BEWAARDERS EN STRESS

Transcriptie

1 !,D "' BEWAARDERS EN STRESS n valuati van ht gbruik van d vragnlijst organisatistrss papr voor ht kwantitatif projct Sociologisch Instituut Lidn M.M. Kommr novmbr 987

2 k) INHOUD INLEIDING ACHTERGROND 3, D. Ht wrk van d bwaardr/piw-r 3.2 En strssmodl 4 '7;).3 D vragnlijst 7.4 D procdur 0 2 DE METING 2. D rspondntn 2.2 Mting van strssorn, strains n prsoon(lijkhid)sknmrkn Btrouwbaarhid Validitit Gbruik van vrschilscors Mting van ht ziktvrzuim 29 3 ZIEKTEVERZUIM ALS AFHANKELIJKE VARIABELE Schaalscors als prdictor van ziktvrzuim Ht strssmodl 35 4 SAMENVATTING EN CONCLUSIE 39 LITERATUUR BIJLAGEN I D vragnlijst II itm-rsttotaalcorrlatis in rdr ondrzok III Patroonmatrics bij paragraaf IV Corrlati-matrics bij paragraaf 2.2.2, V Scors op d "thortisch" schaln VI Aard n omvang van ht ziktvrzuim tc..;4ikyn tct.

3 a INLEIDING Bgin 986 bracht d "wrkgrop blidsanalys ziktvrzuim n vr- loop pnitntiair inrichtingsprsonl" rapport uit aan d Staats- * scrtaris van Justiti. In dit rapport wrd ondr andr vrslag gdaan van n ondrzok door voornomd wrkgrop naar d moglijk oorzakn van gconstatrd rlatif hog ziktvrzuim- n vrloopprcntags ondr "FLO-grchtigd prsonl in d pnitntiair inrichtingn" - i.c. d bwaardrs, of zoals d functi tgnwoordig ht: pnitntiair inrichtingswrkrs (PIW-rs). En substantil dl van dit ondrzok bstond uit n survy ondr bijna 250 PIW-rs in 5 inrichtingn. Hirbij wrd gbruik gmaakt van n op nkl puntn ") aangpast vrsi van d vragnlijst organisatistrss (VOS)) di ca. 0 jaar gldn voor d Ndrlands situati wrd aangpast door Van Dijkhuizn n Rich. rin dit papr zal op n aantal aspctn van ht gbruik vanjdz vragnlijst wordn inggaan. Na n kort schts van d achtrgrond n 3.) uitvoring van ht ondrzok, ht ghantrd strss-modl n d oprationalisati daarvan in d (wdrom aangpast) VOS, zal inggaan wordn op d validitit van dit mtinstrumnt voor d ondrzocht populati. Vrvolgns zal bsprokn wordn in hovrr d scors op d divrs schaln (strssorn n strains) gbruikt kunnn wordn als n indicator voor d oorzakn van ziktvrzuim. Tnslott zal nog inggaan wordn op n poging om ht aan d VOS tn grondslag liggnd strssmodl t totsn op basis van d in ht kadr van dit ondrzok vrzamld ggvns Aan dit rapport, dat als titl drog "BEWAARDERS ONDER DRUK", zal in ht vrvolg van dit papr grfrrd wordn als "rapport ziktvrzuim". á 7,

4 3 ACHTERGROND. Ht wrk van d bwaardr/piv-r Gdurnd d achtr ons liggnd dcnnia is r vl vrandrd in ht Ndrlands gvangniswzn. Mt d bdoling d "rsocialisati" van d gdtinrdn t bvordrn wrdn tussn 953 n 970 n aantal maatrgln gtroffn, waarvan als (vrmodlijk) blangrijkst voor ht wrk van d bwaardr gnomd kunnn wordn: - d intrd van n staf van profssionl hulpvrlnrs; - diffrntiati van d inrichtingn, n daarm samnhangnd slcti van gdtinrdn; - ht aanstlln van commissis van tozicht bij lk inrichting; - tovoging van n "bjgnnd" taak, naast d tozichthoudnd, aan d bwaardrsfuncti; - instlling van n oplidingsinstituut voor ht gvangniswzn. Ht gcombinrd ffct van dz vrandringn was, zo kan achtraf gconstatrd wordn, dat trwijl d bwaardrsfuncti in thori wrd opgwaardrd n d opliding daar ook op wrd afgstmd, ht d bwaardr in d praktijk nit nvoudig wrd gmaakt om zijn rprssiv taak in t ruiln voor n mr bglidnd. Dit wrd nog xtra in d hand gwrkt door d uitbriding van ht gmnschapsrgim, waardoor d bwaardr in plaats van mt individul gdtinrdn stds mr mt "gropn" t makn krg. Na 970 vondn vnns ingrijpnd vrandringn plaats. Wrdn rst nog n aantal inrichtingn gslotn, alras slog d ovrcapacitit om in n nijpnd capacititsgbrk. D hiruit voortvloind constant hog bzttingsgradn, latr gcombinrd mt n aanzinlijk prsonlsrducti ondr glijktijdig (hr)structurring van ht programma voor d gdtinrdn, lidd tot n vrij fors vrhoging van d wrkdruk. Tgn dz achtrgrond vond tzlfdrtijd d aanpassing plaats van d organisati aan d in d voorgaand jarn ingvord vrandringn. D bwaardr most in n tam gaan wrkn n krg t makn mt wrkovrlg, d communicati- n bsluitvormingsstructuur wrdn gmodllrd naar ht "linking-pin systm" n n andr - mindr autoritair- stijl van lidinggvn dd zijn intrd. Ook vond, tgn ht ind van d jarn '70, n hrbzinning plaats op d dtntidolstllingn. Van "rsocialisati" vrschoof d nadruk naar d in d praktijk btr haalbar "human tnuitvorlgging"..;?:

5 4 Mt dit al wrd d functi van d bwaardr in d loop dr jarn aanzinlijk zwaardr. Van n loutr bvilignd n tozichthoudnd taak in n bvlsstructuur mt uniform voorschriftn vond n vrschuiving plaats in d richting van n bglidnd taak in n ovrlgstructuur, waarin d van bovn ggvn richtlijnn zovl moglijk naar ign inzicht n pr situati motn wordn ghantrd. In d organisati vrvult d bwaardr daarm n spilfuncti: hij (of zij, want n nit onblangrijk ontwikkling van d laatst jarn is ook d intrd van vrouwlijk bwaardrs in mannninrichtingn) dint in zowl d lf-, d arbids- als d ontwikklingssctor zorg t dragn voor vilighid (van lijf n god van gdtinrdn zowl als prsonl), bviliging (d ongstoord tnuitvorlgging van d vrijhidsbnming) n bjgning (bprking van d door d dtnti togbracht schad n voorbriding op d trugkr in d maatschappij). Uit (tot nog to vooral buitnlands) ondrzok komt naar vorn dat dz vrzwaard bwaardrsfuncti n vrij groot aantal factorn bvat di kunnn bijdragn tot ht ondrvindn van spanningn in ht wrk (zi: JV 3/84). Dz factorn kunnn als volgt wordn gcatgorisrd (zi: Strijbos, 984): - rolonduidlijkhid n -conflict; - wrkblasting; - loopbaanprspctivn; - wrkrlatis n wrkstructuur; - maatschapplijk positi. In dzlfd ondrzokn wordt grgld n rlati glgd tussn d in ht wrk ondrvondn spanningn n tw vrschijnsln di ook in d Ndrlands situati bknd zijn: hog ziktvrzuim- n vrloopprcntags. D basis voor drglijk uitsprakn wordt gvondn in n modl van ht sociaal-psychologisch procs dat vlal wordt aangduid mt d trm "strss". Dit modl zal in d volgnd paragraaf bhandld wordn..2 En strss-modl Wannr gpoogd wordt zikt, of althans n vrmindrd wlbvindn, t vrklarn uit psycho-social omgvingsinvlodn, wordt daarvoor vlal gbruik gmaakt van ht bgrip "strss". Hirondr kan, afhanklijk van d ghantrd invalshok, vl vrschillnds vrstaan wordn. In ht algmn gaat ht chtr om n intrmdiair variabl tl

