De rol van het subject in het effect van drugs:

Transcriptie

1 Academiejaar Eerste examenperiode De rol van het subject in het effect van drugs: De terugkeer van het organisch-fysiologisch discours na Freud Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad master in de psychologie, afstudeerrichting Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie, door Nick G. E. Deham Promotor: Prof. Dr. Stijn Vanheule Begeleiding: Lic. Virginie Debaere

2 Ondergetekende, Nick Deham, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. 1

3 VOORWOORD Het schrijven van een thesis komt steeds uit een bepaalde voorgeschiedenis. De interesse voor een bepaald onderwerp is de basis voor elk wetenschappelijk onderzoek. Samen met het in vraag stellen van objectiviteit kan ik vooreerst mijn eigen aandeel in dit werk ondervragen. Daarvan bespaar ik de lezer echter de details. Die houd ik voor andere en beter gepaste tijden. Wel wil ik, bij deze, enkele moedige zielen bedanken die mij gesteund hebben tijdens mijn zoektocht. Voornamelijk thesisbegeleidster Lic. Virginie Debaere wil ik alle eer toekennen. Zij hield me op het rechte pad tijdens vele theoretische en meer persoonlijke gesprekken. Over de thesis en ontmoetingen in de praktijk. Haar duidelijke kijk en onthullende commentaar hielpen me het overzicht te bewaren. Ook promotor Prof. Dr. Stijn Vanheule krijgt een pluim. Dit voor zijn eeuwige bereikbaarheid als ik een onderhoud wenste. Verder wil ik mijn ouders bedanken voor de kans om verder te studeren. Ook tijdens de vermoeiende uren met de neus in de boeken kon ik op hun aanwezigheid rekenen. Hetzelfde geldt voor mijn grootouders, Gustaaf en Adrienne, waar tevens een passie voor kritische geschiedschrijving ontstaan is. Lof aan mijn tante voor het zorgvuldig nalezen van het werk en het geven van taalkundige tips. Dan richt ik mij tot mijn vriendenkring. Mijn petje af voor de jeugd van Drongen wegens de steun en momenten van ontspanning. Ik had mij geen betere praktijksituaties kunnen inbeelden. Ook de medestudenten verdienen een vermelding. Yente Desruelle bedank ik voor vijf jaar jolijt en regelrechte hilariteit. Haar visie over de zin en onzin van psychoanalyse zorgde ervoor dat ik immer, met bijhorende discussies, de eigen mening op de korrel nam. Ook Matthias Nauwelaers en Simon Vercauteren bedank ik uit volle borst voor hun steunende aanwezigheid. Tenslotte wil ik mijn oprechte dank betuigen aan Nina Spooren, voor de verdraagzaamheid, het geduld, en motiverende woorden. Tijdens momenten van frustratie kon ik steeds bij haar terecht. 2

4 ABSTRACT De mens komt vaak in contact met stoffen waarvan gesteld wordt dat ze een effect hebben op lichaam en geest. Effecten van een drug kunnen, onder andere, lichaam, psyche, sociaal netwerk, tewerkstelling en familie beïnvloeden. Gevolgen van middelengebruik en - misbruik zijn nog steeds het onderwerp van verhitte discussies. De effecten van drugs kunnen niet gevat worden door het moderne medische discours waar de nadruk ligt op de actieve bestanddelen inherent aan een middel, het object, en de invloed ervan op het menselijk lichaam, het object van de studie. Relevante wetenschappelijke artikelen richten zich voornamelijk op de lichamelijke effecten van drugs. Wij stellen ons de vraag: staan de schijnwerpers van modern onderzoek binnen de (humane) wetenschappen gericht op het object of krijgt (de logica van) het subject ook een plaats toegewezen binnen het huidige vertoog? Om deze vraag te beantwoorden, gaan we onder meer op zoek naar de heersende discoursen in de recente geschiedenis, waar we geconfronteerd worden met een nieuwe vraag: hoe loste Freud het vraagstuk rond (de variabiliteit van) de effecten van drugs op? Freud ging, vanwege zijn persoonlijke geschiedenis, uit van een medisch denken rond de effecten van drugs maar maakte dan de overgang naar het luisteren binnen de particuliere en singuliere kliniek. Na Freud werden zijn bevindingen echter - zowel door (postfreudiaanse) psychoanalytische schrijvers als door het gros van de moderne wetenschappers - verloochend en werden we opnieuw geconfronteerd met een verschuiving van het subject naar het object. Eindigen doen we met een poging tot integratie van moderne wetenschap met het psychoanalytisch discours. Maar als ge dit toch leest, dorpers ende dooren, begin dan niet te doen gelijk de raven die krassen en krassen en alles zwart maken, in de winter de sneeuw en in de zomer het koren, maar leer er uit dat in deze tijd achter de schoonste leuzen alleen bedriegt-den-boer hoogtij viert, en drinkgelagen en hoerderijen [sic] na god, de koning, en de democratie, het opperste goed zijn geworden (Boon, 1994 [1953], p. 28). 3

5 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD...2 ABSTRACT.3 INHOUDSOPGAVE...4 INLEIDING: HET VERGETEN SUBJECT METHODE DEEL I: FREUDS ZOEKTOCHT NAAR HET WETEN Inleiding Van Lofzang op de Magische Stof naar (H)erkennen van het Particuliere Conclusie Deel I...16 DEEL II: PSYCHOANALYTISCHE THEORIEËN NA FREUD Inleiding Het Driftige Subject Ego-Psychologie Kennis in het Reële Verslaving en Subjectstructuur Conclusie Deel II DEEL III: MEDISCH-WETENSCHAPPELIJK DENKEN OMTRENT EFFECTEN VAN DRUGS Moderne Wetenschap: Normaliteit, Identiteit en Onschuld Derde hypothesevorming Organisch-fysiologisch discours en onschuld Categorisering en Normaliteit Discours van deze tijd Zoektocht naar identiteit? Neurobiologie als Meester over het Verslaafde Subject Inleidende woorden Frenologie revisited Neurotransmitters Nieuwe meesters Ongelukkige genen Het Verslaafde Subject Verloren in de Omgeving Conclusie Deel III 43 DEEL IV: KUNNEN MODERNE WETENSCHAP EN PSYCHOANALYSE VERENIGD WORDEN? Inleiding Theorie en Huidig Discours: Kwestie van Causaliteit? Analytisch Discours en Vocatieve Taal Streven naar Wetenschap?.51 DISCUSSIE EN CONCLUSIE.53 REFERENTIES.61 4

