Aanbevelingen voor het gebruik van insectenwerende middelen door zwangere vrouwen en kinderen S. Leuckx 1

Transcriptie

1 Aanbevelingen voor het gebruik van insectenwerende middelen door zwangere vrouwen en kinderen S. Leuckx 1 MeSH-termen Insect Repellents; Pregnancy; Child; Infant; Insects; DEET; picaridin; ethyl-3- (N-n-butyl-N-acetyl)aminopropionate; terpin; citriodiol; Travel; Dengue; Chikungunya virus; Malaria; Insect Bites and Stings; Prevention & control. Trefwoorden Repellents, insectwerende middelen, zwangeren, kinderen, insecten, insectenbeten, DEET, diëthyltoluamide, icaridine, IR3535, p-menthaan-3-8-diol, citriodiol, reizen, dengue, chikungunya, malaria. Zomerse dagen en de voorbereiding van de vakantie doen steevast de vraag rijzen naar adequate middelen die ons beschermen tegen insectenbeten of -steken. Welke insectenwerende middelen kan de apotheker adviseren? Welke middelen kunnen gebruikt worden door zwangere vrouwen en welke zijn aangewezen voor kinderen? Wat kan de apotheker als bijkomend advies geven? Dit artikel biedt een antwoord op deze vragen. Inleiding Insectenwerende middelen (repellents) zijn stoffen die op de niet-bedekte huid of op de kleding worden aangebracht om contact met overbrengers van ziekteverwekkers (vectoren) af te weren. Ze bevatten een actief bestanddeel dat de insecten verjaagt zonder ze te doden 1,6. Het aantal insecten dat ziekteverwekkers overbrengt is de laatste jaren gestegen. Vermoedelijk is dit te wijten aan de globale opwarming van de aarde 2. Insecten Insecten komen veelvuldig voor in de natuur. Sommige zijn onschuldig en nuttig, andere zijn vectoren van ziekten zoals bv. malaria, dengue, chikungunya en de ziekte van Lyme. Specifieke adviezen voor de preventie tegen malaria, dengue en chikungunya worden verder in dit artikel besproken. Praktische beschermingsmaatregelen voor deze en andere tropische ziekten kan u nalezen op de website van het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG, Preventieve maatregelen tegen tekenbeten vindt u in de Folia Pharmacotherapeutica van mei U kunt deze raadplegen via de website van het BCFI ( Korte beschrijving van de diverse insectenwerende producten Diëthyltoluamide Synoniem: DEET, N,N-diëthyl-3-methylbenzamide, N,N-diëthyl-m-toluamide. Insectenwerend middel voor muggen, vliegen, dazen en teken. Hoe hoger de concentratie hoe langer de beschermingsduur. Concentraties lager dan 10% DEET bieden onvoldoende bescherming terwijl concentraties hoger dan 50% geen hogere beschermingsduur bieden 7. Een product met 20-30% DEET beschermt slechts gedurende 4 à 6 uur. Bij een concentratie van 40-50% DEET, bedraagt de beschermingsduur ongeveer 8 uur. Niettemin is dat vaak onvoldoende om een volledige nacht beschermd te zijn 17. Zeldzame ongewenste effecten (hoofdzakelijk huidirritatie) zijn een gevolg van een overmatig of verkeerd gebruik van DEET. Gebruikte concentraties: 10-50% Icaridine Synoniem: hydroxyethylisobutylpiperidinecarboxylaat, 1-methylpropyl 2-(2-hydroxyethyl) piperidine-1-carboxylaat, picaridine, KBR Conventioneel insectenwerend middel voor muggen, vliegen, dazen en teken. Blijkt even veilig, efficiënt en minder irriterend dan DEET 10. Gebruikte concentraties: vergelijkbaar met deze van DEET 9, 5, Centrum voor Farmaceutische Informatie, CDSP-CWOA, APB 12