6 5 HJ tussn omgvingsinvlodn n wlbvindn, of om ht total sociaalpsychologisch procs waarin dz rlati tot stand komt. Ht is dz laatst opvatting van strss di tn grondslag ligt aan d door d "wrkgrop blidsanalys ziktvrzuim" ghantrd vragnlijst. Dit procs kan wordn wrggvn als is gburd in modl. Hirin wordn ondrschidn strssorn, waarondr vrstaan wordt omgvingsisn (psychisch, sociaal of fysik) di d capacititn van d pr-. soon tbovn gaan. Ook n vrstoord vnwicht tussn d bhoftn van d prsoon n wat d omgving hm of haar t bidn hft dint als n strssor t wordn bschouwd. D strssorn kunnn plotsling n hvig van aard zijn (zoals ht gval is bij gijzlingn), of doorlopnd aanwzig maar winig intns (zoals ht gval is wannr mn in zijn wrk of rlati stds nt its bovn zijn vrmogn mot prstrn). k) Mnsn ragrn op vrschillnd wijzn op d aanwzighid van strssorn. Dit zg. "coping - gdrag" kan in tw catgoriën ondrschidn wordn: acti di gricht is op n vrandring van d omgving of d rlati daarm, n acti waarm mn probrt d gvolgn van d strssorn t vrmindrn. Vooral d laatst catgori van ractis wordt in ht algmn nit positif boordld, in vl gvalln omdat r sprak is van sociaal mindr wnslijk gdrag (alcoholgbruik, cynism), maar vooral omdat ht op d lang duur inffctif is. Wannr ht copinggdrag nit lidt tot vrmindring van d invlod van d strssorn, kunnn d ngativ gvolgn daarvan (t ondrschidn in fysiologisch, psychisch n gdrags-strains), uitindlijk tot zikt lidn. Toch is strss op zich nit ngatif; ht is htzlfd mchanism dat mnsn prikklt om optimaal t functionrn. Hirvoor hft mn nu nmaal n bpaald spanning nodig, n r is pas sprak van ngativ gvolgn wannr dz spanningn (gdurnd n langr priod) t groot wordn - of t klin blijvn. Dit kan zich o.a. uitn in angst, of in ht gvol onvolwaardig t zijn. In hovrr omgvingsisn lidn tot t grot of t klin spanningn hangt af van prsoons- n prsoonlijkhidsknmrkn, n vnzr van d ondrstuning di mn van zijn omgving ondrvindt.

7 Figuur : ht thortisch strssmodl PERSOON - OMGEV ING fit motivn tot wrkn vs. aanbod voor dz motivn wrkisn vs. bkwaamhdn PERSOON A/B typ GLOBALE OBJECTIEVE OMGEVING bropsrol andr social rolln SUBJECTIEVE OMGEV ING gprcpird aanbod van motivringn gprcpird wrkisn REAKT IES affctif fysiologisch gdragsmatig GEZONDHEID ZIEKTE morbiditit mortalitit ongvalln SOCIALE HULPBERE IDHE ID tastbaar n motionl maglgg ' M

8 7 In ht modl is..a. wrggvn als n squntil procs, dat wordt bïnvlod door tw (complxn van) intrvniërnd variabln. In d rst instanti is r d objctiv omgving, di isn stlt aan d prsoon. Vrvolgns is r d door d prsoon rvarn subjctiv omgving (d prsoons- n prsoonlijkhidsknmrkn di op dz prcpti van invlod zijn, zijn nit in dit strssmodl opgnomn). D volgnd stap is d racti op d ondrvondn spanning (hir is sprak van hoofd- n intracti-ffctn van zowl prsoonsn prsoonlijkhids- als ondrstuningsvariabln, n van invlod van d ovrnstmming tussn prsoon n omgving). Tnslott zijn in ht modl nog d uitindlijk gvolgn t vindn: zikt of gzondhid. Als gzgd is ht hir gschtst modl slchts één van vl manirn waarop ht bgrip strss bschouwd kan wordn. Hirvoor zij chtr vrwzn naar d litratuur (bv. Klbr, 982; Vrhagn, Nass & Winnubst, 982); binnn ht kadr van dit papr is slchts van blang dat dit modl goprationalisrd is in d gbruikt vragnlijst. In ht volgnd hoofdstuk zal nadr wordn inggaan op dz oprationalisati..3 D vragnlijst Voor haar nquêt ondr bwaardrs hft d "wrkgrop blidsanalys ziktvrzuim" gbruik gmaakt van n (t.o.v. d vrsi als bschrvn in Van Bastlaar n Van Brs, 978) aangpast vrsi van d Vragnlijst Organisati Strss, d VOS (zi bijlag I). Hirin wrdn nit alln sommig vragn spcifik afgstmd op d wrksituati van d bwaardr, maar ook nkl blokkn vragn vrvangn of wgglatn. Zo wrdn mt ht oog op t vrwachtn ngativ ractis, n daaruit voortvloind onwil (srius) m t wrkn, d vragn ovr, rook- n drinkgwoontn gschrapt, vnals di ovr ht gbruik van slaapn/of kalmringsmiddln. D vragn ovr d houding tgnovr ondrgschiktn n ovr d contactn mt d dirct mrdr vrviln, omdat bwaardrs gn ondrgschiktn hbbn, rspctivlijk bij d uitvoring van hun wrk nit ondr dirct suprvisi staan. Ht blok mt vragn ovr A/B-typ gdrag wrd vrvangn door n (vl) kortr; dat ovr jobbtrokknhid door tw blokkn mt vragn ovr houding n optrdn tgnovr gdtinrdn (ontlnd aan Van dr Lindn, 979). Hirbij wrd vrzocht dzlfd vragn nog n twd maal in t vulln, maar nu zoals mn dacht dat dit door d mrdrhid

9 8 van d collga-piw'rs zou wordn gdaan. Bdoling van dit laatst was om n "prsoon-omgvings-ovrnstmming" (P-E-fit) t kunnn samnstlln. D vraag ovr ziktvrzuim tnslott wrd aanmrklijk uitgbrid: van 5 afzondrlijk ziktpriods kondn d duur n d global oorzaak wordn aanggvn. Bij dit laatst achtt d wrkgrop ht vooral van blang t kunnn ondrschidn tussn ongvalln (al dan nit tijdns ht wrk), n andr oorzakn. Daarbinnn wrd dan wr ondrschidn tussn chronisch aandoningn, klin kwaln, zikt als gvolg van spanningn in ht wrk rsp. d privé-omstandighdn, n ovrig. In totaal was d gbruikt vragnlijst daarm gricht op ht mtn van 8 strssorn: vragn - rolonduidlijkhid (fitlijk) Pl (gwnst) - vrantwoordlijkhid (fitlijk) 'P (gwnst) - wrkblasting (fitlijk) (gwnst) - onvoldond gbruik knnis/kwalititn - participatigbrk - rolconflict - gbrk ondrstuning - gbrk ondrstuning - gbrk ondrstuning - gbrk ondrstuning - gbrk ondrstuning - gbrk ondrstuning - onzkrhid tokomst chf dircti collga's andrn op ht wrk partnr vrwantn/knnissn wrk - gprikkld rlati mt chf - spanningn mt andr afdlingn -6 32A-F A-D A-I A-C :A 37-40:C :B 37-40:D 37-40:E 37-40:F Hirnaast wrdn 3 prsoons- n prsoonlijkhidsknmrkn gmtn: vragn - lftijd - dinsttijd bij gvangniswzn - dinsttijd in dz inrichting - dinsttijd als bwaardr - gslacht - rigiditit: dogmatism - rigiditit: ordning - A/B-typologi - ordgrichthid: ign houding

10 9 - ordgrichthid: houding collga's ordgrichthid: ign optrdn ordgrichthid: optrdn collga's gdtinrdngrichthid: ign houding gdtinrdngrichthid: houding collga's gdtinrdngrichthid: ign optrdn gdtinrdngrichthid: optrdn collga's opliding (algmn) - opliding (CWOI) 2 t. Tnslott wrdn nog 0 strains gmtn: vragn - ziktvrzuim (kwantitatif) ziktvrzuim (kwalitatif) ontvrdnhid mt ht wrk algmn psychosomatisch klachtn 48A E-K - hartklachtn 483 C D - angst 49A C F L - dprssivitit 49BEGHJM - gprikkldhid 49K N 0 - vrlis zlfwaardring 50 - bzorgdhid ovr ign functionrn 5-54 Bij d strssorn rolonduidlijkhid, vrantwoordlijkhid n wrkblasting wrd in d analys nit gbruik gmaakt van d scor op d vragn naar d "wns", maar van d P-E-fit, d.w.z. gwnst minus fitlijk. Bij d prsoonsknmrkn ord- rsp. gdtinrdngrichthid is stds d scor di mn d collga's toschrf afgtrokkn van d "ign". Ht ligt voor d hand d aldus gcrërd maat voor ovrnstmming tussn prsoon n omgving (collga's) vrdr t b- * ) schouwn als strssor. In d analys is dit dan ook gburd; daarnaast zijn d "ign" scors gbruikt als prsoonsknmrk. Pr variabl -strssor, strain of prsoon(lijkhid)sknmrk- zijn in d vragnlijst dus in d mst gvalln n aantal vragn opgnomn, waarvan vrondrstld wrd dat z n (Likrt-)schaal vormn. Mstal wrdn pr vraag 5 antwoordcatgoriën aangbodn, waaruit d rspondnt ht van topassing zijnd antwoord dind t kizn. Bij d bsprking van d schaalconstructi zal nog inggaan wordn op d vraag of daarbij bdold vrschil of dé absolut waard daarvan gbruikt mot wordn