6 INLEIDING: HET VERGETEN SUBJECT De steen, dien de bouwlieden verworpen hadden, is tot een hoofd des hoeks geworden 1 Drugs en alcohol zijn van alle tijden (Ansoms, 1993). Zo is er evidentie dat bier - en mede (honingwijn) - reeds gebrouwen werd door Gallische stammen 2 tijdens periodes van Romeinse overheersing (Jackson, 1997). De oorsprong van wijn zou nog vroeger in onze geschiedenis liggen, met bewijzen van eerste cultivering tijdens de Neolithische periode tussen 8500 en 4000 voor Christus (McGovern, 2003). Tot vandaag lijkt het consumeren van alcoholische dranken gemeengoed. In 2006 dronk de Belg gemiddeld 8.5 liter pure alcohol per jaar. Hoewel het totale alcoholgebruik in België daalt, blijft het volgens de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD) het meest gebruikte genotmiddel in ons land. En daarbuiten, want ongeveer 23 miljoen Europeanen hebben een alcoholprobleem. Bij de Belgen drinkt ruim 5% van de bevolking meer dan wat als gezond wordt beschouwd door de Richtlijnen voor aanvaardbaar alcoholgebruik en definitie bingedrinken (2009). Mede door de opkomst van de biochemie is er ook een myriade aan andere, al dan niet synthetische, drugs beschikbaar. Mede, aangezien sommige bronnen beweren dat opium reeds tussen 4800 tot 2600 v.c. geoogst werd uit papaverzaadjes (Heyman, 2009). Deze (illegale) drugs blijken minder gebruikt te worden. Ongeveer 20% van de volwassenen gebruikte, binnen de Europese Unie, cannabis en 3% gebruikte ooit cocaïne of XTC. In België liggen de cijfers iets lager, met respectievelijk 13% voor cannabis en 2% voor XTC en/of amfetamines (speed). Vooral meer mannen dan vrouwen zouden, volgens een beperkte Vlaamse steekproef, drugs gebruiken (Decorte, Muys, & Slock, 2003). In dezelfde steekproef vinden we - bij cannabisgebruikers - een lifetime- prevalentie van hallucinogenen, zoals LSD (52.3%), ecstasy (49.6%), amfetamines (40.1%) en cocaïne (35%), waarvan ongeveer de helft van de deelnemers aangeeft deze middelen te combineren met cannabisgebruik. De schatting van het aantal individuen die drugproblemen vertonen verloopt moeilijker dan bij alcohol vanwege het taboe op druggebruik. Het gebruik van illegale drugs zou zich vaker verborgen afspelen en er wordt geponeerd dat er minder gauw hulp wordt gezocht (VAD, 2010). Toch lijkt het gebruik van middelen problematisch te zijn voor onze samenleving (Bubar & 1 dit is van den HEERE geschied, en het is wonderlijk in onze oogen [sic]. (Oude Testament, 1900, p. 709, Psalm 118:22). 2 Getuige hiervan zijn bijvoorbeeld de Medulli, een Gallische stam die zijn naam verdiende vanwege hun overdadig drinken van mede (Janssens, 2007). 5

7 Cunningham, 2006). Exacte cijfers zijn te vinden over het aantal mensen dat in 2007 een beroep deed op de Vlaamse drughulpverleningcentra aangesloten bij de Vlaamse Vereniging van Behandelingscentra in de Verslaafdenzorg (VVBV). Voor heroïne ligt het cijfer het hoogst, met 1350 gebruikers die hulp zochten. Cocaïne-, cannabis- en speedgebruikers zochten kennelijk minder hulp (respectievelijk 779, 662 en 438 aanmeldingen in de centra voor drughulpverlening). Ook het sterftecijfer ten gevolge van drugs kan moeilijk geschat worden. In Vlaanderen overleden, in 2004, 32 personen als rechtstreeks gevolg van het gebruik van illegale drugs. Onrechtstreekse gevolgen kunnen amper in kaart worden gebracht en mogelijk worden niet alle overdosissen gemeld (VAD, 2010), maar wereldwijd zou de mortaliteit door drugs aanzienlijk zijn (Degenhardt, Chiu, Sampson, Kessler, Anthony, et al., 2008). Alcohol wordt op een almaar jongere leeftijd voor het eerst geprobeerd en het gebruik wordt ook langer volgehouden. Met cannabisgebruik wordt, daarentegen, later begonnen maar er wordt veel meer gebruikt dan vroeger (Ibid., 2008). Hoewel de confrontatie met drugs dus ongeveer gemeengoed geworden is, blijft de kennis over de verslavende effecten beperkt (Loose, 2002). Drugs worden beschouwd als psychoactieve stoffen die de hersenen prikkelen en via het centrale zenuwstelsel het bewustzijn of de gemoedstoestand van de gebruiker aantasten (Ansoms, 1993). Hierdoor komen lichamelijke en geestelijke effecten voor, afhankelijk van de stof die ingenomen wordt (Trimbos Instituut, 2010). De effecten op het individu kunnen positief of negatief zijn (Ansoms, 1993), gaande van kalmeren tot regelovertredend gedrag en coma. Ook kunnen sociale, juridische en financiële effecten het gevolg zijn van druggebruik, maar deze zullen we niet verder bespreken. De verschillende drugs kunnen opgedeeld worden aan de hand van de werking op de hersenen (farmacologische indeling), maar ook naargelang de wijze van toediening 3 (Sanders-Woudstra, Verhulst & de Witte, 1993) en het al dan niet legale karakter van de stof (Decorte, Muys, & Slock, 2003). De gemene deler: een stof met een verslavend effect. Let wel: om van verslaving (afhankelijkheid) te spreken dient er een middel aanwezig te zijn. Getuige de aan een middel gebonden stoornissen : stoornissen door het gebruik en in het gebruik (APA, 2001). De bron van alle kwaad komt van het psychoactieve middel. Waar een poging ondernomen werd om dieper door te dringen tot het waarom van druggebruik stootte de onderzoeker echter op een barrière. De gevonden resultaten zijn steevast niet op elk individu toepasbaar, al lijkt 3 Dit gaat van roken en inhaleren (bij heroïne chinezen en bij cocaïne basen) over snuiven tot intraveneus gebruik. 6

8 verder onderzoek veelbelovend en is het essentieel in het uitwerken van behandelingen (Bubar & Cunningham, 2006). Waarom brengt een bepaalde drug bij een bepaald individu bepaalde effecten teweeg? En waarom lijdt niet iedereen aan een verslaving (Heyman, 2009)? Het huidige denken omtrent wetenschap probeert het object (de drug en de effecten ervan op het lichaam) te doorgronden om tot een waarheid te komen. Binnen de relevante wetenschappelijke literatuur worden we geconfronteerd met voornamelijk organisch onderzoek. De stof, als object, heeft een voorspelbaar effect op het object van de studie, het organisme. De inherente eigenschappen van de stoffen en hun invloed op lichamelijke effecten staan centraal. Dit geldt ook voor de humane wetenschappen. Tot op heden zijn er echter geen afdoende ideeën ontwikkeld die een individuele variabiliteit in de effecten van drugs verklaren, terwijl drugs zo eigen zijn aan de menselijke cultuur (Loose, 2002). Een reden voor gebruik wordt vaak niet besproken. Welke drug ingenomen wordt staat niet gelijk aan het doel, waarom gebruikt wordt. Hetzelfde doel zal ook individueel bepaald zijn. De effecten van drugs dienen dus van persoon tot persoon gehoord te worden. Want als drugs op iedereen verschillende effecten hebben is deze variabiliteit toch individueel bepaald? Kunnen we de poging om een doel te bereiken niet beschouwen als het eigenlijke effect van een drug? Iemand gebruikt, bijvoorbeeld, alcohol om weg te vluchten van de pijn door het verlies van mijn ouders [ ] Ik had een middel nodig om te vluchten, om de pijn te verzachten [ ] Het was alsof ik de pijnstiller alcohol nodig had om de pijn te onderdrukken ( Ervaringen met alcohol, z.d.). En waarom blijkt uit de kliniek dat niet elke drug het voorspelde effect heeft op een individu? We benadrukken in deze thesis daarom de rol van taal en context, naast biologie, als subjectieve factor. Wat wordt dan over het hoofd gezien door moderne wetenschappers? We zullen een overzicht proberen schetsen van het denken omtrent de effecten van drugs binnen het huidige vooraanstaande wetenschappelijke paradigma. Daarbij bekijken we voornamelijk de relevante literatuur uit de laatste twee decennia (zie Du et al., 2006; Pani, Trogu, Vacca, Amato, Vecchi, & Davoli, 2010; Vaiva, Bailly, Boss, Thomas, Lestavel, & Goudemand, 2001). We gaan ervan uit dat het individu, als studieobject van de wetenschap, heden ten dage vergeten wordt in een zee van nomothetisch onderzoek binnen de illusie van objectiviteit. We benadrukken hierbij het alom tegenwoordige (neuro-) biologische gedachtegoed van een medisch discours. Het huidige wetenschappelijke denken omtrent verslaving en de effecten van drugs bevat een terugkeer naar 7

