Europese migratie, lokale integratie? Praktijkonderzoek naar intra-europese migratie in de provincie Antwerpen

Transcriptie

1 Europese migratie, lokale integratie? Praktijkonderzoek naar intra-europese migratie in de provincie Antwerpen oktober 2014

2 INHOUDSTAFEL VOORAF 4 SYNOPSIS 7 ONDERZOEKSOPZET EEN SOEPELE VERBLIJFSREGELING VOOR UNIEBURGERS Vrij verkeer binnen de Europese Unie Detachering Beperkingen op het verblijfsrecht van Unieburgers OVER WIE GAAT HET? EEN OVERZICHT Intra-Europese migratie in de provincie Antwerpen in cijfers Arbeidskaarten B toegekend aan werknemers uit nieuwe EU-lidstaten Profiel van de intra-europese migranten MIGRATIENETWERKEN IN HOOGSTRATEN, HERENTHOUT EN ESSEN Hoogstraten Herenthout Essen DE BELGIËROUTE Situering Strengere inburgeringsvereisten in Nederland Een uitweg via het Unierecht Kortstondig verblijf in België, grote mobiliteit? Profiel van de Belgiërouters De Belgiëroute in cijfers Het cijfermateriaal toegelicht Wie maakt gebruik van de Belgiëroute? Een profielschets in cijfers Waar vandaan en waarheen? Geografische analyse 44 2

3 5. LOKALE IMPACT VAN DE INTRA-EUROPESE MIGRATIE Tewerkstelling en inkomen Economische sectoren met veel werkgelegenheid in Hoogstraten en Herenthout Moeilijke tewerkstelling in Essen OCMW-steun? Huisvesting Zoektocht op de private huurmarkt Contactpersonen en informele netwerken zijn cruciaal Kwaliteit van de huisvesting Inburgering, participatie en samenleven Volgen van het inburgeringsprogramma en lessen Nederlands Participatie aan het maatschappelijk leven Samenleven en beeldvorming EUROPESE MIGRATIE, LOKALE INTEGRATIE? EEN REFLECTIE Van seizoenarbeid naar intra-europese mobiliteit of toch migratie? Grote en kleine evoluties vinden elkaar Migratie of mobiliteit? Inburgering en integratie uitgedaagd Een Europees migratiebeleid, maar geen Europees integratiebeleid Europese nieuwkomers: toch anders dan andere nieuwkomers? Inburgering en Nederlands als tweede taal: nood aan een flexibel aanbod Lokaal integratiebeleid: proactief inspelen op nieuwe migraties 67 COLOFON 69 3

