg G Rijksoverheid on Alkmaar Alkmaar Robonsbosweg A+ Rabobank Alkmaar Alkmaar Rogier vd Weijdestraat 1 0 B ING Bank Alkmaar Alkmaar Rubenslaan D Merin on Alkmaar Alkmaar Wognumsebuurt B Fortress on Almelo Almelo Brugstraat C Achmea Holding on Almelo Almelo De Werf A Rabobank Almelo Almelo Kooikersweg A Rijksoverheid on Almelo Almelo Stationsstraat A Fortress on Almere Almere Bivak F Rijksoverheid on Almere Almere Hospitaaldreef A Breevast on Almere Almere Koopmansgracht 12 0 B ING Bank Almere Almere Landdrostdreef A Achmea Holding on Almere Almere Louis Armstrongweg A Chalet Group on Almere Almere Luidsprekerstraat E Hanzevast Real Almere Almere Markenlaan F Breevast on Almere Almere Randstad B Hanzevast Real Almere Almere Spoordreef D Merin on Almere Almere Televisieweg B Merin on Almere Almere Transistorstraat C Hanzevast Real

17.000.000 m². 15 m². OfficeRank. Kansrijk - Kansloos. Schatting structureel overschot 2015. Ruimte/werknemer - 2015. Aantal kantoorwerknemers

17.000.000 m². 15 m². OfficeRank. Kansrijk - Kansloos. Schatting structureel overschot 2015. Ruimte/werknemer - 2015. Aantal kantoorwerknemers In dit onderzoek analyseren we de levensvatbaarheid van de kantoren in Nederland op basis van een verdeling per gebouwen van kansrijk via kansarm naar kansloos. Ons eerdere onderzoek gaf, vanuit de vraag

Nadere informatie

Verkenning Utiliteitsbouw

Verkenning Utiliteitsbouw Verkenning Utiliteitsbouw Robin Niessink Aanleiding In de Kamerbrief van 28 november 2016 over energiebesparing schrijft minister Blok (BZK, 2016): In de Borgingscommissie is besloten dat er naast de label

Nadere informatie

Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving

Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving Toelichting doorrekening Energieakkoord - Gebouwde omgeving Casper Tigchelaar Marijke Menkveld Den Haag, SER 2 oktober 2013 www.ecn.nl Instrumenten gericht op eigenaar-bewoners Bewustwording en informatie

Nadere informatie

Economische beschouwing waterzijdig inregelen in de bebouwde omgeving

Economische beschouwing waterzijdig inregelen in de bebouwde omgeving Economische beschouwing waterzijdig inregelen in de bebouwde omgeving eneef BV West Kinderdijk 122G 2953 XW Alblasserdam I www.eneef.nl E info@eneef.nl T 085 27 36 324 KVK 58501258 BTW NL853066334B02 IBAN

Nadere informatie

Leegstand van kantoren, 1991-2013

Leegstand van kantoren, 1991-2013 Leegstand van kantoren, 1991-2013 Conclusie In Nederland is een overaanbod van kantoorvloeroppervlakte. Gemiddeld 16% van het kantoorvloeroppervlakte staat leeg in 2013. Dit percentage neemt nog steeds

Nadere informatie

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch Afdeling Onderzoek & Statistiek Maart 2013 2 Samenvatting In deze monitor staat de CO2-uitstoot beschreven in de gemeente s-hertogenbosch. Een gebruikelijke manier om de

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 2016Z15884

Nadere informatie

Notitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland

Notitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland Notitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland Samenvatting De totale investeringsomvang om de woningen en utiliteitsgebouwen in de provincie Noord-Holland in 2050 klimaatneutraal

Nadere informatie

Bestaand Vastgoed. Hoe beweging krijgen in verduurzaming? Vincent Swinkels Mei 2011. DHV 2011 All rights reserved Openbaar

Bestaand Vastgoed. Hoe beweging krijgen in verduurzaming? Vincent Swinkels Mei 2011. DHV 2011 All rights reserved Openbaar Bestaand Vastgoed Hoe beweging krijgen in verduurzaming? Vincent Swinkels Mei 2011 DHV 2011 All rights reserved Openbaar Wat is er aan de hand? Circa 1/3 energiegebruik NL zit in gebouwde omgeving Focus

Nadere informatie

Energielabel C- verplichting. kantoren. Nationale EPA Kwaliteitsdag. voor 5/4/2017. Annemieke de Vries (Min. BZK) Ed Blankestein (RVO.