9 het organisch-fysiologisch denken, waarbij het automaton-model 4 deterministische wetten in zijn studieobject wil ontdekken om deze te voorspellen en controleren (Verhaeghe, 2002b). Waar de moderne wetenschap wetten, objectiviteit en voorspelbaarheid vooropstelt, wordt de eerder zachte wetenschap gelijkgesteld met subjectiviteit en beschrijvingen (Ibid., p. 120). Dit kunnen we binnen de tijdsgeest plaatsen. Freud postuleerde dat de mens onmogelijk gelukkig kan worden (Loose, 2002). Deze boutade dient genuanceerd te worden 5. Het culturele gedachtegoed ( culturele superego volgens Freud), met zijn wetten, verboden en idealen, haalde het van de individuele drang naar geluk. Freud erkende binnen zijn tijd een streven naar geluk (Freud, 2006 [1930]), weliswaar in bedwang gehouden door een gemeenschappelijke moraal. Zien we tegenwoordig een andere preoccupatie? De mens wil volledig samenvallen met het geluk (huisje boompje beestje), genieten en succes, waarin het individuele superego de bovenhand lijkt te halen. Genieten is de norm (Declercq, 2006), l Autre n existe pas (Liart, 2003). Het individu komt alleen te staan. Indien deze verandering inderdaad gebeurd is, zou deze zich, volgens Loose (2002), ook moeten laten gelden in de ontwikkeling van de moderne wetenschap. Subjecten zouden steeds vaker onderworpen worden aan gadgets en apparaten die ons door middel van controle, distributie en accumulatie van objecten laten genieten (Ibid., p. 226). Objecten kunnen dan vrij bestaan, los van het subject 6. Ook een drug kan als object beschouwd worden. En daarnaast herkennen we binnen experimenteel onderzoek de onvermijdelijk goed klinkende concepten (Srivastava et al., 2010, zie deel III). Deze kennisobjecten in het 4 Eén van de hoekstenen uit Seminarie XI van Lacan is de idee rond een tuché (Verhaeghe, 2002b). Lacan maakt, net zoals Freud, de overgang van een denken omtrent psychoanalyse en zijn studieobjecten als harde wetenschap naar een onderzoeksveld waar het subject van de analyse ook het subject van de wetenschap wordt. Het tuché en automaton, termen gehaald van Aristoteles (Hyldgaard, 2003), doelen op respectievelijk causaliteit (ontmoeting met het Reële) en determinisme. Deze termen komen later nog terug in de bespreking omtrent het discours van moderne wetenschap (Deel III), waar de hoeksteen dreigt verworpen te worden. 5 Freud doelt hier op het lustprincipe, waarbij de reductie van (innerlijke) spanning tot een aangenaam niveau tot genot (fallische jouissance volgens Lacan) zou leiden. Een volledige reductie van deze spanning zou echter gelijk staan met het vernietigen van het subject. Toch blijft het subject steeds op zoek naar iets voorbij het genot, iets dat ditzelfde subject zou vernietigen omdat het niet meer verdeeld zou zijn en dus zou samenvallen met het verlangen van de Ander (Verhaeghe, 2002b). Dit zou elke spanning opheffen (Verhaeghe, 2002a) en ziet Freud als de doodsdrift. Het stijgen van deze drift wordt op zijn beurt in stand gehouden door het genotprincipe en de symbolische castratie (tekort tussen het infans en zijn spiegelende ouder, het niet voldoen aan het verlangen van deze Ander (Verhaeghe, 2009)). Op zijn beurt zorgt dit voor ons verlangen, dat nooit vervuld kan worden (anders zou het samenvallen met de doodsdrift). 6 Dat de objecten los van het (verlangen van het) subject geproduceerd kunnen worden neemt niet weg dat we steeds het subject nodig hebben om het proces van de wetenschap te initiëren. Dit verlangen van de onderzoeker is namelijk steeds het beginpunt van het onderzoek (Verhaeghe, 2002b). 8

10 Reële geven de illusie dat het ultieme geluk bereikt kan worden. Meer nog: de wetenschap is dit aan de mensheid verschuldigd. De opkomst van vaak toevallig ontdekte psychofarmaca (Verhaeghe, 2009) en automedicatie hebben ervoor gezorgd dat een arousal gereguleerd kan worden. Dit heeft tot gevolg dat er van ziekte-inzicht nog amper sprake is. Het individu wordt ondersteund in zijn klacht en de onbewuste verantwoordelijkheid wordt op de lange baan geschoven (Loose, 2002). De vraag naar de etiologie van het probleem wordt tegenwoordig beantwoord met een onbeschuldigende houding (Maldonado, 2003). Hier treft de verslaafde geen schuld rond zijn problematiek. Integendeel, het is een product van determinerende factoren (Khokhar, Ferguson, Zhu, &. Tyndale, 2010). Psychopathologie is organisch verklaarbaar, dus er zijn enkel slachtoffers (Verhaeghe, 1989). Zo werd volgens Verhaeghe (2009) het probleem van alcoholisme in de 19 de eeuw reeds beschreven door erfelijke problemen, waarbij de context en de subjectieve keuzes (Freuds Neurosenwahl 7 ) een brug te ver waren. De nadruk ligt op het object van de wetenschap (i.e. de drug) en zijn effecten op het lichaam. Los van het illegale karakter van drugs - waarbij de aandacht vooral uitgaat naar een strafrechtelijke aanpak - is er dus een verwetenschappelijking aan de hand die de complexiteit van roesmiddelen (Decorte, Muys, & Slock, 2003) wil onderzoeken. Hierbij worden bepaalde drugs gecategoriseerd naargelang neurobiologisch effect op het lichaam. Dit wetenschappelijk onderzoek gaat niet steeds uit van een pathologiesering. Er zijn ook onderzoekers die het gebruik van roesmiddelen als een gewoon menselijk gedrag beschouwen dat voornamelijk door contextuele en sociale variabelen vorm krijgt (Ibid., p. 217). We gaan in deze thesis dus na wat voor onderzoek er bestaat omtrent de effecten van drugs. Onze onderzoeksvraag luidt: Richt modern onderzoek binnen de (humane) wetenschappen zich op het organisch-fysiologische object of het gesproken subject?. Daarbij richten we onze blik in de eerste hoofdstukken naar de psychoanalytische literatuur. Ogenschijnlijk geniet het onderwerp verslaving weinig aandacht in het psychoanalytisch denken. Wat wordt geschreven over de effecten van drugs en welke theorieën bestaan er? In deel I vragen we ons af hoe Freud tegenover drugs stond. Onze eerste hypothese luidt: Freud hield in zijn werken steeds rekening met de individuele variabiliteit rond de effecten van drugs. We zullen Freuds overgang van een organisch denken - waar een drug steeds een voorspelbaar effect had - naar een subjectieve aanpak - 7 Waarbij het subject zélf een aandeel heeft in zijn pathologie. Dus zowel actor als slachtoffer (Verhaeghe, 2002a). 9