11 lo.4 D procdur D vragnlijst wrd uitindlijk ingvuld door 239 bwaardrs, vrsprid ovr 5 pnitntiar inrichtingn. Zij maaktn dl uit vann -gstratificrd- stkprof: rst wrdn 7 huizn van bwaring (hvb's), 5 gslotn n 3 half-opn gvangnissn gslctrd uit d 26, 8 rsp. 9 inrichtingn in dz catgoriën (d 3 "bijzondr" inrichtingn -pnitntiair ziknhuis, pnitntiair slcticntrum n fornsisch obsrvati- n bhandlingsafdling blvn buitn bschouwing). Vrvolgns wrdn binnn lk inrichting zovl bwaardrs gslctrd, dat d vrdling van d aantalln pr inrichtingscatgori ovrnkomn mt di van ht total prsonlsbstand (63, 24 rsp. 3%), n ht totaal aantal t bnadrn bwaardrs uitkwam op ruim 3% van dit prsonlsbstand (N-2592). Rkning houdnd mt n uitval van ca. 3% zou d vragnlijst aldus afgnomn wordn bij n stkprof mt n omvang van ca. 0%. D introducti van ht ondrzok vond schriftlijk plaats: rst via n brif n n "communiqué" aan dirctis n prsonl van d btrokkn inrichtingn, daarna via n brif aan d in d stkprof opgnomn bwaardrs. D vragnlijstn wrdn, conform d aanbvling in d tsthandliding (Rich n Van Dijkhuizn, 979: 9), afgnomn in dinsttijd n in gropsvrband. Hirdoor was ht moglijk om in gval van onduidlijkhdn vragn t stlln. D afnam wrd vrzorgd door d prsonlsconsulntn van d dircti gvangniswzn (DGW); zik rspondntn bzochtn zij zonodig thuis. Ht invulln van d vragnlijst kostt tussn d 45 minutn n,5 uur. D rspondntn vuldn zlf d vragnlijst in door d van topassing zijnd antwoordn t omcirkln; slchts ht dl ovr ziktvrzuim bhofd latr nog nigszins t wordn bwrkt. D data-ntry vond plaats dirct vanaf d vragnlijstn, waardoor d potntiël foutnbron van ht ovrnmn van d ggvns op cod-shts wrd uitgschakld. Uitraard wrd control-gponst. D data-analys tn bhov van ht rapport ziktvrzuim vond ghl plaats mt gbruikmaking van ht Statistical Packag for th Social Scincs (SPPS), vrsi X, rlas. Voor d nadr analys t.b.v. dit papr wrd gbruik gmaakt van rlas 2 van htzlfd pakkt.

12 nt' L. 2 DE METING In dit hoofdstuk wordt d mting bsprokn van d strssorn, d strains n d prsoon(lijkhid)sknmrkn, alsmd van ht ziktvrzuim. Na n bschrijving op hoofdpuntn zal rst inggaan wordn op d validringsprocdur t.a.v. d rstgnomd soortn schaln n d rsultatn daarvan. Daarna wordt afzondrlijk aandacht bstd aan d mting van ht ziktvrzuim. k, 2. D rspondntn Als gzgd bstond d uitindlijk stkprof uit 239 bwaardr/piw- 'rs, d.i. ruim 9,2% van d in totaal 2592 prsonn tllnd populati (t.t.v ht ondrzok, in april/mi 985). Waar d oorspronklijk stkprof 350 bwaardrs bdrog, kwam d bruto compltion rat uit op 68,3%. Van d oorspronklijk stkprof viln chtr 35 prsonn af omdat zij bij nadr inzin nit blkn t voldon aan d critria (d.w.z. dat zij kortr dan n half jaar in dinst warn, of gn bwaardr/piw'r mr), trwijl 44 prsonn nit brikt kondn wordn wgns langdurig afwzighid. D ffctiv stkprof bstond dus uit slchts 35 prsonn; daarm komt d bruto rspons op 87,4% n d uitindlijk compltion rat op 75,9%. Slchts één inrichting wijkt strk van dit global bld af; als gvolg van n winig tactisch introducti van ht ondrzok lag d dlnambridhid daar xtrm laag (zi tabl ). Ondr d rspondntn warn 22 vrouwn, d.i. 9,3%. Dit lijkt n ovrvrtgnwoordiging, waarschijnlijk vroorzaakt door d opnam van d pnitntiair inrichting voor vrouwn (PIV) -waar naar vrhouding zr vl vrouwlijk prsonl wrkzaam is- in d stkprof. Omdat r vrdr gn aanwijzingn warn dat d uitindlijk stkprof op ssntiël puntn afwijkt van d total populati (m.u.v. d afwzighid van dgnn di kortr dan n half jaar in dinst warn) is d rprsntativitit nit vrdr naggaan. D stkprofprocdur, alsmd d vrij hog uitindlijk compltion rat, wttign ht vrtrouwn dat dz ovrigns vrij groot is. Jr

13 2 Tabl : Omvang formati, oorspronklijk stkprof n uitindlijk stkprof, alsmd d bruto compltion rat pr in ht ondrzok btrokkn inrichting, rsp. catgori inrichtingn. inrichting forma- oorspr. uitind. bruto ti stk- stk- compl. prof prof rat hvb Arnhm ,5 hvb Luwardn ,7 hvb Assn ,7 hvb D Vst (Haarlm) ,5 hvb Dn Bosch ,7 hvb D Schans (A'dam) ,8 PIV (A dam) ,3 TOTAAL hvb's ,2 gv. Dn Haag ,2 Essrhm (Vnh.) ,3 Schuttrswi (Alkm.) , gv. Winschotn ,5 Nw. Vossvld (Vught) ,5 TOTAAL gs. gv ,8 Banknbosch (Vnh.) ,0 Wstling (Hrhw.) ,0 Tr Pl (Svnum) ,0 TOTAAL half-opn ,6 TOTAAL ,3 Van d rspondntn was 22% jongr dan 29 jaar, 45% tussn d 30 n 39, 25% tussn d 40 n 49 n 8% 50 jaar of oudr. Ovrigns is d minimumlftijd voor d bwaardrsfuncti 24 jaar, n vindt bij 60 jaar functionl lftijdsontslag (FLO) plaats. D dinsttijd kan mt dri matn gmtn wordn: d total tijd dat mn bij ht gvangniswzn in dinst is, d tijd dat mn in d bwust inrichting wrkzaam is, n d tijd dat mn als bwaardr wrkzaam is. Dit loopt i.h.a. nogal uitn: n vrij aanzinlijk dl van d bwaardrs -mt nam dgnn mt n dinsttijd tussn d 5 n 0 jaar bij ht gvangniswzn- is zijn loopbaan bgonnn bij d gstichtswacht, ht dinstvak dat tot zijn (gdltlijk) ophffing nig jarn gldn d "buitnbwaking" vrzorgd. D vrdling ovr vir dinsttijdcatgorién is voor lk van dz matn wrggvn in tabl 2. Hirbij mot bdacht wordn dat alln bwaardrs/piw-rs zijn ; IT