Energielabel C- verplichting. kantoren. Nationale EPA Kwaliteitsdag. voor 5/4/2017. Annemieke de Vries (Min. BZK) Ed Blankestein (RVO. Energielabel C- verplichting voor kantoren Nationale EPA Kwaliteitsdag 5/4/2017 Annemieke de Vries (Min. BZK) Ed Blankestein (RVO.nl) Pijler energiebesparing 100 PJ additionele energiebesparing in 2020

Nadere informatie

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met stadswarmte Bestaande woningen, nieuwbouwwoningen en

Nadere informatie

Energielabel C- verplichting voor. kantoren. Label C verplichting kantoren - Provada 1/6/2017. Annemieke de Vries ( BZK) Selina Roskam (RVO.

Energielabel C- verplichting voor. kantoren. Label C verplichting kantoren - Provada 1/6/2017. Annemieke de Vries ( BZK) Selina Roskam (RVO. Energielabel C- verplichting voor kantoren Label C verplichting kantoren - Provada 1/6/2017 Annemieke de Vries ( BZK) Selina Roskam (RVO.nl) Pijler energiebesparing 100 PJ additionele energiebesparing

Nadere informatie

C. Monitoring en backcasting

C. Monitoring en backcasting C. Monitoring en backcasting Backcasting en monitoring Deelsessie werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013 dr. C. (Cor) Leguijt Inhoud 1. Backcastingproject stadsgewest Haaglanden 1. Klimaat- en

Nadere informatie

Kostenbesparende en energiezuinige verlichting

Kostenbesparende en energiezuinige verlichting Rv 87 RIS 260163 Initiatiefvoorstel D66 Kostenbesparende en energiezuinige verlichting 18 juni 2013 1. Inleiding De gemeente Den Haag heeft zich als doel gesteld om in 2040 klimaatneutraal te zijn. Dat

Nadere informatie

Pilot verduurzaming commercieel vastgoed Nijmegen Aanpak klimaatneutraal maken van (winkel)panden: het klimaatgerust programma

Pilot verduurzaming commercieel vastgoed Nijmegen Aanpak klimaatneutraal maken van (winkel)panden: het klimaatgerust programma 11 juni 2019 Pilot verduurzaming commercieel vastgoed Nijmegen Aanpak klimaatneutraal maken van (winkel)panden: het klimaatgerust programma Uitgevoerd door: In samenwerking met: Wat gaan we doen? Projectactiviteiten

Nadere informatie

Halfjaarverslag 2016

Halfjaarverslag 2016 Halfjaarverslag 2016 Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat opereert onder een AIFM vergunning.

Nadere informatie

MJA Workshop Wet & Regelgeving. Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing

MJA Workshop Wet & Regelgeving. Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing MJA Workshop Wet & Regelgeving Duurzaamheid, gebouwen en energiebesparing Marco van de Esschert Ministerie van BZK Energieakkoord, Bouwbesluit, Energielabel en BENG MJA Workshop 2014 Marco van de Esschert

Nadere informatie

Gemeentelijk vastgoedmanagement

Gemeentelijk vastgoedmanagement Gemeentelijk vastgoedmanagement 12 september Meppel 14 september Rotterdam 19 september Utrecht (chefs) *** 26 september Eindhoven 27 september Alkmaar Doel van de dag Uitwisselen kennis en ervaring Bespreken

Nadere informatie

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF De Eshof op weg naar energie neutraal! = woningen Eshof naar nul op de meter = Inhoud 1. Ambitie: naar meest duurzame wijk van Elst? 2. Meten is weten: per wijk per

Nadere informatie

Spreektekst wethouder Hans Haring Werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013

Spreektekst wethouder Hans Haring Werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013 Spreektekst wethouder Hans Haring Werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013 Welkom allemaal! Om te beginnen fantastisch dat we met zo n grote groep en uit diverse geledingen hier bij elkaar zijn

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal der Staten Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal der Staten Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal der Staten Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus

Nadere informatie

Duurzaam Inkopen overheidsgebouwen werkt!