11 alwaar variabiliteit binnen en tussen individuen centraal staat - beschrijven. Het is namelijk ook van belang om het effect van drugs op het sprekende individu te bekijken, binnen zijn verhouding tot de talige ander. Want als het effect van drugs niet voor iedereen hetzelfde is, wordt dit middel onvoorspelbaar. Wat iemand over de effecten van drugs zegt, kan ons dan meer informatie opleveren dan een wetenschappelijk onderzoek. In deel II gaan we in op de psychoanalytische literatuur na Freuds werk rond cocaïne. Wordt de conclusie van Freud vergeten? Onze tweede hypothese luidt: Na Freud focust het psychoanalytisch schrijven zich op wat iemand zegt over de individueel bepaalde effecten van drugs. Eerder dan kijken welk voorspelbaar effect een drug heeft op een lichaam worden hier de individuele verschillen tussen subjecten beluisterd. We zullen zien dat deze uitspraak genuanceerd dient te worden. Op deze manier krijgen we doorheen de eerste twee delen een overzicht van bevindingen die een duidelijke discrepantie weergeven binnen het (post-)freudiaanse denken met betrekking tot het denken rond drugs. We krijgen zicht op de subjectieve factor in huidige theorieën (Kinet, 2006; Liart, 2003). Daarna bekijken we in deel III de literatuur uit de voorbije twee decennia en proberen we een zicht te krijgen op de huidige theorieën. Daarbij proberen we onze derde hypothese te falsifiëren. Deze luidt: Omtrent de effecten die een bepaalde drug heeft, als zijnde lichamelijke veranderingen, wordt alles verklaard vanuit een organisch-fysiologisch denken. Het komen en gaan van meesters had een nieuw tijdperk ingeluid. Het organischfysiologische discours waar de biologie, neurologie en anatomie centraal, staan had het voortouw genomen met als doel het vinden van verklaringen voor verslaving. Maar wat met ander onderzoek betreffende het onderwerp? We zullen inderdaad zien dat er, naast de (neuro-) biologie, ook contextuele en functionele theorieën bestaan, maar dat deze nog steeds het particuliere verloochenen. Eindigen doen we in deel IV met een poging om de huidige onderzoeksbevindingen te combineren met het analytisch discours 8. Waarom gebruikt iemand drugs en wat zegt deze persoon over de effecten die het middel heeft? Is deze manier van werken wetenschappelijk? En kan er zoiets bestaan als een theorie waarin neurobiologische en psychoanalytische onderzoeksresultaten gecombineerd worden? De definitie van wetenschap wordt daar op de korrel genomen, met de mogelijkheid dat het individuele spreken opnieuw de hoeksteen van hedendaags onderzoek wordt. 8 Voor een uitleg over de discourstheorie verwijs ik naar verdere hoofdstukken. 10

12 METHODE Om een zicht te krijgen op relevante theorieën en onderzoeken werd een beroep gedaan op de uitgebreide kennis die neergeschreven staat in duizenden naslagwerken en artikels. Een literatuurstudie is de geschikte methode om een eerste idee te krijgen over de complexiteit en debatten die bestaan binnen het denken rond de effecten van drugs. Aangezien we vertrokken van de titel De rol van het subject in het effect van drugs was een evident aanvangspunt het raadplegen van basiswerken met betrekking tot het thema. Loose (2002) beet de spits af. Algauw besloten we deze thesis te schrijven rond de verwetenschappelijking betreffende de effecten van drugs. In de eerste twee delen worden psychoanalytische geschriften gelezen en herlezen, met het oog op vergelijking van theorieën. In het derde deel van deze thesis kiezen we een meer theoretische, originelere weg. Vermoedelijk, gedeeltelijk op aangeven van verschillende auteurs en deels op persoonlijk gevoel, had er zich ook binnen het huidige psychologische onderzoeksveld een nieuwe verandering voorgedaan (zie inleiding). We raadpleegden medische en psychologische vakliteratuur en de gekende databasissen zoals Web of Science en The Cochrane Library werden daarbij afgeschuimd. We gebruikten volgende steekwoorden: addiction, drugs, effects drugs, drugs and intoxication, neurochemical effects drugs, addiction and subject, addiction and genes, effects of alcohol, en cocaine. De resultaten varieerden tussen de steekwoorden, maar een alomtegenwoordige aanwezigheid van empirische (neuropsychologische) literatuur gaf een eerste bevestiging van de derde hypothese. De publicaties werden daarna zorgvuldig gefilterd en de meest relevante geschriften worden besproken. Ondertussen raadpleegden we verschillende bibliotheken. De aanwezigheid van boeken rond het thema verslaving was immens. Specifieke lectuur rond de effecten van drugs en het psychoanalytische subject bleek echter schaars te vinden. Wel werden verschillende referenties gebruikt als basis voor een tweede zoektocht. Opnieuw databanken of andere internetbronnen raadplegend, kwam een overvloed aan materiaal ter beschikking. Dit zorgde voor de uiteindelijke integratie van gegevens. Hierdoor is deze thesis niet enkel een literatuuroverzicht geworden, maar tevens een theoretische analyse van een onderzoeksveld behorende tot de psychologie, kritisch bekeken binnen deze tijdsgeest.. 11