14 ' gënquêtrd mt n dinsttijd van tnminst n half jaar. Tabl 2: D wrkrvaring van d gënquêtrd bwaardrs (N-239). Aantal jarn wrkzaam: -<= 2 3 -< 5 6 -< 8 >=. 9 gmiddld duur in jarn 8,25 bij ht gvangniswzn 3 als bwaardr % % % 3,8 4,2 3,4 33,9 36,4 40,5 6,3 6,0 6,3 46,0 34,4 29, ,75 6,3 idm, in dz inrichting Ht fit dat bijna d hlft van d in ht ondrzok btrokkn bwaardrs 9 jaar of langr in dinst is van ht gvangniswzn is nit van blang ontbloot. In d loop dr jarn zijn namlijk d nodig wijzigingn opgtrdn in d wrving n slcti, n dit zou wllicht tot uitdrukking kunnn komn in d scors op d in d vragnlijst opgnomn schaln - afgzin nog van ht fit dat d slctiprocdur, waarin tgnwoordig divrs tsts wordn afgnomn, bwaardrs i.h.a. nogal wantrouwnd hft gmaakt op ht punt van vragnlijstn. Wrd zo'n 20 jaar gldn nog vooral gslctrd op postuur n "grot handn" (zoals oudr bwaardrs ht uitdrukkn), sinds ht bgin van d 70-r jarn vindt d slcti plaats aan d hand van tsts, di in tw fasn wordn afgnomn. Tijdns d voorslcti wordn tw intlligntitsts n n prsoonlijkhidstst afgnomn. Mt dz laatst wordn vijf ignschappn gmtn: - psychisch inadquati; - social inadquati; - rigiditit; - gvolsmatighid; - social vrs. En scor in d bovnst tw dciln van één van dz schaln lidt tot n afwijzing; voor ht ondrhavig ondrzok btknt dit dat 4'r!

15 4 sollicitantn di rg hoog scorn op ignschappn di in ht strssmodl n blangrijk rol spln, rds bij d voorslcti afvalln. Bij d hoofdslcti wordn twaalf prsoonlijkhidsknmrkn gmtn. D scors daarop dinn ovrigns vooral als n lidraad bij n gsprk mt d tstpsycholoog. Als "idaal-scors" wordn ghantrd n hogr dan gmiddld scor op social contactn n assrtivitit, n lagr dan gmiddld scor op social vrs, nrvositit, zorgn, onvrdraagzaamhid n impulsif ragrn, n tnslott n gmiddld scor op social wnslijkhid, dominanti, wantrouwn, rigiditit n wrkinstlling. Blijkt uit ht gsprk dat r sprak is van onvoldond social vaardighdn, stabilitit n/of zlfwaardring n zlfvrtrouwn, dan wordt d sollicitant afgwzn; dat gburt ook in gval van n ongwnst combinati van scors op d gmtn prsoonlijkhidsknmrkn. 2.2 Mting van strssorn, strains n prsoon(lijkhid)sknmkn Na dz global schts van d rspondntn zal nu rst d procdur van schaalconstructi n validring bsprokn wordn. Hirbij wordt ondrschidn tussn n ondrzok naar d btrouwbaarhid van d dimnsis, n n ondrzok naar d validitit. D gvolgd procdur is grotndls dzlfd als bschrvn in d tsthandliding (Van Bastlaar n Van Brs, z.j.). Ht blangrijkst vrschil is dat in d analyss mt btrkking tot d P-E fit's stds gbruik is gmaakt van d 'war' vrschilscors, n nit van d absolut waardn. D rdn hirvoor is dat ook d in ht 'rapport ziktvrzuim' gprsntrd bvindingn gbasrd zijn op analyss waarin d 'war' vrschilscors zijn gbruikt, n ht dol van dit papr vooral is om ht gbruikt instrumnt t valurn. Omdat ht gbruik van 'war' in plaats van absolut scors wl consquntis kan hbbn voor d corrlatis van d btrffnd variabln mt d ovrig, zal in nadr inggaan wordn op d gvolgn van dz kuz Btrouwbaarhid a. Itmanalys Tnind na t gaan of all dimnsis (zi par..3) homogn zijn, wrdn m.b.v d procdur RELIABILITY (SPSS Inc, 983: p ) pr schaal d itm-rsttotaal corrlatis (corrctd itm-total

16 5 corrlations) brknd. Dz gvn ht vrband wr tussn n itm n d ongwogn somscor van d schaal, zondr dat daarin ht bwust itm is opgnomn. D rsultatn zijn opgnomn in tabl 3. Daarin zijn uitraard nit opgnomn d 2 strssorn di mt maar één vraag wordn gmtn; vnmin zijn opgnomn d itm-totaal corrlatis van di itms di uitindlijk nit bij d schaalconstructi wrdn gbruikt. Dit was ht gval wannr d itm-totaal corrlati bndn d.33 lag, d.w.z. dat mindr dan 0% van d varianti in d variabl vanuit d schaal vrklaard kan wordn. kj br,. Tabl 3: jtm-rgqrtotaal cougaatis (x 00) van d in d uitindlijk schaln opgnomn itms (zi voor d corrspondrnd vragn p. 7 n 8), alsmd d Crolíts...~4,.a..(x 00) van dz schaln. schaal itm no. alpha rolonduidlijkhid (fit.) rolonduidlijkhid (PE) vrantw.hid (fit) vrantw.hid (PE) wrkblasting (fit.) wrkblasting (PE) onv. gbr. knn./vaard participatigbrk rolconflict gbr. ondrst. chf gbr. ondrst. dircti gbr. ondrst. collga's gbr. ondrst. andrn gbr. ondrst. partnr gbr. ondrst. vrw./kn onz. tokomst wrk ontvr. mt ht wrk (psycho)som. klachtn hartklachtn angst dprssivitit , 4 gprikkldhid lt. 4 vrlis zlfwaardring lp bz. ign function f AB-typologi ' rigiditit: dogmatism rigiditit: ordning ordgr. (houd./zlf) A 62 ordgr. (houd./and.)

17 6 ordgr. (optr./zlf) ordgr. (optr./and.) gdt.gr. (optr./zlf) gdt.gr. (optr./and.) ordgr. (houd./pe) ordgr. (optr./pe) gdt.gr. (optr./pe) Bij d AB-typologi was sprak van n aanmrklijk rducti van ht aantal itms tot 3. Dri andr schaln mostn op grond van d itm-analys ghl vrvalln: - gdtinrdngrichthid (ign houding); PI - P-E fit gdtinrdngrichthid. (houding collga's); In bijlag II zijn d mt tabl 3 corrspondrnd tablln opgnomn voor d 4 ondrzokgropn di bschrvn zijn in d tsthandliding (Van Bastlaars n Van Brs, z.j., p. -4). Bij vrglijking mot bdacht wordn dat d daarin ondrstrpt itms in d aan d bwaardrs voorglgd vragnlijstn ontbrakn of (ingrijpnd) andrs gformulrd warn. Ovrigns zijn d bvindingn bij d andr ondrzokgropn nit gbruikt als basis voor bslissingn omtrnt ht opnmn van itms in n schaal. b. - Principal componntnanalys. pr _ dimnsi Op lk van d oorspronklijk schaln is n principal componntnanalys uitgvord m.b.v. d procdur FACTOR (SPSS Inc., 983, p ). Bij d schaln vrantwoordlijkhid (fitlijk), wrkblast ting (fitlijk), vrantwoordlijkhid (wns), wrkblasting (wns) n AB-typologi, alsmd d dri gdtinrdngrichthld-schaln, lvrd dit n mrdimnsional uitkomst op. Dit kwam ovrn mt d uitkomstn van d itmanalys, n gaf aldus n xtra rdn om n aantal itms uit d uitindlijk schaln wg t latn. Hrhaling van d PC-analys op d ingkort schaln lvrd vrvolgns unidimnsionalitit op, htgn n bvstiging is van d homognitit van d schaln. In d tsthandliding wordt vrmld dat in tw van d vir daar bhandld datasts d dimnsi wrkblasting in 2 subdimnsis uitn