2 IR3535 Synoniem: ethylbutylacetylaminopropionaat, EBAAP. Wordt beschouwd als een bio-pesticide repellent voor muggen, dazen, vlooien, teken en tropische insecten. Volgens bepaalde studies zou het minder efficiënt zijn dan DEET voor bepaalde muggensoorten. Veilig alternatief voor DEET 9,5,12. Gebruikte concentraties: 20-35% p-menthaan-3-8-diol Synoniem: 2-(1-hydroxy-1-methylethyl)- 5-methylcyclohexanol, PMD. Actief bestanddeel van de essentiële olie van Eucalyptus citriodora. Wordt ook synthetisch aangemaakt. Dit product is eveneens een bio-pesticide repellent. Voor zover gekend een veilig alternatief voor DEET 9,5,16,18. Gebruikte concentraties: 20-25% Citriodiol Geconcentreerde essentiële olie van Eucalyptus citriodora. Is gestandaardiseerd en bevat 64% PMD. Gebruikte concentraties: 20-40% Werkingsmechanisme van insectenwerende middelen Insectenwerende middelen zijn producten die geleidelijk verdampen bij kamertemperatuur. Over hun werkingsmechanisme bestaat nog steeds geen consensus. De meest recente hypothese suggereert dat DEET, het meest onderzochte insectenwerend middel, de reukzin van de muggen in de war stuurt. De geurreceptoren van de mug vangen de geur van DEET op en muggen vermijden die geur 8. Deze hypothese wordt door bioassays ondersteund 8. De beschermende werking vermindert bij hogere temperaturen, hogere luchtvochtigheid, wind, overmatig zweten en door baden of douchen. In tegenstelling tot insecticiden zijn de insectenwerende middelen niet dodelijk voor de insecten. Het risico op resistentie is bij gevolg ook veel kleiner. Een onvoldoende bescherming heeft vaak te maken met een verkeerd gebruik of een foute productkeuze 1,11. Insectenwerende middelen bij zwangere vrouwen of vrouwen die een zwangerschap plannen. Reisrichtlijnen voor zwangere vrouwen. Voorkomen is beter dan genezen. Men raadt zwangere vrouwen en vrouwen die een zwangerschap plannen aan de risico s te overwegen vooraleer af te reizen naar gebieden waar dengue, chikungunya, malaria en andere tropische ziekten endemisch zijn 11,5. De veiligste tijd om te reizen tijdens een zwangerschap is tussen 16 en 28 weken. Aan zwangere vrouwen wordt ontraden om reizen te ondernemen naar afgelegen streken, naar gebieden waar gele koorts endemisch is (wanneer men niet gevaccineerd is) en naar gebieden waar resistente malaria heerst, met hoge trans missiekans (ITG zone C = WHO zone IV) 5. Indien reizen noodzakelijk is, worden volgende aanbevelingen gegeven: - Voor malaria raadt men zowel chemoprofylaxe als het gebruik van insectenwerende middelen aan 5. Specifieke up to date aanbevelingen voor chemoprofylaxe vindt men op de website van het Instituut voor Tropische Geneeskunde ( - Voor dengue en chikungunya zijn enkel preventieve maatregelen mogelijk. Op basis van uitvoerige toxiciteittesten kan men besluiten dat het gebruik van DEET door zwangere vrouwen veilig is bij correct gebruikt. 6 In risicogebieden bevelen de richtlijnen van het National Guideline Clearinghouse 11 DEET 50% aan als preventie tegen muggenbeten. Deze aanbeveling houdt rekening met de ernstige verwikkelingen die dengue, chikungunya en malaria kunnen veroorzaken. Zwangere vrouwen trekken ook beduidend meer muggen aan dan niet-zwangere vrouwen. De meeste andere richtlijnen bevelen 20 tot max. 30% DEET aan 5. Tevens wordt aangeraden de laagst noodzakelijke concentratie te gebruiken en de restanten van de huid af te spoelen wanneer bescherming niet langer nodig is (zoals s avonds binnenshuis) 