13 DEEL I: FREUDS ZOEKTOCHT NAAR HET WETEN 1.1 Inleiding We schrijven het jaar 1884, waarin Freud zijn beroemde en beruchte paper Über Coca op papier zet. Deze tekst was de eerste van een reeks geschriften over cocaïne, waarin een opmerkelijke wisseling in Freuds manier van denken tevoorschijn komt. Freud zelf zag zijn interesse in cocaïne als een zijsprong (Jones, 1956), maar het zou een groot effect hebben op zijn latere theorieën. Om dat te verduidelijken bekijken we de persoonlijke geschiedenis van Freud. Immers, de waarheid is misschien simpelweg één zaak, namelijk het verlangen van Freud zelf zoals Lacan in Seminarie XI schrijft (Lacan, 1979, eigen vertaling, in Loose, 2002). Zo krijgen we te zien dat Freud op een bepaald punt kwam waarbij cocaïne een passie zou worden. Hij voelde zich nooit een echte dokter (Loose, 2002) tot hij een toekomst zag in de rol van cocaïne als medische behandelvorm. Nu voelde Freud zich als een echte arts, waarbij hij anderen kon helpen 9 (Byck, 1974 in Loose, 2002). Dit is een aanzet tot Freuds denken over verslaving. De onderzoeksvraag in deze thesis gaat over de nadruk die modern onderzoek legt op zijn studieobject. Is deze het object (de drug) of het subject (het gesproken individu)? We dienen tevens te kijken wat aan dit onderzoek voorafgaat. Onze eerste vraagstelling heeft dan ook betrekking op de manier waarop Freud dacht over toxische stoffen. De hypothese luidt: Freud beschreef de effecten van drugs als zijnde variabel en individueel bepaald. Cocaïne is dan, bijvoorbeeld, niet bij iedereen een oppeppende drug. Het effect van de drug zal eerder afhangen van het individuele welzijn van een persoon. Hoe benaderde Freud het vraagstuk rond de effecten van drugs? Hij maakte een overgang van het organisch-fysiologisch denken naar de particuliere kliniek waar het gesproken subject centraal staat. We zullen hierbij twee periodes onderscheiden. 1.2 Van Lofzang op de Magische Stof 10 naar (H)erkennen van het Particuliere Freud geloofde aanvankelijk dat cocaïne magische eigenschappen bevatte, zoals het verhogen van de capaciteit om te werken, de mogelijkheid om lange periodes zonder 9 Freud schreef het middel voor aan patiënten, gaf het aan collega s, stuurde - net als Alexander de Grote die zijn aan melancholie lijdende generaal Harrar khat zond (Ansoms, 1993) - een kleine hoeveelheid naar zijn verloofde Martha en deelde het zelfs met zijn zussen (Jones, 1956). De problemen met cocaïne van zijn goede vriend, collega en testsubject Ernest Fleischl die het middel gebruikte om te ontsnappen aan de verslaving aan morfine zou Freud tot een meer gematigde promotie van de stof nopen. 10 Dit zijn de woorden van Freud, in een brief aan zijn verloofde van 2 juni 1884, waar hij verkondigt net bezig te zijn met het verzamelen van literatuur voor een lofzang op deze magische stof (Jones, 1956, p. 81), het magische object cocaïne. 12

14 voedsel te overleven, en het verhogen van de fysieke kracht (Loose, 2002). Hij gaat hier uit van een medisch-farmacologisch denken waarbij hij in de illusie leeft een universeel middel gevonden te hebben tegen menselijk lijden (Freud, 2006 [1930]). Om dit middel te kunnen gebruiken als medicijn zouden de effecten van cocaïne voorspelbaar én uniform moeten zijn binnen en tussen individuen. Wat Vanheule (2002) de neiging om wetenschap tot onderzoek gebaseerd op statistiek te reduceren noemt (Ibid., p. 336, eigen vertaling) zou ook als een eigenschap van Freuds denken tijdens die eerste periode gezien kunnen worden. De harde wetenschap diende controleerbare en voorspelbare effecten van cocaïne aan het licht te brengen, liefst binnen de parameters uit de fysica en energetica (Loose, 2002). Uiteindelijk verlaat Freud deze fantasie voor een nieuw denken omtrent de psyche. Hiervoor dienen we enkele onderzoeksresultaten van Freud te bekijken. Om de effecten van cocaïne te onderzoeken, testte Freud vooral op zichzelf 11. Freud kwam tot de bevinding dat de vreugde en euforie, na gebruik van het middel, niet verschilde van de normale euforie van een gezonde persoon (Ibid., p. 12, eigen vertaling). Cocaïne werkte dus indirect in op het welzijn van het individu, waarbij het middel zijn slechte stemming deed omslaan in opgewektheid (Jones, 1956, p. 78). Nog steeds was Freud op zoek naar de stimulerende, geneeskrachtige, werking van cocaïne. Hierbij vertrok hij vanuit het theoretisch denken binnen de Zeitgeist, namelijk de energetica 12. Dit zou tot op een bepaald punt interindividuele verschillen binnen de effecten van drugs (i.e. verschillende voorraden energie) kunnen verklaren (Gozal & Molfese, 2005). Maar wat zorgt voor de effecten van drugs? Freud onderkende uiteindelijk drie elementen die, in relatie tot cocaïne, de effecten zouden kunnen ontraadselen: het organisme waarin de cocaïne opgenomen wordt, de vitale energie binnen het individu, en de conversie van die energie in werk (Van de Vijver & Geerardyn, 2002). Maar Freud kon nog niet verklaren hoe cocaïne deze elementen kon affecteren. Er bleef een factor afwezig. Net als binnen moderne wetenschap blijft het individu ver verwijderd van de wetenschappelijke procedures (Verhaeghe, 2002b). De determinerende constanten kunnen niet alles verklaren. Voor het eerst binnen zijn geschriften over cocaïne vermeldt Freud psychologische factoren, maar hij was nog niet bereid om zijn fantasie op te geven. Door het gebruik van 11 Later zou hij hierdoor bekritiseerd worden, als schreef hij zijn theorieën in een door cocaïne geïnduceerde roes. 12 Die ging ervan uit dat er in een organisme een constante energie aanwezig is. Ook voor de hypothese omtrent psychische energie zou Freud steun zoeken in de beschrijving van neurofysiologische processen (Geerardyn, 2007; Bernfeld, 1953). 13