Duurzaam Inkopen overheidsgebouwen werkt! Duurzaam Inkopen overheidsgebouwen werkt! Overheden kunnen zonder meerkosten energiebesparing in gebouwen realiseren PIANOo lunch 12 april 2011 Irma Thijssen, Agentschap NL Joost van Linder, Rijksgebouwendienst

Nadere informatie

Woningcorporaties scoren slecht op verduurzaming

Woningcorporaties scoren slecht op verduurzaming Woningcorporaties scoren slecht op verduurzaming In 2020 moeten de huizen van alle woningcorporaties gemiddeld energielabel B hebben, een belofte van koepelorganisatie Aedes. Vooral in de Randstad liggen

Nadere informatie

Randstad Randstad 20 25, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 468,- per maand. Neem contact op: Kantoor Almere

Randstad Randstad 20 25, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 468,- per maand. Neem contact op: Kantoor Almere Huurprijs: 468,- per maand Algemene Informatie TE HUUR: Randstad 2025 te Almere-Stad Flexkantoor van uitstekende kwaliteit op zichtlocatie. Huur nu uw nieuwe werkplek tegen flexibele voorwaarden! Ligging:

Nadere informatie

Energielabel. Van letters naar cijfers. Van energielabel naar energie index; Wat wijzigt en wat merkt u er van?

Energielabel. Van letters naar cijfers. Van energielabel naar energie index; Wat wijzigt en wat merkt u er van? Energielabel Van letters naar cijfers Van energielabel naar energie index; Wat wijzigt en wat merkt u er van? Een korte terugblik. 2008: energielabel verplicht bij verkoop en verhuur 2010: verbeterd energielabel;

Nadere informatie

FACTCHECKER OVER MORGEN

FACTCHECKER OVER MORGEN FACTCHECKER OVER MORGEN De druk op onze leefomgeving neemt toe. Met dezelfde ruimte willen we steeds meer doen. De hoogste tijd om in beweging te komen. Werk te maken van de leefbare stad, van elektrisch

Nadere informatie

Daarbij zijn zorgvuldigheid en betaalbaarheid, belangrijker dan snelheid.

Daarbij zijn zorgvuldigheid en betaalbaarheid, belangrijker dan snelheid. SECTORVERHAAL GEBOUWDE OMGEVING In 2050 worden alle woningen in Nederland duurzaam verwarmd. Iedereen kan in de komende dertig jaar de overgang maken van aardgas naar betere isolatie en duurzame warmtebronnen.

Nadere informatie

LeidenPanel. Energiegebruik. BELEIDSONDERZOEK I I

LeidenPanel. Energiegebruik. BELEIDSONDERZOEK I I LeidenPanel Energiegebruik BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl I www.leidenincijfers.nl Inleiding De gemeente Leiden werkt aan een warmtevisie. Om te peilen hoe inwoners omgaan met

Nadere informatie

Energielabel C verplichting voor kantoren

Energielabel C verplichting voor kantoren Energielabel C verplichting voor kantoren Aanstaande wetgeving regelt per 1 januari 2023 een ondergrens Ed Blankestijn Vakbeurs Energie - RVO.nl 1 28 september 2017 Energielabel C voor kantoren Pijler

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Indicator 12 juni 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In Nederland is een overaanbod

Nadere informatie

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Als facilitair manager bent u verantwoordelijk voor de huisvesting. Daarmee ook voor het energiegebruik van de huisvesting. In deze

Nadere informatie

Energielabel C verplichting voor kantoren

Energielabel C verplichting voor kantoren Energielabel C verplichting voor kantoren Aanstaande wetgeving regelt per 1 januari 2023 een ondergrens Ed Blankestijn, Selina Roskam Vakbeurs Energie - RVO.nl 1 2 Vakbeurs Energie - RVO.nl Energielabel