5. Adviezen voor gebruik van insectenwerende producten bij kinderen Het Enviromental Protection Agency (EPA) legt geen beperkingen op aan het gebruik van DEET bij kinderen, noch voor wat betreft de concentratie, noch voor wat betreft de leeftijd. De meeste bronnen raden echter producten aan met een concentratie tussen 10 en 30% voor kinderen vanaf de leeftijd van 2 maanden 6,10,14. PMD mag niet gebruikt worden door kinderen jonger dan 3 jaar. Kinderen mogen insectenwerende middelen nooit zelf aanbrengen. Een volwassene spuit het insectenwerend middel op de eigen handen om het vervolgens voorzichtig met de handen op de blote delen van het lichaam en het gezicht van het kind aan te brengen. Bij kleine kinderen mag men de handen niet insmeren, om te voorkomen dat ze het product in hun mond of ogen wrijven. Dossier 13

3 Tabel 1: overzicht van de insectenwerende producten op de Belgische markt. Actief bestanddeel DEET (diëthyltoluamide) 20-50% Merknaam MOUSTIMUG TROPICAL MAXX (50%) (SPRAY, GEL en ROLLER) MOUSKITO TROPICAL ROLLER-SPRAY (50%) PARAZEET ORIGINAL MAXIMUM (50%) (vervangt PARAZEET TROPISCHE GEBIEDEN N.H.) BYEBITES SPRAY 40% DEET MOUSKITO TRAVEL ROLLER STICK-SPRAY (30%) MOUSTIMUG TROPICAL ROLLER-SPRAY (30%) Registratie op 23/04/2013 Opmerkingen 40-50%: 8 uur 20%: 4-6 uur ANTIPICK ROLLER 25% MOUSTIMUG GEL (24,5%) MOUSTIMUG ROLLER STICK (20%) AZARON ANTI-INSECTEN SPRAY (30%) Icaridine 20-25% PARAZEET TEKEN (25%) CARE PLUS for INSECT KIDS spray (12.5%) CARE PLUS for INSECT KIDS roll-on (20%) 25%: 15%: 3-4 uur IR % MOUSKITO ROLLER (30%) MOUSKITO SPRAY -POCKETSPRAY (20%) ANTIPICK STICK,SPRAY (30%) 30%: 5-7 uur 20%: 4-6 uur MOUSTIMUG KIDS LICHAAMSMELK (15%) AZARON INSECTENWERENDE ROLL-ON* Combinaties DEET en IR3535 ANTITICK SPRAY* Geen gegevens over de beschermingsduur. p-menthane-3,8-diol MOUSKITO PATCH (42%) 10 %: 30 min 20%: 7-8 uur 42%: Niet gebruiken bij kinderen jonger dan 3 jaar. Essentiële olie van Eucalyptus citriodora (lemon eucalyptus) syn. Citriodiol 20-40% ANTIPICK PATCH* CARE-PLUS BIO 40 % (=natural),roll-on, spray en stick minder dan 2 uur. Niet gebruiken bij kinderen jonger dan 3 jaar. (*): Concentratie niet meegedeeld op de bijsluiter. Tabel 2: overzicht van de beschikbare producten voor impregnatie van kleding, schoenen, muskietennetten en tenten. Actief bestanddeel DELTAMETHRINE PERMETHRINE PPP Merknaam CARE PLUS TRAVELNET KLAMBOE COMPACT BELL G 2 PERS CAREPLUS KLAMBOE IMPREGNATION KIT 14

4 Keuze van het insectenwerend preparaat De keuze wordt bepaald door het vereiste aantal uren bescherming en door de regio waar men zich bevindt. 10 minuten verblijf buitenshuis kunnen volstaan om gebeten te worden. Bescherming is dus uitermate belangrijk. In onze streken is een product met een concentratie aan DEET van 30% vaak voldoende. Tabel 1 geeft een overzicht van de insectenwerende producten op de Belgische markt met hun registratie en beschermingsduur. Adviezen bij het afleveren van insectenwerende middelen Het is aan te raden insectenwerende middelen enkel op de blootgestelde huid of op de kleding aan te brengen en dat uitsluitend conform de aanwijzingen op het etiket (Pesticide Product Label). Het gebruik op een beschadigde of geïrriteerde huid of onder de kleding wordt ten stelligste afgeraden. De aan te raden concentratie is functie van de beschermingsduur. Voor tropische reizen raadt men eerder hoge concentraties aan (50%). Producten met een concentratie van 10% geven een eerder beperkte bescherming. Vaak is dit slechts 1 à 2 uur. Insectenwerende middelen mogen niet aangebracht worden op de ogen of op de mond. Rond de oren mag men ze gebruiken mits de nodige voorzichtigheid. Overmatig gebruik is vaak onnodig voor werkzaamheid. Indien bescherming niet langer noodzakelijk is, wast men de behandelde huid met water en zeep of neemt men een bad. Dat is bijzonder belangrijk wanneer men het product diverse malen per dag heeft aangebracht. Behandelde kleding wast men voor men ze opnieuw gebruikt. Check eventueel het productlabel, aangezien de aanbeveling enigzins kan verschillen in functie van het insectenwerend middel. Indien men huiduitslag of een andere bijwerking ondervindt van een insectenwerend middel, moet het gebruik ervan onmiddellijk gestaakt worden. Men wast het product vervolgens af met een zachte zeep en water. Bij ernstige bijwerkingen neemt men contact op met het plaatselijke antigifcentrum of met een arts. De verpakking wordt best aan de arts getoond 6. Bij gelijktijdig gebruik van zonnebrandcrèmes en insectenwerende middelen op basis van DEET blijkt volgens studies dat DEET de werkzaamheid van de zonnecrème vermindert, maar dat zonnecrème geen negatieve invloed heeft op de werkzaamheid ervan. Daarom wordt aangeraden om een zonnecrème te kiezen met hogere beschermingsfactor, het insectenwerend middel boven de zonnebrandcrème aan te brengen en bovendien bijkomende beschermingsmaatregelen tegen UV te voorzien. Producten die zowel een UV-filter als een insectenwerend middel bevatten zijn af te raden. Het gebruik van beiden is immers verschillend 10. worden de insecten gedood 14. Beide hebben zowel insecticide als insectenwerende eigenschappen. Tabel 2 geeft een overzicht van de beschikbare producten voor impregnatie van kleding, schoenen, muskietennetten en tenten. Volgende producten en middelen zijn onwerkzaam of onvoldoende werkzaam 14 : Armbanden gedrenkt in chemische repellents. Patches met vlugoliën. Orale inname van look of vitamine B Ultrasonische toestellen die een geluid produceren met de bedoeling insecten te weren. Elektrische vliegenlampen (insecten worden er door aangetrokken). Dengue en chikungunya Zowel voor dengue als voor chikungunya bestaat er momenteel nog geen vaccin. Beschermende maatregelen tegen muggenbeten vormen bijgevolg de hoeksteen van de preventie. De overbrengende Aedes-mug steekt vooral in de voormiddag (hoofdzakelijk tussen 9 en 11u) en in de namiddag tot voor zonsondergang (tussen 13 en 17u) 3. Meer informatie vindt u op volgende websites: MedServ/Ndengue-chik.pdf org/dengue/index.php Dossier Het is af te raden sprays onmiddellijk in het gezicht te verstuiven. Men verstuift ze best eerst op de hand waarmee men dan het gezicht inwrijft. Nadien wast men de handen om accidenteel contact met de ogen te vermijden. Gebruik juist voldoende insectenwerend middel om huid en kleding te bedekken. Andere beschermingsmaatregelen Permethrine of deltamethrine zijn aan te bevelen voor het impregneren van kleding, schoenen, muskietennetten en tenten 10. Bij contact met deze stoffen Malaria Bescherming tegen malaria omvat zowel uitwendige beschermingsmaatregelen tegen muggenbeten als chemoprofylaxe. De Anopheles-mug, verantwoordelijk voor de verspreiding van de malariaparasiet, steekt enkel tussen 15