15 objectieve meetmethodes dacht Freud in zijn Contribution to the Knowledge of the Effect of Cocaine een grotere uniformiteit in de werking van cocaïne te ontdekken (Loose, 2002). Freud ondervond hier, mede door het gebruik van apparaten zoals een dynamometer 13, dat er een vierde variabele aan het werk was. Deze variabele zorgde niet enkel voor veranderingen (in motorische kracht) van de ene dag op de andere, maar ook binnen het verloop van een dag. Hierdoor kwam Freud tot de conclusie dat de variaties in motorische energie een uiting waren van de algemene staat van welzijn (Loose, 2002). Hier merken we een verandering in het denken van Freud. Het indirecte effect van cocaïne naast het directe lichamelijke effect is het veranderen van onze stemming. Dit door het verdwijnen van onze algemene staat van welzijn veroorzaakt door depressie (Ibid., p. 16, eigen vertaling). Cocaïne zou een optimaal effect hebben bij een slechte stemming. Deze manier van denken wordt tot op heden gebruikt in sommige theorieën omtrent verslaving, waarin onderzoekers de link leggen tussen negatief geïnspireerde of escapistische motieven om cannabis te gebruiken en de kans om in de problemen te komen (Decorte, Muys, & Slock, 2003, p. 226). We onthouden dat het effect van cocaïne nu verklaard werd door de euforie en stemming van het individu, en niet door een direct effect, eigen aan de stof, op het organisme. Cocaïne werkt namelijk in op een variabele, niet op een constante. De vierde factor in Freuds theorie is nu de variabele algemene staat van welzijn (Loose, 2002). Zoals Geerardyn (2007, p. 80) schrijft, aanvaardt Freud dus zowel het postuleren van psychische als van fysiologische fenomenen 14. Het organisch- fysiologisch denken van Freud met betrekking tot de energetica hield niet op, vooral vanwege zijn training in de neuroanatomie en fysiologie door Meynert. De nadruk kwam wel reeds te liggen op interne processen. Een drug, zoals cocaïne, heeft geen voorspelbaar effect inherent aan het middel. We dienen de drug dus te verlaten als studieobject. Deze werkt in op een individu, met ontegensprekelijk lichamelijke veranderingen tot gevolg. Maar hoe een individu deze effecten ervaart, is variabel. 13 Freud gebruikte, bijvoorbeeld, de dynamometer als objectieve meetmethode. Zo kon hij veralgemeenbare resultaten bekomen. Dat dit een illusie zou blijken lijkt hij reeds bij aanvang van het onderzoek te bevestigen. Hij testte namelijk enkel op zichzelf, want hij had een meer reguliere reactie op cocaïne, in tegenstelling tot de meeste andere personen (Loose, 2002, p. 15, eigen vertaling). 14 Freud is echter nog steeds overtuigd dat cocaïne een therapeutische werking kan hebben, al verklaart hij in 1885 reeds dat de stof gebruikt kan worden bij aandoeningen zonder organische oorzaak (Loose, 2002). Dat de psychofarmacologie nu vermeld wordt in het werk van Freud laat de overgang in zijn denken van lichaam tot psyche vermoeden. Hij had ondervonden dat de anatomo-klinische methode met onder andere de neuropathologie en de autopsie van patiënten als pioniers op vlak van het weten - zijn beloftes niet waar had kunnen maken met betrekking tot het vinden van organische oorzaken (Geerardyn, 2007). 14

16 Freuds tweede periode wordt gekenmerkt door enkele belangrijke ontdekkingen, waaronder het onbewuste verlangen. Dit zou later het object van de psychoanalyse 15 worden voor Freud, en niet langer cocaïne als therapeutisch instrument. Freud kwam eerder reeds tot de ontdekking dat cocaïne geen uniform effect had. Individuen reageren verschillend op dezelfde substantie. In zijn laatste paper Craving for and Fear of Cocaine zou Freud deze effecten beschrijven als individuele variaties in prikkelbaarheid en een factor van individuele predispositie (Loose, 2002, p. 11, eigen vertaling). Tegen die tijd was Freud in de leer geweest bij Charcot, waar hij geconfronteerd werd met een andere manier van werken. De fysiologie en (neuro-) anatomie waren slechts hulpdisciplines van de nosografie 16 (Geerardyn, 2007). Freuds schrijven zou zich algauw focussen op de hysterie. Met de ontdekking van het verschil tussen een organische verlamming en een hysterische verlamming (Verhaeghe, 2008) maakt Freud een grote sprong voorwaarts met betrekking tot het integreren van het subject in zijn theorieën. De illusie van Freuds medisch denken was doorbroken. Cocaïne had geen voorspelbaar effect veralgemeenbaar over individuen. Zijn ontdekking bleef uit en de drug kon niet gebruikt worden als medicatie. Hij stond op dat punt verder dan sommige huidige onderzoekers, wat we in verdere hoofdstukken zullen proberen aantonen. In de laatstgenoemde paper verklaart hij dat het niet de stof an sich is die een effect veroorzaakt, maar een factor binnen het individu. Cocaïne was voor hem een onvoorspelbaar object geworden (Loose, 2002). Deze onvoorspelbaarheid en individuele variabiliteit passen niet binnen het organisch-fysiologisch gedachtegoed. Deze wil de controle over het subject (en zijn genot) bewaren. Het meesterdiscours zorgt voor een verhouding waarbij de meester een weten bevat, een absolute waarheid die gekend kan zijn. Het begrensde weten verloor echter zijn eindpunt (de absolute kennis over een stof en zijn effecten) en cocaïne daarbij zijn almachtige positie binnen Freuds schrijven. De subjectieve effecten van de drug verschilden van persoon tot persoon (Bernfeld, 1953). De kennis lag niet langer binnen het object van de drug en Freud verloor hierdoor zijn fantasie. Freud hield echter nog een hele poos vol dat er biomedisch onderzoek nodig was om het probleem van verslaving en de effecten van drugs in kaart te brengen (Loose, p. 53). Hij 15 Wat ook kan gezien worden als het subject van het onbewuste, iets dat wetenschap en psychoanalyse gemeenschappelijk hebben (Verhaeghe, 2002b), aangezien wetenschap en waarnemingen vertrekken vanuit en afhankelijk zijn van een wetenschapper/individu (Quackelbeen, 1994). Zie Deel IV. 16 De nosografie zorgde voor een opsplitsing tussen verschillende soorten patiënten, waarbij de ziekte zelf én de zieke een belangrijke plaats innamen. Freud ging eerst nog uit van iets subjectvreemd waardoor het individu overvallen wordt (met deculpabilisering tot gevolg, zie Deel III), maar toch zou hij de Fremdkörper als deel van het ego beschouwen (Verhaeghe, 2002a). 15

17 wou vasthouden aan een wetenschappelijk model van fysica, energetica en thermodynamica, maar onderzoek over het effect van cocaïne liet hem inzien dat er verandering nodig was. Ook Lacan zou later de overgang maken tussen het denken over psychoanalyse als harde wetenschap met symbolische determinatie - en de introductie van het Reële (Cornell, 1998) wat voorbij het weten ligt 17. Verslaving zelf zag Freud als een symptoom zonder een organische oorzaak, waarbij een onbevredigde seksuele impuls onderdrukt werd 18. Dit toont aan dat Freud, opnieuw, een stap voor had op huidige ideologieën omtrent de behandeling van verslaving waar geen oorzaak van de verslaving bestaat en waar enkel abstinentie het therapeutisch doel is (Loose, 2002). 1.3 Conclusie Deel I We besluiten dat Freud aanvankelijk gebruik maakte van een farmacologische verwachting dat cocaïne heilzame effecten zou hebben op het menselijke lichaam, wat kan gezien worden als organisch-biologisch denken. Hierin vinden we de wens voor voorspelbaarheid en controle terug, zo eigen aan de huidige (harde) wetenschap waar ook de zachte sociale wetenschappen toe willen behoren (Verhaeghe, 2002b). Nadien zal Freud echter de overgang maken naar de intra-individuele particulariteit en het psychische apparaat (Freud 1953 [1938]) en de nadruk leggen op singuliere kenmerken binnen de kliniek (gevalsstudies). Freud maakte geen eigen, nieuwe categorisatie. Integendeel, hij luisterde naar elke patiënt (Verhaeghe, 1995). We falen om onze hypothese dat Freud steeds oog had voor de individuele variabiliteit met betrekking tot de effecten van drugs - te verwerpen en merken op dat Freuds denken rond drugs twee periodes kende. We zagen de overgang van een veralgemeenbare biologische visie naar een singuliere theorie waarin drugs een onvoorspelbaar karakter krijgen. De psychische kenmerken van een individu kunnen de effecten van een drug evenzeer uitlokken als de actieve bestanddelen van de stof zelf. Effecten zijn dus niet eigen aan een drug maar afhankelijk van het individu die de drug gebruikt. Nu proberen we een overzicht te krijgen van verdere uitwerkingen van dit idee in de psychoanalytische literatuur. 17 Lacan had een wetenschappelijk determinisme gevonden betreffende Freuds vrije associatie (Fink, 1995). Toch zou Lacan ook interesse vertonen in wat buiten de betekenaarsketting lag (verder dan de ultieme betekenaar), hetgeen Freud beschouwde als het Reële van het trauma (Verhaeghe, 2002b). 18 We gaan hier niet verder in op de theorie van Freud omtrent verslaving, al zijn deze inzichten belangrijk voor de latere psychoanalytische theorieën en heeft dit verstrekkende therapeutische implicaties. Voor een overzicht verwijs ik naar het boek van Loose, The Subject of Addiction (2002). 16