18 \- 7 vil, doch dat dz zodanig gcorrlrd warn dat toch tot homognitit bslotn kon wordn (Van Bastlaar n Van Brs, z.j., p. 5). In d hir bsprokn datast wrdn chtr dri dimnsis aangtroffn, di moilijk intrprtrbaar warn. D tw mst "stornd" itms (3 n 4) zijn daarom bij ht construrn van d schaal gschrapt, waarna n unidimnsional schaal ovrblf. En vrglijkbaar problm dd zich voor bij d schaal algmn psychosomatisch klachtn. Hir ontstond n factor waarop d itms "maagpijn", "migrain", "slcht gzondhidstostand", "gn tlust" n "moit mt slapn" hoog laaddn, n één di bpaald wrd door d itms "trilln van d handn", "zwtn van d handn" n "duizlighid" (ngativ corrlatis). Ht lijkt nit onmoglijk dat dit ht gvolg is van ht gvn van sociaal wnslijk antwoordn - uit latr gsprkkn mt bwaardrs blk dat sommign d hir bdold vrschijnsln zagn als n tkn van xtrm znuwachtighid. Omdat bij schv rotati (OBLIMIN) d bid factorn gcorrlrd blijkn (r - 0,42), n slchts één itm-totaal corrlati (di van "trilln van d handn") aan d lag kant is, is d schaal toch als voldond homogn bschouwd om hm als ghl t gbruikn. c. Btrouwbaarhid van d rsultrnd schaln In tabl 3 wrd pr schaal ook rds vrmld d bijbhornd Cronbach's alpha. Dz coëfficiëntn, brknd op basis van ht ALPHAmodl (SPSS inc., 983: p. 77), zijn n maat voor d homognitit van n schaal (vgl. Nunnally, 978: p. 24). D gvondn waardn, di all bovn d 0,60 liggn (n aantal komt zlfs bovn d 0,80), zijn voldond groot om t sprkn van intrn consistnt schaln, zkr wannr mn bdnkt dat ht aantal itms pr schaal vrij gring is (d coëfficiënt alpha nmt to mt ht aantal -god mt d rst van d schaal corrlrnd- itms) Validitit Kan uit ht voorgaand bslotn wordn dat d gconstrurd schaln voldond btrouwbaar zijn, dit zgt nog winig ovr d validitit: mtn d schaln wat w willn mtn. Btrouwbaarhid is daarvoor wliswaar n noodzaklijk voorwaard, doch gn voldond. Voor wat btrft d validitit kan ondrschidn wordn naar, kj

19 8 "contnt"-validitit, prdictiv validitit n "construct"-validitit (zi Nunnally, 978: p. 86-3). D rst vorm hft btrkking op d vraag of d vrschillnd schaln gacht kunnn wordn ht hl spctrum t bstrijkn dat w willn mtn, n of z nit (ook nog) its andrs mtn. D twd soort validitit btrft d mat waarin d gmtn groothid in staat is daarm samnhangnd (doch nit pr s latr optrdnd) gdrag t 'voorsplln". Mt d laatst vorm wordt bdold d mat waarin d mt bhulp van d schaln gconstrurd bgrippn ovrnkomn mt d thortisch bgrippn waarvoor z gacht wordn n maat t zijn. Op basis van ht voor dit ondrzok gbruikt matriaal kan van d schaln slchts d contnt-validitit vastgstld wordn. Om d construct-validitit vast t stlln zoudn immrs d vrschillnd thortisch bgrippn (wrkblasting, paticipatigbrk tc.) mt bhulp van vrschillnd instrumntn gmtn motn wordn - waarondr bij voorkur n gijkt. Vrglijking van d rsultatn zou dan inzicht vrschaffn in d construct-validitit. En drglijk mrvoudig mting hft chtr nit plaatsgvondn. Wl zou mn kunnn stlln dat d construct-validitit van d krnbgrippn ("objctiv omgving / PE-fit", "gbrk aan ondrstuning" n "racti op spanning") vastgstld kan wordn: dz wordn immrs lk mt divrs instrumntn gmtn. Op dz zaak komn w nog trug; hir bprkn w ons tot d validitit van d afzondrlijk schaln. Voor d prdiktiv validitit gaat ignlijk htzlfd op: r zijn gn critriumvariabln (gmtn) aan d hand waarvan d voorspllnd waard van d afzondrlijk schaln vastgstld kan wordn; inzovrr d gvondn schaalwaardn gn strk samnhang zoudn vrtonn mt ht als critriumvariabl t bschouwn ziktvrzuim, zou dit vngod opgvat kunnn wordn als n ontknning van d validitit van ht modl als van di van d mtingn. Blijft dus ovr d contnt-validitit. Hirbij kan allrrst gwzn wordn op d,zg. "fac-validity" van d divrs schaln: d vragn waaruit z bstaan lijkn zo op ht rst gzicht in lk gval gschikt om dl uit t makn van n instrumnt dat bdold is om d btrffnd vrschijnsln t mtn. Dit gldt zowl voor d itms di (vrijwl ongwijzigd) uit d oorspronklijk vragnlijst zijn ovrgnomn als voor d ghl niuw of andrs vrwoordd, alsmd d

20 9 k) niuw togvogd schaln. Nu mog fac-validity n rst vrist zijn om van construct-validitit t kunnn sprkn, ht is zkr nit voldond: dat itms in d opvatting van d opstllr van d vragnlijst n bpaald vrschijnsl mtn zgt nog winig ovr wat r gburt wannr d vragnlijst aan d ondrzokgrop wordt voorglgd. En mthod om op basis van d vrkrgn antwoordn d validitit (nigszins) vast t stlln, bidt d principal componntnanalys. Wannr uit n drglijk analys op d itms di dl uitmakn van n aantal (vntul ondrling gcorrlrd) schaln nit zou blijkn dat d tot één schaal bhornd itms strkr mt lkaar (c.q. d ondrliggnd factor) samnhangn dan mt d andr itms, of indin d vrschillnd vrwacht dimnsis nit ondrschidbaar zoudn zijn, zou dit n aanwijzing zijn dat r gn sprak is van contnt-validitit. Om dz rdn zijn n aantal principal componntn-analyss uitgvord mt bhulp van d procdur FACTOR (SPSS Inc., 983, p ), namlijk op d strssorn (incl. gdtinrdn- / ordgrichthidsschaln), d ondrstuningsschaln n d strains. Bij dz analyss is stds gbruik gmaakt van schv rotati (OBLIMIN mt maximal schfhid); zodond kon tvns naggaan wordn of d vrschillnd schaln gacht mochtn wordn ook nog its gmnschapplijks t mtn. D rsultatn wordn hirondr bsprokn. k) 4,,r7 a. D schaln Strssorn Analys op bovnbdold wijz van d itms di uit d in paragraaf 2.2. gschts procdur naar vorn kwamn als gschikt om t wordn opgnomn in d strssor-, gdtinrdngrichthids- n ordgrichthidsschaln, lvrt ht volgnd bld op. D itms di bhorn tot d schaln fitlijk rvarn rolonduidlijkhid, vrantwoordlijkhid, n wrkblasting blijkn strk ngatif t corrlrn mt d corrspondrnd PE-fits. Dit is natuurlijk nauwlijks vrwondrlijk, waar d laatst n linair transformati van d rst zijn. Mn zou daarom kunnn zggn dat d rsultrnd factorn uovrbpaald" zijn; daar staat tgnovr dat ht wl dglijk gaat om concptul t ondrschidn zakn (rvarn wrkdruk tgnovr discrpanti tussn rvarn n gwnst wrkdruk tc.) - w zin dan ook dat d scors op d 'wns'-variabln voor vrschillnd rspondntn vrschillnd

21 20 waardn bvattn. Om dz rdn zijn toch bid soortn itms in d analys ghandhaafd. Er rsultrn dan 6 factorn mt n Eignwaard grotr dan (bij in totaal 56 itms); zij vrklarn gzamnlijk 73,2% van d total varianti. D OBLIMIN-rotati convrgrt bij mr dan 0 factorn chtr nit in ht standaard-aantal itratis (25), trwijl d oplos- - sing mt factorn al nit god intrprtrbaar is. Rducti van ht aantal factorn tot 8, waarm toch nog 55% van cl. varianti vrklaard wordt, gft chtr n god intrprtrbar oplossing (zi bijlag III voor d patroonmatrix). Dz factorn kunnn als volgt bnomd wordn:. wrkdruk (rvarn n discrpanti); 2. rolonduidlijkhid (rvarn n discrpanti); 3. ordgrichthid (discrpanti zlf - collga's); 4. vrantwoordlijkhid (rvarn n discrpanti); 5. gdtinrdngrichthid (discrpanti zlf - collga's); 6. rolconflict; 7. gbrk aan ontplooiingsmoglijkhdn; 8. participatigbrk. Vrglijking mt tabl 3 laat zin dat ht daarin gmaakt ondrschid tussn "rvarn" n "discrpanti" zoals rds gzgd bij d schaln rolonduidlijkhid, vrantwoordlijkhid n wrkblasting nit uit d analys naar vorn komt, trwijl zich its vrglijkbaars voordot tn aanzin van "houding" n "optrdn" bij d schaal ordgrichthld. Ook valt op dat d strssorn onvoldond gbruik van knnis n vaardighdn n onzkrhid ovr d tokomst van ht wrk ontbrkn. D dsbtrffnd itms blijkn namlijk gzamnlijk één factor t bpaln (ook bij d oplossingn mt 9 of 0 factorn); dz is gbrk aan ontplooiingsmoglijkhdn gnomd. Hirbij kan wordn opgmrkt dat ook in d tsthandliding vrmld wordt dat d factor onvoldond gbruik van knnis n vaardighdn nit duidlijk naar vorn kwam, doch dat d btrokkn itms o.a. laaddn op d factor tokomstonzkrhld (Van Bastlaar n Van Brs, z.j.: p. 7). Voorts is ht zo dat nit all itms ht strkst samnhangn mt d factor waarm mn op ht rst gzicht d mst samnhang zou vrmodn, n vnmin ladn op lk factor slchts di itms (hoog) di mn zou vrwachtn. D hir bschrvn factor-analys gft dus slchts n gdltlijk bvstiging van d contnt-validitit van d in d vragnlijst opgnomn schaln. Omdat ht uitindlijk gaat om d 4