4 VOORAF 4

5 Een steeds belangrijker aandeel van migranten komt uit de Europese landen. Van de buitenlandse nieuwkomers in de provincie Antwerpen in de periode had de helft een nationaliteit van een EUland. Nederland, Roemenië, Polen en Portugal waren de belangrijkste herkomstlanden van de EUnieuwkomers 1. In de periode was er in het algemeen een daling van de internationale migratie naar het Vlaams Gewest, maar de migranten uit de Zuid- en Oost-Europese EU-landen gaan tegen die trend in. Voor de nieuwkomers uit de Oost-Europese landen loopt de stijging van het aantal immigraties gelijk met de toetreding van de nieuwe EU-lidstaten: Polen in 2004 en Roemenië en Bulgarije in Voor de Zuid- Europese nieuwkomers is er een stijging te merken vanaf Meer specifiek neemt het aantal Griekse en Portugese nieuwkomers sterk toe vanaf Europese burgers maken gebruik van zowel het vrij verkeer binnen Europa als van gezinshereniging om naar de provincie Antwerpen te migreren. Boeiend aan deze groep nieuwkomers is dat zij een soepel verblijfsrecht hebben en in elke lidstaat mogen werken. Bovendien kunnen Europese burgers zich vrij bewegen in de hele Europese Unie. In een context van verlaagde reiskosten en snelle communicatiemiddelen maakt dit van hen mogelijk een zeer mobiele en dus minder (be)grijpbare groep migranten. De Europese Unie spreekt zelf over mobiliteit, maar is deze term ook per definitie relevant? Gaat het steeds over mobiliteit of behoren de Europese nieuwkomers tot een (nieuwe) migratiegolf? Redenen genoeg dus om aan deze Europese nieuwkomers een onderzoek te wijden. Met het onderzoek willen we vooreerst meer inzicht krijgen in de migratiepatronen van de Europese nieuwkomers. Wat zijn hun motieven? Waarom komen zij precies in de onderzochte gemeentes terecht en niet in andere? Gaat het over individuen of over gezinnen? Verblijven zij tijdelijk of permanent in de gemeente? Vervolgens polsen we naar hoe deze nieuwkomers leven in de gemeente. Hoe vergaren zij een inkomen? Hoe wonen zij? Participeren zij aan het leven in de gemeente? Hoe verlopen de contacten met de rest van de bevolking in de gemeente? Voor dit onderzoek gingen we op gesprek bij de lokale besturen van de stad Hoogstraten en van de gemeenten Essen en Herenthout. We bestuderen de Europese migratie vanuit Oost- en Zuid-Europa, maar hebben ook specifieke aandacht voor de zogenaamde Belgiëroute. Het gaat dan om Nederlanders met een partner uit het buitenland die zich in België vestigen om zo de strenge regelgeving in verband met gezinshereniging en de verplichte inburgering te omzeilen. Nieuw aan dit onderzoek is dat we niet alleen kwalitatieve informatie verzamelden, maar de Belgiëroute ook (gedeeltelijk) in kaart konden brengen op basis van cijfermateriaal. Het onderzoek moet de basis leggen voor een afstemming van het aanbod van Prisma vzw op deze nieuwe realiteit. Enerzijds het aanbieden van inburgeringstrajecten aan de Europese nieuwkomers. Anderzijds een geschikte ondersteuning aan lokale besturen, organisaties en diensten voorzien. 1 R. MARYNISSEN EN M. STUBBE, Couleur Locale 2013: etnisch-culturele diversiteit in de provincie Antwerpen in feiten en cijfers, een uitgave van Prisma vzw en het provinciebestuur van de provincie Antwerpen (Dienst Welzijn en Gezondheid), 2014, Mechelen, p Downloaden kan op De gegevens betreffen de provincie Antwerpen uitgezonderd de stad Antwerpen. 2 E. PELFRENE, Internationale migratiestromen van en naar België en zijn gewesten, in Internationale migraties en migranten in Vlaanderen, E. PELFRENE EN C. VAN PEER (RED.), 2014, Vlaamse overheid: Studiedienst van de Vlaamse Regering, p

6 In voorliggend onderzoeksrapport gaan we eerst in op de context die de migratie binnen Europa maakt: de regelgeving m.b.t. het vrij verkeer. Vervolgens schetsen we in hoofdstuk twee een profiel van de Europese nieuwkomers in cijfers. In een derde hoofdstuk beschrijven we de migratienetwerken in Hoogstraten, Essen en Herenthout. In het vierde hoofdstuk bestuderen we de migratie via de Belgiëroute. Vervolgens behandelen we de lokale impact van de intra-europese migratie. Hoe participeren de Europese nieuwkomers aan het maatschappelijke leven? Hoe is de relatie met de rest van de bevolking in de lokale samenleving? Het laatste hoofdstuk reflecteert over de onderzoeksvragen. Gaat het om mobiliteit of toch om migratie? Welke uitdagingen stelt dit voor het inburgerings- en integratiebeleid? Het onderzoek ambieert geen volledigheid, noch wetenschappelijke accuraatheid. Zo ontbrak het ons aan tijd en middelen om ook de Europese nieuwkomers zelf te bevragen. Wel denken we een goede schets te kunnen maken over intra-europese migratie in de drie onderzochte gemeentes. Op basis daarvan komen we tot een onderbouwde reflectie over het inburgerings- en integratiebeleid ten aanzien van deze doelgroep. Prisma vzw wenst op basis daarvan haar eigen aanbod onder de loep te nemen, maar wil bovenal ook andere actoren zoals lokale besturen aanmoedigen om hun lokaal integratiebeleid af te stemmen op de nieuwe doelgroep. We wensen expliciet alle personen te bedanken die meewerkten aan dit onderzoek: door onze vragen te beantwoorden, door cijfermateriaal aan te leveren of door kritisch de teksten te lezen en te becommentariëren. Zonder hun inspanningen was dit onderzoek niet mogelijk. Kris Cleiren algemeen directeur Prisma vzw 6