18 DEEL II: PSYCHOANALYTISCHE THEORIEËN NA FREUD 2.1 Inleiding Psychoanalytic experience has rediscovered in man the imperative of the word as the law that has shaped him in his image. It exploits the poetic function of language to give his desire its symbolic mediation. (Lacan, 2006 [1953], p. 264). Na Freud blijft het onderwerp van verslaving voor verdeeldheid zorgen binnen psychoanalytische kringen. Er wordt veel geschreven vanuit een psychoanalytisch perspectief, maar een theorie omtrent verslaving blijft uit (Loose, 2002). Het grootste probleem zal steeds de menselijke factor blijven, waar ook Freud een tijdlang moeite mee had. De verschillende effecten van drugs zullen te maken hebben met de psychologische kenmerken van de individuen, waardoor we een uiterst complexe oorzaak-en-effect dynamiek krijgen (Ibid., p. 96). Drugs kunnen dus niet op een valide manier onderscheiden worden. Alcoholgebruik in grote hoeveelheden werkt bij sommigen als pepmiddel (Ansoms, 1988, p. 68) in plaats van verdovend middel. Het effect is dus afhankelijk van de aard van de persoon (Sanders-Woudstra, Verhulst, & de Witte, 1993, p. 178). Een categorisatie wordt onmogelijk binnen de kliniek. We zagen namelijk in de inleiding dat een drug een effect heeft op lichamelijke en psychische toestanden. Maar als het effect van drugs niet inherent is aan de stof zelf, lijkt deze definitie haar waarde te verliezen. Onze tweede hypothese luidt als volgt: Na Freud stelde de psychoanalyse wat iemand zegt over effecten centraal binnen het denken rond drugs. De focus ligt dan op het gesproken subject. De postfreudiaanse geschriften rond verslaving werden ook door verschillende periodes gekenmerkt, waarbij de tweede periode van Freud maar al te vaak in de vergetelheid terechtkwam. Om tot een overzichtelijke tekst te komen, zullen vooral de drifttheorie en de egopsychologie in dit deel besproken worden. 2.2 Het Driftige Subject Het eerste, door een analyticus, volledig aan verslaving gewijd artikel komt van Abraham - The Psychological Relations Between Sexuality and Alcoholism - en werd geschreven in Abraham kwam tot de conclusie dat externe factoren niet volstaan om alcoholmisbruik te verklaren. Hij volgde de latere Freud in zijn denken over een individuele factor, en deze was volgens de auteur de seksuele natuur (Loose, 2000). Abraham (

19 [1908]) schreef dat het heropduiken van onderdrukte seksuele impulsen de normale seksuele activiteit van het individu verhoogt, zodat hij een gevoel krijgt van verhoogde seksuele capaciteit (Ibid., p. 84, eigen vertaling). De gebruiker (van alcohol) bekomt het genot door het middel, niet door eigenlijke seksuele activiteit. Belangrijk is te onthouden dat de nadruk hier ligt op de bevrediging van driften die hun oorsprong in de infantiele seksuele ontwikkeling vinden. De orale inname van sommige drugs kan hierin herkend worden (Loose, 2000, 2002), met de mond als eerste orgaan, dat als erogene zone optreedt (Freud, 1953 [1938], p. 15, eigen vertaling). Een implicatie hiervan is dat de driften volledig bevredigd kunnen worden. Dit was niet wat Freud in gedachten had. De drift (Trieb) zoekt wel bevrediging 19 (Feldstein, Fink & Jaanus, 1996), maar de volledige bevrediging zou het individu vernietigen. Verder kan Abrahams manier van denken niet verklaren waarom sommige individuen wel of niet verslaafd geraken. We moeten ons dus de vraag stellen hoe het object van de drug in relatie staat met het subject 20. Binnen dit denken rond de driften lijkt het alsof deze op zich kunnen bestaan, onafhankelijk van het individu (Loose, 2002). Deze driften werken echter in op dit individu en zijn belangrijk voor de subjectwording en identiteitsontwikkeling (Verhaeghe, 2002a). Er heerst dus een tekort in Abrahams denken. Hij is goed op weg, maar verliest dan het subject uit het oog. 2.3 Ego-Psychologie Daarna zien we een opkomst van de egopsychologie. Die wou trouw blijven aan Freuds gedachtegoed en toch iets anders doen (Hutschemaekers, 2010). Onder meer door postfreudiaanse schrijvers zoals Radó 21, Glover en Gross krijgen we een nieuw zicht op de effecten van drugs en verslaving. Opnieuw zien we enkele interessante ideeën maar heerst er een fundamenteel gebrek aan aandacht voor het spreken binnen de oorzaak-gevolg dynamiek (Loose, 2002). Radó verklaart in 1933, uit onvrede met de toenmalige theorie 19 De drift zoekt bevrediging in de vorm van de verwoording van de drift. De aandrift (Freuds Q-factor) vormt de kern van de drift (bijvoorbeeld de fundamentele voedings- en seksuele driften (Assoun & Collier, 2006)). Deze situeert Freud tussen de soma en de psyche, constitutioneel vastgelegd en deel uitmakend van wat door Freud het Es genoemd wordt (Freud, 1953 [1938], pp. 9, eigen vertaling). De Ander probeert via de spiegeling onze drift te beant-woorden, maar iets van onze aandrift kan nooit in het talige terechtkomen. Er is geen eindpunt aan de drift (Verhaeghe, 2002a). Deze onvolledige vertaling wordt als traumatisch beschouwd. In een eerste theorie was een te hoge spanning is onlustvol, een Abreaktion of afvoer is lustvol. Maar lezen we de drifttheorie als een wisselwerking interne tegenstrijdigheid - tussen een samenvallen (Eros) of separatie (Thanatos) (Verhaeghe, 2009), dan blijkt algauw dat we niet willen samenvallen met het verlangen van de Ander. Het niet samenvallen met het verlangen van de Ander is de symbolische castratie (Verhaeghe, 2009). 20 We bedoelen hier voorlopig het subject als individu, niet het Lacaniaanse subject van het onbewuste (Verhaeghe, 2002b) waarbij het subject de niet te determineren vrijheid voorstelt. Het subject kan hier niet gevat worden als discours (Hyldgaard, 2003). 21 Radó schrijft aanvankelijk met de drifttheorie als basis, maar verschuift dan naar de egopsychologie. 18