Nadere informatie

GRIP OP JE VERMOGEN Beleggen in vastgoed

GRIP OP JE VERMOGEN Beleggen in vastgoed GRIP OP JE VERMOGEN Beleggen in vastgoed Workshop: Visie op Duurzaam Den Haag, 6 oktober 2017 Akersloot, 28 maart 2017 Even voorstellen Jan van der Doelen Jurist 58 jaar Ruim 35 jaar bankervaring ING NL-Sector

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

downloadbaar document, behorende bij bijlage I

downloadbaar document, behorende bij bijlage I Monitor Uitvoeringsstrategie Plabeka Voortgangsrapportage 2009-2010 downloadbaar document, behorende bij bijlage I Definities monitor B.V. en verschillen met andere bronnen Om een foute interpretatie van

Nadere informatie

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek B A S I S V O O R B E L E I D Stadjers over energie en energiebesparing Een Stadspanelonderzoek Onderzoek en Statistiek Groningen heeft als kernactiviteiten instrumentontwikkeling voor en uitvoering van

Nadere informatie

Rekenkamer Metropool Amsterdam T.a.v. de heer J. de Ridder Postbus 202 1000 AE Amsterdam

Rekenkamer Metropool Amsterdam T.a.v. de heer J. de Ridder Postbus 202 1000 AE Amsterdam pagina 1 / 5 Rekenkamer Metropool Amsterdam T.a.v. de heer J. de Ridder Postbus 202 1000 AE Amsterdam Datum: 15 maart 2016 Kenmerk: 201/0007, JvdV Archiefnummer: 5.90/3 Betreft: Bestuurlijke Reactie op

Nadere informatie

Met deze brief informeer ik u over de stand van zaken met betrekking tot diverse toezeggingen op het gebied van energiebesparing.

Met deze brief informeer ik u over de stand van zaken met betrekking tot diverse toezeggingen op het gebied van energiebesparing. > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw

Nadere informatie

WORKSHOP ENERGIEVISIE

WORKSHOP ENERGIEVISIE WORKSHOP ENERGIEVISIE STELLING 1 Wij werken al vanuit een energievisie WAT ZIT ER IN EEN ENERGIEVISIE Hoe gaan we om met energie in bestaande bouw en in nieuwbouw, in zowel woningbouw als utiliteit en

Nadere informatie

Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving

Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving THEMABIJEENKOMST G.O. 27 maart 2013 SER DIALOOGSESSIE 27 februari 2013 40 Young Professionals 50 Young Professionals ONDERWERPEN TER DISCUSSIE: 1. Energiebesparing

Nadere informatie

u kunt er niet omheen

u kunt er niet omheen EPA-W Advies Het energielabel: u kunt er niet omheen Eigenaren van woningen zijn bij de verkoop of verhuur verplicht om een Energielabel te overhandigen aan de koper of huurder. Als erkend EPA-W Adviseur

Nadere informatie

Datum 24 januari 2017 Beantwoording Kamervragen over een energieprestatievergoeding in zeer energiezuinige woningen met een gasaansluiting

Datum 24 januari 2017 Beantwoording Kamervragen over een energieprestatievergoeding in zeer energiezuinige woningen met een gasaansluiting > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Directoraat-Generaal Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA

Nadere informatie

Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed

Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie Macro-economische Statistieken en Publicaties 3 november 24 Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed Drs. J.L. Gebraad De Stichting Leerstoel

Nadere informatie

Institutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed

Institutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 18 januari 25 Institutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed Drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,

Nadere informatie

Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort

Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort Binnenklimaat: energie efficiënte oplossingen besparing door comfort Rob Nagel Honeywell Dag van de Installatie VSK, Jaarbeurs Utrecht 2 februari 2010 Binnenklimaat besparing door comfort Woningmarkt in

Nadere informatie

Randstad Randstad 20 25, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 3.490,- per maand

Randstad Randstad 20 25, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 3.490,- per maand Randstad 20 25 Huurprijs: 3.490,- per maand Algemene Informatie TE HUUR Randstad 2025 te Almere-Stad Kantoorpand van uitstekende kwaliteit op zichtlocatie Ligging: Het kantoorpand is gelegen op een zichtlocatie

Nadere informatie

Beleggen in duurzaam vastgoed

Beleggen in duurzaam vastgoed Beleggen in duurzaam vastgoed Beleggers kunnen via Triodos Vastgoedfonds in duurzaam vastgoed investeren. Het fonds belegt voornamelijk in kantoren die duurzaam gebouwd zijn en duurzaam beheerd worden.