7 SYNOPSIS 7

8 EEN SOEPELE VERBLIJFSREGELING VOOR UNIEBURGERS VORMT HET KADER VAN DE INTRA-EUROPESE MIGRATIEBEWEGINGEN Het vrij verkeer van personen binnen de Europese Unie voorziet dat Unieburgers kunnen migreren naar andere lidstaten zolang zij geen onredelijke belasting vormen voor de sociale bijstand in die lidstaat. Dat betekent in de praktijk dat voornamelijk werknemers, zelfstandigen en personen met voldoende bestaansmiddelen uit een ander inkomen gebruik maken van dit recht. Ook hun familieleden, ongeacht welke nationaliteit zij hebben, kunnen met hen mee migreren over de grenzen van de lidstaten heen. In België is dit opgenomen in de regelgeving rond gezinshereniging waarbij er soepele regels bestaan voor partners van een EU-burger. Behalve het vrij verkeer van personen bestaat er ook het vrij verkeer van diensten. Een onderneming kan haar diensten aanbieden in andere lidstaten en kan daarvoor haar eigen werknemers uitzenden (detachering). Ook zelfstandigen kunnen zichzelf detacheren. Het verblijfsrecht van de Unieburgers kan worden beëindigd wanneer de Dienst Vreemdelingenzaken oordeelt dat de Unieburger een onredelijke belasting vormt voor de sociale bijstand. In de praktijk zou het echter niet moeilijk zijn om zich opnieuw in regel te stellen. OVER WIE GAAT HET? EEN PROFIELSCHETS In de periode waren er in de provincie Antwerpen nieuwkomers met een nationaliteit van één van de EU-landen. Dat is 51% van het totaal aantal nieuwkomers in deze periode. Drie kwart van hen migreerde op basis van het vrij verkeer van personen. Eén vierde was gezinshereniger. Nederlanders, Roemenen, Polen en Portugezen vertegenwoordigen samen meer dan drie kwart van alle Europese nieuwkomers. In dezelfde periode werden er in de provincie Antwerpen arbeidskaarten B voor knelpuntberoepen toegekend aan werknemers uit Roemenië en Bulgarije. Deze werknemers hadden het vaakst hun woonplaats in Hoogstraten, Turnhout, Wuustwezel, Merksplas en Sint-Katelijne-Waver. Europese arbeidsmigranten hebben uiteenlopende profielen die verbonden zijn aan hun perspectieven op de arbeidsmarkt in het gastland. De Europese nieuwkomers kunnen echter van het ene naar het andere profiel overgaan indien hun arbeidssituatie in België verandert. Een deel van de arbeidsmigranten werkt eerst tijdelijk of als seizoenarbeider en vestigt zich daarna permanent. Opvallend is ook dat vele Europese migranten eerder in andere Europese lidstaten hebben gewoond vooraleer zij zich in België vestigen. De Europese arbeidsmigratie kadert in een Europese eengemaakte arbeidsmarkt waarbij zware of onregelmatige jobs worden ingevuld door werknemers uit lidstaten waar de lonen lager zijn. MIGRATIENETWERKEN IN HOOGSTRATEN, HERENTHOUT EN ESSEN In Hoogstraten was de seizoenarbeid, samen met de traditionele grensmigratie vanuit Nederland, de motor voor de migratie. Maar ondertussen is de migratie gediversifieerd. Seizoenarbeid werd intra-europese arbeidsmigratie met migranten uit Polen, Portugal en Roemenië. Zij zijn voornamelijk arbeidsmigranten. Ook 8