22 B B ondrliggnd variabl "subjctiv omgving / PE-fit", hoft dit nit als n rnstig bzwaar gzin t wordn. D bdold afwijkingn van ht vrwachtt bld kunnn immrs gzin wordn als ht gvolg van d (noodzaklijkrwijs aanwzig) ondrling corrlatis van d factorn. D groott van dz corrlatis is t vindn in tabl 4; in d volgnd subparagraaf wordt r nog op truggkomn..5--)2,0 Tabl 4: corrlatimatrix _ van d uit d strs,;-itms naar vorn komnd factorn (Parson-r x 00). factor kj r. ondrstuning Topassing van dzlfd procdur op d 26 "ondrstunings-itms" lvrt 7 factorn op mt n Eignwaard grotr dan n n vrklaard varianti van in totaal 72,%. Bprking van ht aantal factorn tot 5 (d vrklaard varianti wordt dan 63,3%) lidt tot n intrprtrbar oplossing (zi bijlag III voor d patroonmatrix). Dz factorn zijn als volgt t bnomn:. gbrk aan ondrstuning door chf n dircti 2. I partnr 3. I collga's 4. 2 andrn op ht wrk 5. vrwantn n knnissn Ook hir zin w dus ht samnvalln van tw dimnsis, namlijk d ondrstuning (of juist ht gbrk daaraan) door d dirct chf c.q. d dircti. In grot lijnn chtr bvstigt d uitkomst van dz analys wl dglijk d contnt-validitit van d in d vragnlijst opgnomn schaln. Tabl 5 gft wr d corrlati-coëfficiëntn van d factorn. At' h ird

23 22 a Tabl 5: corrlatimatrix van d uit d ondrstunings-itms naar vorn komnd factorn (Parson-r x 00). factor g Strains Tnslott is op dzlfd wijz ook nog d contnt-validitit naggaan van d strains. Ht blijkt dat d 33 itms kunnn wordn grducrd tot 8 factorn mt n Eignwaard grotr dan, bij n vrklaard varianti van 66,4%. Dz oplossing (zi wdrom bijlag III voor d patroonmatrix) is ook intrprtrbaar, n wl als volgt:. nrvositit; 2. irritati; 3. bzorgdhid ovr functionrn; 4. ontvrdnhid ovr ht wrk; 5. hartklachtn; 6. vrlis van zlfwaardring; 7. algmn psychosomatisch klachtn; 8. dprssivitit. Howl ook hir wr sommig itms op mr dan één factor ongvr vn hoog ladn, c.q. ht hoogst ladn op n factor waar w z op grond van d fac-validity nit zoudn vrwachtn, wordt d contntvaliditit in rdlijk mat bvstigd.. D corrlati van d factorn is t vindn in tabl 6. a ii Tabl 6: corrlatimatrix van d uit d strain-itms naar vorn komnd factorn (Parson-r x 00). factor , a D conclusi uit dz xrciti kan luidn dat, howl r nkl

24 23 4 k) vrstoringn zijn van ht algmn bld, d ghantrd vragnlijst k) dri clustrs van schaln oplvrt di lk n rdlijk contntvaliditit bzittn. Dz schaln blijkn chtr nit ghl ovrn t komn mt d thortisch dimnsis van d krnbgrippn "subjc- tiv omgving / PE-fit", "ondrstuning" n "racti op spanning" zoals dz in ht aan d vragnlijst tn grondslag liggnd strssmodl t ondrschidn zijn. D op basis van ht thortisch modl gconstrurd schaln wijkn dan ook af van d schaln di mn op basis van d hir bschrvn factor-analyss zou construrn. Wllicht is dit ht gvolg van d gbruikt OBLIMIN-procdur, waarbij gkozn is voor ht vindn van n zo schf moglijk oplossing (zi: Norusis, 985: pp ). Tnind n zo groot moglijk vrglijkbaarhid t houdn mt rdr ondrzokn waarin van d VOS gbruik wrd gmaakt, zijn hir toch d "thortisch" schaln gbruikt. b D latnt variabln Dit brngt ons op d vraag in hovrr dz schaln ook wrklijk its gmnschapplijks mtn, m.a.w. wat d contnt-validitit van d latnt variabln (d krnbgrippn uit ht modl) is. Omdat ht hir stds gaat om n rlatif gring aantal schaln, is ht zinvol om voor n rst antwoord op dz vraag ns t kijkn naar d corrlatimatrics (zi bijlag IV); dz zijn tmr intrssant wannr z vrglkn wordn mt d corrlatimatrics van d in d hirvoor bschrvn analys gvondn factorn. D volgnd stap om d latnt variabln aan n nadr ondrzok t ondrwrpn is ht, nt als hirvoor bschrvn wrd, uitvorn van n principal componntnanalys op lk van d clustrs schaln (wdrom OBLIMIN). D rsultatn van dz aanpak zijn als volgt. Dit btknt dat naast n zo groot moglijk vrklaard varianti ook maximalisati van d corrlati van d factorn (d.i. d cosinus van d hok daartussn) nagstrfd wordt. Ht lijkt nit onmoglijk dat hirdoor n variabl, di bij n orthogonal oplossing nog -zij ht nit hoog- laadt op n factor, uitindlijk trcht komt op n andr. n çl ZI

25 24 Strssorn Als strssorn zijn aangmrkt d 3 schaln di in tabl 3 bnomd zijn als fitlijk rolonduidlijkhid, vrantwoordlijkhid n wrkblasting, d PE-fits van d dri voorgnomd, onvoldond gbruik van knnis n vaardighdn, participatigbrk, rolconflict, onzkrhid ovr d tokomst van ht wrk, PE-fit ordgrichthid (houding), PE-fit ordgrichthid (optrdn) n PE-fit gdtinrdngrichthid (optrdn). Hiraan zijn togvogd d vragn ovr d gprikkld vrhouding mt d chf n d spanning tussn d afdlingn. Uit d corrlatimatrix (zi bijlag IV) wordt dirct al duidlijk dat d bid ordgrichthidsschaln n apart positi innmn: z corrlrn strk mt lkaar, n nauwlijks mt d andr. Alln d gdtinrdngrichthidsschaal vrtoont nog n rlatif hog (ngativ) corrlati mt één van d ordgrichthidsschaln; voor ht ovrig lijkt dz schaal vnns n apart positi in t nmn. Duidlijk is voorts dat n principal componntnanalys gdominrd zal wordn door d hog corrlatis van d schaln fitlijk rolonduidlijkhid, fitlijk vrantwoordlijkhid n fitlijk wrkdruk mt hun rspctiv PE-fits. T vrwachtn is dat dit nog ns dri dimnsis oplvrt. D ovrig schaln blijkn dan ht strkst samn t hangn mt d rolonduidlijkhidsschaal, m.u.v. rolconflict, wlk schaal strkr lijkt t corrlrn mt wrkblasting. En drglijk bld is consistnt mt dat wat in ht voorgaand bschrvn wrd. In d corrlatimatrix van tabl 4 zin w dzlfd structuur: naast d 5 dimnsis di hirbovn gnomd wrdn, zin w daar nog dri dimnsis waarvan r 2 (d factorn 7 n 8) mr corrlrn mt rolonduidlijkhid, n (factor 6) mr mt wrkdruk. Gbruikn w dz corrlatimatrix nu als basis voor n principal componntnanalys, dan blijkt dat n intrprtrbar matrix d 5 schaln rducrt tot 4 factorn, di tsamn 56% van d varianti vrklarn (topassing van ht Eignwaard-critrium lvrt -als vrwacht- 5 factorn op, mt 64% vrklaard varianti, maar dz oplossing is mindr god t intrprtrn). In tabl 7 is d patroonmatrix van dz oplossing wrggvn. Op basis van dz matrix kunnn d factorn achtrnvolgns als volgt bnomd wordn: vrvrmding, wrkdruk, PE-ordgi.-Ichthid n zlfstandighid. Voor wat btrft d btitling van factor als vrvrmding zij opgmrkt dat d btrokkn schaln wliswaar nit ovrn- a a a T '