Nadere informatie

Palmpolstraat 62 * Palmpolstraat 62 *, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar

Palmpolstraat 62 * Palmpolstraat 62 *, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar Palmpolstraat 62 * Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar Algemene Informatie TE HUUR: Zeer aantrekkelijk geprijsde, hoogwaardig afgewerkte kantoorruimte op Veluwsekant in Almere Gelegen op het goed

Nadere informatie

Energietransitie Utrecht: gebiedsgericht naar een aardgasvrije stad. Hier komt tekst Joop Oude Lohuis. Utrecht.nl

Energietransitie Utrecht: gebiedsgericht naar een aardgasvrije stad. Hier komt tekst Joop Oude Lohuis. Utrecht.nl Energietransitie Utrecht: gebiedsgericht naar een aardgasvrije stad Hier komt tekst Joop Oude Lohuis Hier 22 mei komt 2017 ook tekst Van Globaal Doel naar Lokaal aan de Slag Klimaatakkoord Parijs In 2050

Nadere informatie

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug

Nadere informatie

Randstad Randstad 21 22, Almere-Stad Almere. Koopprijs: ,- Huurprijs: 2.000,- per maand

Randstad Randstad 21 22, Almere-Stad Almere. Koopprijs: ,- Huurprijs: 2.000,- per maand Randstad 21 22 Koopprijs: 299.000,- Huurprijs: 2.000,- per maand Algemene Informatie TE KOOP OF TE HUUR: Multifunctioneel, zelfstandig kantoorpand op centrale locatie Randstad 2122 te Almere-Stad Ligging:

Nadere informatie

Doelstelling en doelgroep

Doelstelling en doelgroep klimaat op maat Klimaat op maat Het klimaat verandert en de olievoorraden raken langzaamaan op. Dat laatste betekent concreet dat de energieprijzen naar verwachting flink stijgen in de komende decennia.

Nadere informatie

Deltaplan DGBC & Platform Duurzaam Winkelvastgoed

Deltaplan DGBC & Platform Duurzaam Winkelvastgoed Deltaplan DGBC & Platform Duurzaam Winkelvastgoed Agenda 1. Voorstellen 2. Parijs 2050 concreet 3. Wet- en regelgeving 4. Uitdagingen en kansen 5. Wat doen wij om Parijs 2050 te bereiken? 2 7 juni 2018

Nadere informatie

Kantorenmarkt Nederland 4e kwartaal 2018

Kantorenmarkt Nederland 4e kwartaal 2018 Opname De opname in het vierde kwartaal van 218 bedroeg circa 44. m², dit is vrijwel gelijk aan het derde kwartaal (49. m²). Ten opzichte van het vierde kwartaal in 217 lag de opname zo n 19% lager. Gemeten

Nadere informatie

Oost-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Oost-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Oost-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Oost-Nederland (*1. m²) 43.8 4.136 2.481 Overig Nederland In de oostelijke provincies is ruim 13% van

Nadere informatie

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 De duurzaamheidsmonitor is vernieuwd. De hoeveelheid data is flink gecondenseerd en meer beeldend vormgegeven ten behoeve van de leesbaarheid.