9 wanneer de migranten aan gezinshereniging doen, zal de partner vaak deelnemen aan de arbeidsmarkt. De grensmigranten uit Nederland hebben uiteenlopende profielen. In Herenthout vonden twee evoluties elkaar door middel van één sleutelfiguur. Enerzijds de economische crisis in Portugal als push-factor, anderzijds de vraag naar arbeidskrachten in de dienstenchequesector als pullfactor. Interessant is dat beide evoluties elkaar gevonden hebben door het informele netwerk rond de Portugese sleutelfiguur en dat de tuinbouw en bijbehorende seizoenarbeid de reden is dat Herenthout de gemeente is waar deze evoluties elkaar vonden, en niet andere gemeentes. Ook de Herenthoutse nieuwkomers zijn voornamelijk arbeidsmigranten. In Essen zijn er bijzonder veel nieuwkomers die de Belgiëroute toepassen. Nederlanders met een buitenlandse partner ontwijken via een verblijf in België de strenge voorwaarden inzake immigratie en inburgering in Nederland. Merkwaardig is dat er in Essen geen specifieke pull-factor voor de migratie is. Het enige structurele verschil met de omliggende gemeenten is de treinverbinding met Nederland. Tewerkstelling lijkt dan weer niet het motief van de nieuwkomers. De onderzochte groep in Essen zijn geen arbeidsmigranten. DE BELGIËROUTE: TIJDELIJKE MIGRANTEN MET EEN SPECIFIEK PROFIEL In 2012 telden we in de provincie Antwerpen 404 Belgiërouters. Zij vertegenwoordigen 2,6% van alle buitenlandse migranten naar de provincie Antwerpen in Deze Nederlandse nieuwkomers met een buitenlandse partner hoeven slechts een korte periode in België te verblijven om de strenge en dure inburgeringsvereiste bij gezinshereniging in Nederland te omzeilen. Dat betekent dat deze migratie, wat België betreft, behoorlijk volatiel is. We kunnen veronderstellen dat er veel mobiliteit is wat de migratiebewegingen een grotere snelheid geeft. De Belgiërouters zijn erg divers naar nationaliteit. Marokko, Suriname en Turkije zijn de belangrijkste nationaliteiten, maar daarnaast telden we nog 79 verschillende nationaliteiten. De koppels delen soms dezelfde herkomst, maar soms ook niet. Er zijn koppels bekend die een minder vanzelfsprekende gemengde herkomst hebben. Zo is bijvoorbeeld een Surinaams-Thaïs paar cliënt bij het Onthaalbureau Inburgering. Van alle Belgiërouters was 62% vrouw en 38% man. We kunnen veronderstellen dat de verhouding bij hun partners omgekeerd is. Er zijn verschillen tussen de nationaliteiten. Bij Marokkaanse, Aziatische en Oost- Europese Belgiërouters gaat het eerder over vrouwelijke migratie. De Turkse en Surinaamse Belgiërouters zijn overwegend mannen. De oorzaken voor dit verschil blijven ons onduidelijk. Opvallender echter zijn de verschillen tussen de gemeenten in de provincie. De grensgemeenten ontvangen duidelijk veel meer Belgiërouters dan de andere gemeenten. Hoewel het over een beperkt aantal migranten gaat, wordt uit het voorbeeld van Essen duidelijk dat de impact op beeldvorming en samenleven toch groot kan zijn. We willen er, wat de cijfers betreft, nog op wijzen dat de Belgiërouter steeds een partner heeft en soms ook kinderen. Onze dataset betreft bovendien alleen het jaar Het totale aantal personen dat via de Belgiëroute migreerde naar de provincie Antwerpen zal in werkelijkheid dus hoger liggen. 9