26 25 k) komn mt d "klassik" dimnsis van vrvrmding, doch dat z in combinati inhoudlijk toch zr dicht komn bij wat i.h.a. ondr "vrvrmding in d arbid" vrstaan wordt (cf.: Sirksma, 975: pp ). Ht is dan ook nit vrwondrlijk dat óók d schaal PEgdtinrdngrichthld rlatif hoog op dz factor laadt; daarbij -gaat ht immrs vnns om afstand tussn d ign prsoon n d omgving. Dat op d factor wrkdruk ook d schaal rolconflict laadt, lijkt op ht rst gzicht wllicht vrmdr. Dit is chtr volstrkt t bgrijpn wannr mn in gsprkkn mt bwaardrs/piw'rs tlkns wr hoort dat z gn problmn hbbn mt d combinati van hun bvilignd n bjgnnd taak, maar dat z wl mnn voor bid (n zkr in combinati) t winig tijd t hbbn. D rdn tnslott om d vird factor zlfstandighid t nomn in plaats van vrantwoordlijkhid is dat d oorspronklijk itms ook gacht kunnn wordn t vrwijzn naar d zlfstandigr manir van wrkn -vooral in d omgang mt gdtinrdn- di van d PIW-r (als tgngstld aan "bwaardr") vrwacht wordt. k.) Tabl 7: patroonmatrix van d OBLIMIN-rotati van d "strssorn" ovr 4 principal componntn (all waardn x 00). schaal factor factor 2 factor 3 factor 4 communal. rolond.hid 73 PE-idm -70 onv. gbr. knn. 70 tokomstonz. 63 gprikk. chf particip.gbrk 47 spann. afdlingn wrkblasting PE-idm rolconflict PE-ord (houd.) PE-ord (optr.) PE-vrantw vrantwoord.hid PE-gd.gr. (optr.) Eignwaard (ladingn <.25 zijn nit opgnomn)

27 26 D samnhang tussn d gvondn factorn is nit rg strk, zoals blijkt uit d in tabl 8 ggvn corrlatimatrix. Tabl 8: corrlatimatrix van d 4 op basis van d "strssorn" gvondn factorn (Parson-r x 00) factor vrvrmding wrkdruk PE- ordgrichthid wrkdruk -24 PE-ordgrichthid -4 7 zlfstandighid -7 0 ondrstuning Zoals uit tabl 3 is af t lzn kunnn op basis van d vragnlijst 6 schaln gconstrurd wordn waarm d mat van ondrstuning di mn ondrvindt (of livr gzgd: ht gbrk daaraan) gmtn ~dn. In dit gval is d corrlatimatrix mindr duidlijk dan bij d strssorn (zi bijl. IV). Wl lijkt ht r op dat d ondrstuning door d partnr rsp. door vrwantn n knnissn n apart positi innmt, trwijl ondrstuning door chf rsp. dircti d krn van n twd clustr lijkn t vormn. Ook dit bld komt ovrn mt wat hirvoor gvondn wrd. Topassing van d OBLIMIN-procdur op dz corrlatimatrix lvrt 2 factorn op mt Eignwaard >, di tsamn 6,3% van d varianti vrklarn. Dz factorn, di op basis van d patroonmatrix (zi tabl 9) t bnomn zijn als gbrk aan Intrn ondrstuning n gbrk aan xtrn ondrstuning, corrlrn ondrling slchts zwak: r 0,8. Dit is n intrssant uitkomst: ook uit opn intrviws di, in ht kadr van n nog t publicrn ondrzok, mt bwaardrs wrdn ghoudn kwam naar vorn dat zij n schrp schiding lgdn tussn ht lvn "binnn" n dat 'buitn". Opvallnd is dan ook dat d ondrstuning door collga's op bid factorn scoort; n vrklaring zou kunnn zijn dat mn sommig collga's als "ign omgving" bschouwt, n andrn vooral als ondrdl van d organisati ("d andrn").

28 27 k) Tabl 9: patroonmatrix van d OBLIMIN-rotati van d "ondrstuningsschaln" ovr 2 principal componntn (all waardn x 00). schaal factor factor 2 communalitit gbrk support chf 86 idm, dircti 78 idm, andrn op wrk 70 idm, collga's 56 idm, partnr idm, vrw. n knn Eignwaard (ladingn <.25 zijn nit vrmld) Strains D 8 strains uit tabl 3, tnslott, lvrn n rlatif homogn corrlatimatrix op, nt zoals dat ht gval was mt d factorn di rsultrdn uit d hirvoor bsprokn PC-analy op d afzondrlijk itms. D PC-analys op d samngstld schaln lvrt slchts één factor mt n Eignwaard > ; dz vrklaart 52% van d varianti. D factorladingn zijn wrggvn in tabl 0. Tabl 0: factorladingn van d "strainschaln" op factor (all waardn x 00) schaal factor communalitit dprssivitit 85 7 algmn (psycho)som. kl angst bzorgdhid ign funct hartklachtn irritati ontvrdnhid m.h. wrk 56 3 vrlis zlfwaardring Eignwaard 43 c. Conclusi Trugblikknd op d voorgaand subparagrafn lijkt. d conclusi gwttigd dat d dri bschouwd clustrs van schaln lk indrdaad its gmnschapplijks mtn, waarbij ht inhoudlijk winig uitmaakt of

29 28 gbruik wordt gmaakt van d "thortisch" schaln (di ignlijk vooral op grond van "fac-validity" tot stand zijn gkomn), of van d "mpirisch" schaln di mn op basis van d PC-analyss op d afzondrlijk itms zou kunnn samnstlln (door d factorscors t brknn). Er lijkt dan ook winig rdn om af t zin van gbruikmaking van d "thortisch" schaln. D scors hirop, vrkrgn door optlling van d scors op d itms n dling door ht aantal itms, zijn t vindn in bijlag V Gbruik van vrschilscors D in ht voorgaand bhandld "strssorn" zijn ondr andr gbasrd op n aantal P-E fit's, vrschilscors tussn prsoon n omgving. Vrmld is rds dat in d analyss gbruik is gmaakt van d 'war' vrschilscors, n nit van d absolut waardn daarvan. Dit kan lidn tot n vrtkning van sommig in ht volgnd hoofdstuk t ondrzokn vrbandn. Zo is ht nit uitgslotn dat n hog mat van ondrvondn strss, mt als gvolg n hog scor op n "strainschaal", vnzr vroorzaakt kan wordn door -bijvoorbld- n t hog als door n t gring wrkdruk. D rlati tussn ht itm P-E wrkdruk n d btrffnd strain-schaal is dan nit linair, maar curvilinair (parabolisch). Om in dat gval d parson-r t kunnn gbruikn als maat voor d samnhang tussn d strss-schaal waarvan ht itm dl uitmaakt n d strainschaal mot d samnstlling van d strss-schaal plaatsvindn mt bhulp van d absolut waard van d PE-fit, tnind ht curvilinair vrband om t zttn in n linair vrband. D parson-r vrondrstlt immrs n linair vrband, n hft daardoor bij n strk curvilinair vrband n (zr) lag waard. Aan d hand van plotjs van d divrs PE-fit's tgn d strainschaln, d ondrschidn itms daarvan n d in d vorig paragraaf gnomd 'strainfactor' kon wordn vastgstld dat slchts in n nkl gval sprak was van wat mt nig god wil n 'parabolisch' rlati gnomd zou kunnn wordn. Er lijkt dus gn nkl noodzaak om gbruik t makn van d absolut waardn van d PE-fit's, in plaats van d war vrschilscors (cf. Van Bastlaar & Van Brs, z.j.: pp ). Toch is voor all zkrhid nog naggaan wat d gvolgn zijn van d kuz voor ht gbruik van 'war' scors -waarvan nit mr kan wordn achtrhaald of dit oorspronklijk (bij d "wrkgrop zikt- ii