20 dat verslaving een somatische intoxicatie was 22, dat het niet de drugs zijn die verslaafden maken, maar de impulsen om drugs te gebruiken (Radó, 1933). De craving of drang naar drugs is de onderliggende factor. Deze drang komt voort uit een poging om het ego terug op te blazen tot een oorspronkelijk niveau 23 (Loose, 2000). De farmacologie kan deze oorspronkelijke staat terugbrengen, zij het slechts tijdelijk. Er treedt gewenning op en er zullen steeds meer drugs nodig zijn om hetzelfde effect te bereiken. De effecten van drugs kunnen opgedeeld worden in twee categorieën: enerzijds sedativa, hypnotica en narcotica; anderzijds stimulantia. Volgens ons gaat Radó hier in de fout. Deze categorisering is een brug te ver. We zullen later proberen aantonen dat de idee die Radó vooropstelt te vergelijken valt met die in huidig wetenschappelijk onderzoek. De keuze van het individu speelt zeker een rol, maar het effect van een drug kan nooit a priori geweten zijn. Drugs hebben geen voorspelbaar effect. Het effect van een drug situeert zich binnen het individu en kan enkel door deze persoon gearticuleerd worden. Mensen verschillen in hun reactie op alcohol (Wiers, & Engels, 2008). Radó gaat uit van een genotprincipe maar vergeet wat er voorbij ligt. Zelfs de egopsychologie faalt erin om het subject te (h)erkennen. Binnen elk verslaafd individu speelt een herhaling, een oplossingspoging voor een onderliggend conflict. Het subject blijft dit symptoom 24 herhalen (Fink, 2009), al zorgt het voor een bepaald lijden (Schmerzlust). We moeten ons niet focussen op de oorzaak of het effect van drugs, maar op het spreken van het individu. Bepaalde drugs zullen steeds voor een deel bij elk individu eenzelfde (psychisch of lichamelijk) effect teweegbrengen, maar enkel het individu kan de ware effecten (op zichzelf en anderen) articuleren. Dit leren we uit de kliniek, waar een voormalig speedgebruiker de oppeppende drug nam om rustig te worden (persoonlijke mededeling). Deze bevinding zal de rode draad van ons verdere betoog uitmaken en zal onze vergelijking met moderne theorieën determineren. Glover schrijft in 1928 dat alcoholisme een vlucht is van de realiteit in de fantasie. Zo kunnen infantiele driften bevredigd worden. In een tweede artikel (1932) schrijft hij dat verslaving een reactie is tegen angst, met druggebruik als een verdedigingmechanisme 22 We lezen: alcohol is niet de oorzaak van alcoholisme zoals spirocheten de oorzaak zijn van een infectie (Radó, 1933, p. 1, eigen vertaling). 23 Vooreerst was het ego oppermachtig en werd elk verlangen bevredigd. Door de realiteit of een slechte libidinale ontwikkeling kwam dit echter in het gedrang en het ego werd verkleind. Door zelfliefde en narcissisme kan het ego opnieuw een oorspronkelijk niveau bereiken (Loose, 2000). 24 Of verslaving als een symptoom gezien wordt zorgt voor discussie. Het is geen symbolisch gestructureerde formatie van het onbewuste, maar het zorgt wel voor een oplossing (de symptoomwinst) én een probleem (de keerzijde van de medaille) (Loose, 2002). 19

21 door het ego 25 om te leren leven met intense affecten. Hier wordt echter de complexiteit van het subject genegeerd. Een heropbouwen van de zelfwaarde zou voldoende zijn om de problemen op te lossen. Er wordt vergeten dat, in dit geval, de verslaving een oplossingpoging is voor een onderliggend probleem. Als een drug de ultieme oplossing voor een probleem is, waarom blijft iemand dan drugs gebruiken? Glover kwam wel tot de bevinding dat de farmacologische effecten van drugs weinig te maken hadden met verslavingen 26. Drugs hadden wel een effect, maar lag dit binnen de drug of binnen de psyche? Gross (1935) probeerde deze vraag te beantwoorden. Ook hij gaf aan dat er een individuele factor aan het werk is die voor variatie zorgt in de effecten van drugs. Hij vond vijf basisprincipes 27 waarin hij één gemeenschappelijke factor wou vinden. Zo kwam Gross tot de conclusie dat drugs energie bevrijden, in plaats van aanmaken 28. Toxiciteit is dus eigen aan het individu. Zou dit kunnen verklaren waarom onschuldige stoffen ook effecten teweegbrengen 29? Waar deze schrijver een steek laat vallen, is dat hij enkel interesse vertoont in de psyche (Loose, 2000). Het lichaam kan niet los gezien worden van de psyche, en drugs hebben ongetwijfeld een effect op beide. Dat we in deze thesis vooronderstellen dat het huidige discours te veel nadruk legt op de fysiologie en anatomie van het organisme wil niet betekenen dat we dezelfde fout hoeven te maken door met de slinger der discoursen volledig de andere kant op te gaan. Onder andere Hebbrecht (2010) doet een poging om psychoanalytisch denken rond verslaving te combineren met (neuro)biologische bevindingen. We betogen vanaf dit punt dat het subject, met zijn wensen en verlangens, een bepaalde invloed heeft en in de taal staat. Meer nog, een subject wordt bepaald door de taal. Ook binnen de effecten van drugs bouwt een individu een verhaal op. Iemand spreekt over de effecten van alcohol: De spanningen thuis [ ] en het dronken thuiskomen (áls ik thuiskwam, wel te verstaan) werden onhoudbaar, en dus ging ik meer drinken dat loste alles op (Ansoms, 1988, p. 50). Zo komen we tot modernere, psychoanalytische theorieën die dit gebrek aan subject proberen opvullen. En 25 Het effect van drugs slaat dan op de slechte geïntrojecteerde objecten door de geprojecteerde objecten van de buitenwereld. Het zwakke ego kan dit niet aan en drugs worden gebruikt als zelfmedicatie (Loose, 2000). 26 Een verslaving kon teweeg gebracht worden als men gelijk welk object zou weghouden van het subject. De oorzaak voor het effect van drugs ligt dus in de afwezigheid van, het tekort aan, het object (Loose, 2000). 27 Voor een overzicht verwijs ik naar Loose (2000). 28 Gross komt tot een mooie metafoor waarin een dam de inhibitie vormt voor een waterval, de psychische energie. 29 Tegenwoordig doet het placebo-effect nog steeds veel stof opwaaien. Er wordt verondersteld dat, net zoals geopperd wordt bij hypnose, de suggestie (met daarop volgend de subjectieve interpretatie) en conditionering een grote rol spelen. Voor een overzicht, zie de meta-analyse van Vase, Riley en Price (2002), en het werk van Hróbjartsson en Gøtzsche (2001). Ook experimenten met de verwachtingen rond alcoholgebruik steunen soms op het placebo-effect (Wiers & Engels, 2008). 20