Nadere informatie

Betaalbaarheid en de energietransitie

Betaalbaarheid en de energietransitie Betaalbaarheid en de energietransitie Afgelopen jaren sterke toename aandeel huishoudens met betaalrisico Energietransitie = verschuivingen tussen woonlasten en energie / investering vs. consumptie PBL

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directie Energiemarkt en Innovatie Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594

Nadere informatie

Voorstel Van het college van burgemeester en wethouders Aan de raad van Zoeterwoude. Vergadering : 31 augustus 2017 Nummer : 17/37

Voorstel Van het college van burgemeester en wethouders Aan de raad van Zoeterwoude. Vergadering : 31 augustus 2017 Nummer : 17/37 Voorstel Van het college van burgemeester en wethouders Aan de raad van Zoeterwoude Vergadering : 31 augustus 2017 Nummer : 17/37 Afdeling : Ruimtelijk ontwikkeling Registernummer: bi/z17-015897-1776a

Nadere informatie

Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis

Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis Kernboodschappen Woningcorporaties Nederland dicht bij huis Oktober 2014 Thema 1 Goed wonen en een goede dienstverlening We vinden het in Nederland normaal dat iedereen goed kan wonen. Maar niet iedereen

Nadere informatie

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni 2018 - rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Jurriaan Kooij Inhoud presentatie Introductie van de

Nadere informatie

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030 December 2016 ECN-N--16-031 Energiescenario s Drenthe 2030 Gerdes, J. Gewijzigd op: 16-12-2016 13:20 2 Inhoud 1 Context van de energiescenario s voor 2030 4 2 Uitgangspunten voor drie scenario s 5 3 Ontwikkelingen

Nadere informatie

Plan van aanpak CO2-reductie

Plan van aanpak CO2-reductie Plan van aanpak CO2-reductie 2012-2016 Opdrachtgever Movares Johan van den Elzen Ondertekenaar Movares Nederland B.V. Frans Gebraad Kenmerk CO-FG-120015321 - Versie 1.0 Utrecht, 8 november 2012 Vrijgegeven

Nadere informatie

Bijlage C CO 2 -benchmark

Bijlage C CO 2 -benchmark Bijlage C CO 2 -benchmark Inleiding Het doel van deze bijlage is inzicht geven hoe de uitstoot van CO 2 van de gebouwen van Triodos Vastgoedfonds zich verhoudt met de CO 2 -uitstoot van een gemiddeld kantoorgebouw

Nadere informatie

Televisieweg 2 A. Televisieweg 2 A, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 395,- per maand

Televisieweg 2 A. Televisieweg 2 A, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 395,- per maand Televisieweg 2 A Huurprijs: 395,- per maand Algemene Informatie Televisieweg 2A, Gooisekant te Almere-Stad Business Center Televisieweg 2A biedt kantoorruimte voor elke ondernemer op een uitstekende locatie.

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres

Nadere informatie

ENERGIE. besparen. vandorp.eu

ENERGIE. besparen. vandorp.eu ENERGIE besparen ENERGIE- KOSTEN Stelt u zich eens voor dat u 1,- per m 2 aan energiekosten kunt besparen in een pand van 5.000 m 2. In een tijd van stijgende energieprijzen zal dit in 10 jaar al gauw

Nadere informatie

Energiebesparingspotentieel Dienstensector gasverbruik

Energiebesparingspotentieel Dienstensector gasverbruik Energiebesparingspotentieel Dienstensector gasverbruik December 2014 ECN drs. Ing. J.M. Sipma Energiebesparingspotentieel dienstensector dec. 2014 EnergieVastgoed - 1 Energiebesparingspotentieel dienstensector

Nadere informatie

Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming

Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie een onmisbare stap richting verduurzaming Isolatie bespaart kosten, zorgt voor een comfortabele temperatuur in huis én is goed voor het klimaat.

Nadere informatie

Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt

Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt Analyse Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt DO Research 1 Structureel aanbod op de kantorenmarkt Het aanbod van kantoorruimte in Nederland loopt nog altijd op. In totaal wordt momenteel

Nadere informatie

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Nationaal Expertisecentrum Warmte maakt duurzame warmte en koude mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk In opdracht van 1 Warmte kost veel energie

Nadere informatie

Rabin Baldewsingh. 27 juni SBR congres

Rabin Baldewsingh. 27 juni SBR congres Samen op weg naar een klimaatneutraal Den Haag Rabin Baldewsingh wethouder duurzaamheid gemeente Den Haag 27 juni SBR congres Den Haag Ambitie Den Haag klimaatneutraal in 2040 CO 2 -emissie reduceren door:

Nadere informatie

Kantorenmarkt Zuid-Nederland (9M 2018)

Kantorenmarkt Zuid-Nederland (9M 2018) De regio Zuid-Nederland telt circa 4.3.5 inwoners en heeft 1.953.88 arbeidsplaatsen, verdeeld over 349.85 vestigingen (Bronnen: CBS en Lisa). De regio bestaat uit de provincies Limburg, Noord- Brabant

Nadere informatie

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u! energie besparen = woonlasten verlagen VRAGEN? Bent u geïnteresseerd in één van de mogelijkheden die in deze brochure zijn beschreven, heeft u nog vragen of wilt u meer weten over de kosten? Vul dan het

Nadere informatie

Inhoudsopgave. 1. Samenvatting en conclusies. 2. Bebouwde Omgeving. 3. Bedrijven & Industrie (inclusief Utiliteitsbouw) 4.

Inhoudsopgave. 1. Samenvatting en conclusies. 2. Bebouwde Omgeving. 3. Bedrijven & Industrie (inclusief Utiliteitsbouw) 4. CO 2 -monitor Haarlem 2013 De CO 2 -monitor heeft sinds 2012 heeft een andere opzet dan voorgaande jaren. Er is nu een management samenvatting waarin de grote lijnen en hoofdconclusies worden weergegeven

Nadere informatie

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN ENERGIEAKKOORD Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN 2 - Wie zijn wij? - Visie Ekwadraat - Beleid - Doelstellingen - Middelen - Financiering Inhoud - Conclusies en aanbevelingen 3 INLEIDING

Nadere informatie

Verkoopbaarheid en verhuurbaarheid van vastgoed verhogen door Duurzame Energieopwekking

Verkoopbaarheid en verhuurbaarheid van vastgoed verhogen door Duurzame Energieopwekking Verkoopbaarheid en verhuurbaarheid van vastgoed verhogen door Duurzame Energieopwekking Erik van der Steen HYS legal 1 HYS Legal Inleiding Triodos Bank: Waarom we graag duurzaam vastgoed financieren Jones

Nadere informatie

SPECIMEN. E (zie toelichting in bijlage) Energielabel gebouw. Dit gebouw. Standaard energiegebruik voor dit gebouw. 968,3 MJ/m 2

SPECIMEN. E (zie toelichting in bijlage) Energielabel gebouw. Dit gebouw. Standaard energiegebruik voor dit gebouw. 968,3 MJ/m 2 Energielabel gebouw Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden Dit gebouw Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking met gebouwen met overeenkomstige

Nadere informatie

NEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE

NEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE Maart 214 Inhoud 1. Opname van 2. Aanbod van STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE MARKT VOOR BEDRIJFSRUIMTE 3. Prijzen van 4. Beleggingen in Colofon Samenstelling Drs. G.A. Raven Bron gegevens NVM Data & Research,

Nadere informatie

Totale uitstoot in 2010: 14.000 kiloton CO 2

Totale uitstoot in 2010: 14.000 kiloton CO 2 Totale uitstoot in 2010: 14.000 kiloton CO 2 Industrie Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 1% besparing op gas en elektra per jaar. Totaal is dat 8 % besparing in 2020. Opbrengst: 100 kiloton.

Nadere informatie

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte kost veel energie Warmtevoorziening is verantwoordelijk voor bijna 40% van het energiegebruik in Nederland.

Nadere informatie

Energielabel interessanter voor u: financieel en wetgeving

Energielabel interessanter voor u: financieel en wetgeving Energielabel interessanter voor u: financieel en wetgeving Ed Blankestijn, RVO adviseur Energielabel Utiliteitsbouw Energievakbeurs 5/10/16 Energielabel Stand van zaken nu Handhaving Label, financiële

Nadere informatie

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek

Stadjers over energie en energiebesparing. Een Stadspanelonderzoek B A S I S V O O R B E L E I D Stadjers over energie en energiebesparing Een Stadspanelonderzoek Onderzoek en Statistiek Groningen heeft als kernactiviteiten instrumentontwikkeling voor en uitvoering van

Nadere informatie

Camerastraat 23. Camerastraat 23, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 375,- per maand