30 29 vrzuim") n bwust kuz is gwst. Dit is gburd door d btrffnd analyss m.b.t. btrouwbaarhid n validitit nogmaals uit t vorn, doch nu mt d absolut vrschilscors. Daarbij blk dat d in tabl 3 wrggvn itm-rsttotaal corrlatis bduidnd gringr wrdn, vnals -uitraard- d waardn van Cronbach's alpha. Topassing van d op basis van d absolut waardn gconstrurd schaln in d principal componntnanalys als bsprokn in d vorig paragraaf ondr 'b' lvrt n bld op dat nit ns strk afwijkt van ht in tabl 7 gprsntrd: alln d schaal "PE-gdtinrdngrichthid" scoort nu hogr op factor 3 dan op factor 4, n d mst ngativ corrlatis vrandrn in positiv. D total vrklaard varianti nmt af tot 52%. Ook dz uitkomstn lijkn gn aanbvling om d absolut vrschilscors t gbruikn in plaats van d war.. i s; b. 2.3 Mting van ht ziktvrzuim D mting van ht ziktvrzuim tn bhov van ht hir bsprokn ondrzok hft vnns plaatsgvondn mt bhulp van d vragnlijst. D rspondntn is gvraagd op t gvn ht aantal maln dat zij ht voorgaand jaar zik warn gwst, n vrvolgns van d rst vijf (of zovl mindr als van topassing) van dz ziktpriodn d duur n d aard t spcificrn (zi d vragn 02 t.m. 04). En drglijk slf-rport mthod hft natuurlijk als nadl dat d btrouwbaarhid gring is: afgzin van 'vrgtn" priods is ht ook moglijk dat mn ziktgvalln mldt di nit, of nit voor d total duur, tot vrzuim hbbn glid. Daar staat tgnovr dat dit d nig moglijkhid was om uitgbrid ggvns ovr ht -subjctif rvarn- ziktvrzuim t krijgn, di ook nog op individul nivau mt d ovrig variabln in vrband gbracht kondn wordn. D opbouw van d vragn maakt ht moglijk ht vrzuim van d individul bwaardr uit t drukkn in vrschillnd matn: frqunti, total duur n gmiddld duur. Tvns is ht moglijk bpaald ziktgvalln (bv. als gvolg van n sportongval) uit t sluitn, c.q. ons t bprkn tot ht vrzuim dat door d rspondnt zlf wordt togschrvn aan spanningn op ht wrk n/of thuis. En totaalovrzicht van d aard n d omvang van ht aldus grgistrrd vrzuim is t vindn in bijlag VI; hir zij slchts vrmld dat 75%

31 30 van d bwaardrs in ht aan d mting voorafgaand jaar tn minst één kr zik is gwst (gmiddld bijna 2 kr), htgn lidd tot n gmiddld totaalvrzuim van ca. 40 dagn pr "zik" bwaardr. Uitgdrukt in ht aantal vrzuimdagn is ht ziktvrzuim dat door d btrokknn wordt togschrvn aan spanningn (thuis of op ht wrk) d grootst catgori, mt bijna 45%. D andr catgoriën (m.u.v. d rstcatgori andrs di op 2% komt) zijn all bduidnd mindr omvangrijk. Kijkn w naar ht aantal zikmldingn, dan blijkt d grootst catgori di van d klin kwaaltjs t zijn (48%); d spanningn komn dan op 2%. D vrklaring voor dit vrschil is uitraard dat d gmiddld vrzuimduur in dz laatst gvalln vl hogr is: 8 dagn tgn 0 pr "klin kwaaltj". Wordt d oorzaak van ht ziktvrzuim buitn bschouwing glatn, dan hangn d dri moglijk t hantrn vrzuimmatn uitraard samn. Volstrkt volgns d vrwachting blijkt n hogr vrzuimfrqunti wliswaar linair samn t hangn mt n langr total vrzuimduur, maar is dit vrband vrr van prfct (Parson-r = 0,8). D langdurig zikn zijn daarvan d voor d hand liggnd oorzaak. Ook ht vrband tussn vrzuimfrqunti n d gmiddld duur hft d vrwacht richting (ngatif), doch hir valt op dat ht wl rg zwak is (-0,). D corrlati tussn total n gmiddld vrzuimduur is conform d vrwachting strk (0,86). Er lijkt dan ook winig rdn één van dz bid matn bovn d andr t vrkizn; omdat d total vrzuimduur in d praktijk van d inrichtingn ht intrssantst is, is dz in ht volgnd hoofdstuk als maat gbruikt. En aspct dat hirvoor al aan d ord is gstld, is d moglijk gring btrouwbaarhid van d via d vragnlijst vrkrgn ggvns. Naggaan is daarom ho d via d nquêt vrkrgn cijfrs zich vrhoudn tot d officiël cijfrs (waarvan d btrouwbaarhid ovrigns ook al nit buitn kijf staat). Tabl gft hirin nig inzicht. Uit d voor d vrschillnd subgropn strk vrschillnd ratio's van bid rgistratis kan d conclusi wordn gtrokkn dat via d VOS n strk ondrvrtgnwoordiging van ht zr kort durnd vrzuim is vrkrgn.. a I I '7 - ii

32 3 Tabl : Vrschilln tussn ht via d VOS opggvn ziktvrzuim n ht officil grgistrrd vrzuim in dzlfd priod (Bron: rapport "Bwaardrs ondr druk", bijlag IX). duur in absoluut aantal wrkdagn officil VOS ratio n mr Jhz, Totaal In d nquêt wrd ht ziktvrzuim opggvn in kalndrdagn. D officiël rgistrati is gbasrd op wrkdagn. Om d vrglijking ** moglijk t makn mostn d nquêtggvns wordn omgrknd. D ratio wrd vrkrgn door middl van dling van d officiël aantalln door d in d nquêt gvondn aantalln.

33 33 a a 3 ZIEKTEVERZUIM ALS AFHANKELIJKE VARIABELE Als gzgd was ht blangrijkst dol van ht ondrzok dat rsultrd in ht "rapport ziktvrzuim" ht vaststlln van d moglijk oorzakn van d hog vrzuimprcntags. Om dz rdn wrd ziktvrzuim nit op één lijn gstld mt d strains, zoals dat gburt in ht modl waarop d VOS is gbasrd, maar bschouwd als d afhanklijk variabl in n modl waarin d strssorn d rol van vrklarnd variabl spln n d prsoon(lijkhid)sknmrkn di van intrmdiërnd variabln. D strains zijn in dit modl t bschouwn als covariatn van ht ziktvrzuim, waarvan nit bij voorbaat vast staat of n zo ja op wlk wijz z wllicht ook ht ziktvrzuim bïnvlodn. En nadr bschrijving van dit modl wordt ggvn in paragraaf 3.2; rst zal nu inggaan wordn op d (door d wrkgrop ghantrd) "dirct" bnadring, waarbij gtracht is ht ziktvrzuim t vrklarn uit d strssorn n d prsoon(lijkhid)sknmrkn door gbruikmaking van multipl rgrssi. 3. Schaalscors als prdictor van ziktvrzuim Bij n poging ht ziktvrzuim, uitgdrukt in total vrzuimduur, t vrklarn uit d scors op d strssor- n prsoonlijkhidsschaln, d prsoonsknmrkn n omgvingsfactorn, mot rst aandacht bstd wordn aan één van di omgvingsfactorn, nl. ht soort inrichting, di slchts op nominaal nivau gmtn kan wordn. Zoals ind tabl in bijlag V is t zin, loopt ht gmiddld total ziktvrzuim (als opggvn via d vragnlijstn) tussn d dri soortn inrichtingn strk uitn. Vooral ht vrschil tussn d gslotn n d halfopn gvangnissn is wliswaar als gvolg van d grot standaardafwijkingn nit significant (op 5% nivau), doch wl substantil. Ook wannr gkkn wordt naar d officiël vrzuimcijfrs zijn opmrklijk vrschilln tussn d vrschillnd soortn inrichtingn waarnmbaar. In tabl 2 zijn dz cijfrs wrggvn voor 5 typn inrichtingn; daarbij is ht langdurig vrzuim (> 6 maandn) buitn bschouwing glatn. D rdn daarvoor is dat ht totaal aantal vrzuimd dagn in n inrichting volstrkt bpaald kan wordn door dat langdurig vrzuim: tgnovr één langdurig zik motn, om aan htzlfd aantal vrzuimdagn t komn, lk maand al 0 prsonn staan di dri dagn zik zijn. -t)