5 valavond en dageraad. Ze is eerder klein en zoemt praktisch niet 3. Kleding die het lichaam bedekt vormt een barrière tegen muggen. Men draagt s avonds best licht gekleurde kledij die zoveel mogelijk armen en benen bedekt. s Nachts slaapt men bij voorkeur in kamers waar muggen niet binnen kunnen (muggengaas aan de ramen, gebruik van elektrische verdamper) of slaapt men onder een muskietennet dat met permethrine of deltamethrine geïmpregneerd is. Dat wordt boven het bed opgehangen en de randen worden onder de matras gestopt. Indien deze maatregelen correct worden uitgevoerd, daalt het risico op malaria al met minstens 80 à 90%. Airconditioning weerhoudt de muggen niet altijd om te steken. Interessante websites Correspondentie Simone Leuckx, apotheker Centrum voor Farmaceutische informatie, CWOA-APB simone.leuckx@apb.be Referenties 1. Organisation Mondiale de la Santé, Voyages internationaux et Santé, geraadpleegd op 5/6/2012 via Shuman, EK. Global climate change and infectious diseases. N Engl J Med. 2010; 362 (12): Instituut voor Tropische Geneeskunde, Dengue en Chikungunya, geraadpleegd op 5/6/2012 via Uploads/MedServ/Ndengue-chik.pdf. 4. World Health Organization, Dengue, Guidelines for diagnosis treatment, prevention and control, geraadpleegd op 5/6/2012 via documents/dengue-diagnosis.pdf. 5. Instituut voor Tropische Geneeskunde, Malaria, geraadpleegd op 5/6/2012 via MedServ/nzwangerschap.pdf. 6. United States Environmental Protection Agency, The Insect Repellent DEET, geraadpleegd op 5/6/2012, via epa.gov/pesticides/factsheets/ chemicals/deet.htm. 7. Zielinski-Gutierrez E, Wirtz RA, Nasci RS. Protection against mosquitoes, ticks, and other insects and arthropods. Centers for Disease Control and Prevention website. Updated July 01, Geraadpleegd op 5/6/2012 via yellowbook/2012/chapter-2-thepre-travel-consultation/protectionagainst-mosquitoes-ticks-andother-insects-and-arthropods.htm. 8. Zainulabeuddin Syed and Walter S. Leal, Mosquitoes smell and avoid the insect repellent DEET. Pnas 2008,105;36, geraadpleegd op 19/04/2013 via 9. Howard et al. Repelling Insects with safe and effective Alternatives to DEET. Skinmed 2012; 10: Centers for Disease Control and Prevention. Updated information regarding Mosquito repellents. Geraadpleegd op 12/6/2012 via westnile/repellentupdates.htm 11. National Guideline Clearinghouse, geraadpleegd op 12/6/2012 via guideline.gov/content.aspx?id=256 71&search=malaria+pregnancy. 12. United States Environmental Protection Agency, 3-[N-Butyl- N-acetyl]-amino propionic acid, ethyl ester (IR3535) (113509) Fact Sheet, geraadpleegd op 12/6/2012 via biopesticides/ingredients/ factsheets/factsheet_ htm. 13. United States Environmental Protection Agency, New Pesticide Fact Sheet Picaridin, geraadpleegd op 12/06/2012 via opprd001/factsheets/picaridin.pdf. 14. American Academy of pediatrics, Safety and prevention insect repellents, geraadpleegd op 14/6/2012 via English/safety-prevention/at-play/ pages/insect-repellents.aspx. 15. La Revue Prescrire 2003; 23 (241): La Revue Prescrire, Infos-Patients Prescrire, avril 2012, Prévention de piqures de moustiques, geraadpleegd op 03/07/2012 via Instituut voor Tropische Geneeskunde, Malaria, geraadpleegd op via MedServ/nmalaria.htm. 18. United States Environmental Protection Agency,p-menthane-3,8- diol(011550) Fact Sheet, geraadpleegd op 15/7/2012 via oppbppd1/biopesticides/ingredients/ factsheets/factsheet_ htm. 16