Camerastraat 23. Camerastraat 23, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 375,- per maand Camerastraat 23 Huurprijs: 375,- per maand Algemene Informatie TE HUUR: Camerastraat 23 te Almere-Stad Kantoorkamers van uitstekende kwaliteit op zichtlocatie. Ligging: Het pand is gelegen op bedrijventerrein

Nadere informatie

Energielabel. SKG-IKOB gecertificeerd BRL & BRL

Energielabel. SKG-IKOB gecertificeerd BRL & BRL Energielabel SKG-IKOB gecertificeerd BRL 9500-01 & BRL 9500-03 Geachte heer/mevrouw, Hierbij ontvangt u het energielabel welke wij voor u hebben opgenomen. Dit label hebben wij vervaardigd in samenwerking

Nadere informatie

Projectinformatie. Delta 1 te Arnhem

Projectinformatie. Delta 1 te Arnhem Projectinformatie Delta 1 te Arnhem ALGEMEEN Op kantorenpark IJsseloord II te Arnhem kunnen wij u kantoorgebouw L Aimant aanbieden. Dit zeer representatieve kantoorgebouw kenmerkt zich door zijn U-vorm

Nadere informatie

Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen. 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider

Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen. 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider Wat loopt er allemaal? Duurzaamheid is: Energiebesparing Gezond wonen

Nadere informatie

Werklocaties. Nota Kantoren Rotterdam samengevat. 19 juni 2019

Werklocaties. Nota Kantoren Rotterdam samengevat. 19 juni 2019 Werklocaties Nota Kantoren Rotterdam samengevat 19 juni 2019 2 Ruimtelijkeconomisch beleid voor kantoren in Rotterdam Voor een aantrekkelijke, economisch sterke stad is er evenwicht nodig tussen zowel

Nadere informatie

Vesteda Update Q1 2015

Vesteda Update Q1 2015 Vesteda Update Q1 2015 Wooncomplex De Ooievaar in Purmerend, geacquireerd door Vesteda van woningcorporatie Wooncompagnie in Q1 2015 Vesteda Update Q1 2015 Inhoud 2 Inhoud Introductie Managing Board 3

Nadere informatie

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;

Nadere informatie

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal Ing. Vincent Keppel Accountmanager Vabi Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal TIP: Houd pen en papier bij de hand!!!! Ir. Roy Zold Directeur PVM welke data & welk doel Vraagstelling corporaties

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

Energie: meerwaarde op de woningmarkt

Energie: meerwaarde op de woningmarkt Energie: meerwaarde op de woningmarkt Dirk Brounen (RSM Erasmus, dbrounen@rsm.nl) Nils Kok (UC Berkeley & Universiteit Maastricht, n.kok@maastrichtuniversity.nl) Op 26 november liet minister van der Hoeven

Nadere informatie

ENERGIECONCEPTEN. Advies op maat. vandorp.eu

ENERGIECONCEPTEN. Advies op maat. vandorp.eu ENERGIECONCEPTEN Advies op maat ENERGIE- KOSTEN Stelt u zich eens voor dat u 1,- per m 2 aan energiekosten kunt besparen in een pand van 5.000 m 2. In een tijd van stijgende energiekosten zal dit in 10

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Indicator 8 september 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In Nederland is een overaanbod

Nadere informatie

Effecten van energiebesparende maatregelen

Effecten van energiebesparende maatregelen Effecten van energiebesparende maatregelen Laure Itard, Olivia Guerra Santin 7-12-2009 Delft University of Technology Challenge the future Historisch gasverbruik huishoudens Gemiddeld huishoudelijk gasverbruik

Nadere informatie

NEDERLANDSE KANTORENMARKT

NEDERLANDSE KANTORENMARKT STAND VAN ZAKEN NEDERLANDSE KANTORENMARKT OPNAME VAN KANTOREN MAART 217 AANBOD VAN KANTOREN HUURPRIJZEN VAN KANTOREN BELEGGINGEN IN KANTOREN De Nederlandse kantorenmarkt heeft het afgelopen jaar de weg

Nadere informatie

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie

Nadere informatie