10 ARBEIDSMARKT: ZWAKKE POSITIE VAN DE (ARBEIDS)MIGRANT De (arbeids)migranten in de onderzochte gemeenten bekleden een eerder zwakke positie op de arbeidsmarkt. Hoewel zij werken in sectoren met veel werkgelegenheid zijn zij niet onvervangbaar. In de herkomstlanden Roemenië, Polen en Portugal zijn er immers steeds veel mogelijkheden om nieuw personeel te rekruteren. Bovendien zijn deze migranten zich niet steeds bewust van hun rechten. Dat, in combinatie met het niet kennen van het Nederlands, maakt misbruiken mogelijk. Dit geldt voor de drie bevraagde gemeenten, al zijn er nuances. Opvallend was dat er zowel in Hoogstraten als door het Onthaalbureau Inburgering gesproken werd over misbruiken binnen de eigen netwerken. Het gaat dan om mensen die hier al langer wonen en Nederlands kennen, die een machtspositie verwerven, of die tegen betaling mensen helpen met allerhande formaliteiten. De OCMW s worden niet overstelpt met vragen naar financiële of materiële steun, al is er wel vaak vraag naar huursubsidies in Essen. Deze vaststellingen duiden op de nood aan emancipatie en zelfredzaamheid voor de betrokken personen. Indien zij minder afhankelijk zijn, hun rechten kennen en kunnen communiceren met de bevoegde instanties, is het veel minder makkelijk om misbruik te maken van hun zwakkere positie op de arbeidsmarkt. HUISVESTING: INFORMELE NETWERKEN, KOSTENBESPARING EN WISSELENDE KWALITEIT VAN DE WONINGEN Het is niet makkelijk om een volledig beeld te krijgen van de huisvestingssituatie van de Europese nieuwkomers. Hun profielen en motieven verschillen onderling sterk. Bovendien heeft het lokaal bestuur zelf niet altijd een goed overzicht. Veelal blijven mensen onder de radar, zeker als er geen overlast mee gemoeid is. Toch betekent dit niet altijd goed nieuws. Uit de gesprekken blijkt alvast dat het qua huisvestingssituatie niet steeds rooskleurig is. Uit het onderzoek blijkt duidelijk dat de Europese arbeidsmigranten inkomensvergaring als hoofdmotief hebben tijdens hun verblijf. Samenhuizen is dan een strategie om kosten te besparen. Voor de nieuwkomers in Essen is het dan weer belangrijk flexibele huurcontracten te hebben in functie van hun eerder korte verblijf in de gemeente. Er zijn echter huiseigenaars die hier opportuniteiten in zien en woningen van een te lage kwaliteit aanbieden. Dit kan een tijdelijke oplossing zijn. Aan deze praktijken zijn echter grenzen. Veilige woningen zijn niet alleen van belang voor het welbevinden van mensen. Een degelijke huisvestingssituatie voorkomt ook spanningen met buurtbewoners en bevordert participatie aan het maatschappelijk leven. Dit pleit voor een sociaal woonbeleid dat rekening houdt met kleinschalig wonen en de nood aan flexibele huurcontracten. INBURGERING EN NEDERLANDS: DREMPELS EN EEN WEINIG FLEXIBEL AANBOD Europese nieuwkomers zijn niet verplicht tot inburgering of tot het volgen van lessen Nederlands. Bij een aantal nieuwkomers is er wel bereidheid om zich hiervoor te engageren. Tijd en afstand vormen echter grote drempels voor de nieuwkomers. De arbeidsmigranten voeren doorgaans zwaar werk uit en hebben na de 10

11 werkuren weinig extra energie om nog lessen te volgen. Dat geldt des te meer voor de seizoenarbeiders en gedetacheerde arbeidskrachten. Voor de lessen Nederlands komt hier bovenop dat het aanbod van de Centra voor Basiseducatie weinig flexibel is. Het aanbod van de Centra voor Volwassenenonderwijs komt dan weer niet tegemoet aan de leerstijl van heel wat arbeidsmigranten. Ook het tijdelijke verblijf dat de Europese nieuwkomers zelf voor ogen hebben, speelt een rol. Wanneer inburgeraars echter positief zijn over het gevolgde programma kunnen zij anderen stimuleren om zich ook te engageren. DEELNAME AAN HET MAATSCHAPPELIJKE LEVEN: ONS KENT ONS, MAAR WIJ KENNEN ELKAAR NIET Zowel in Herenthout, Hoogstraten en Essen bestaan er onderlinge netwerken tussen de Europese nieuwkomers. In Herenthout en Hoogstraten speelt daarenboven mee dat de nieuwkomers vaak afkomstig zijn uit dezelfde regio s binnen de respectievelijke herkomstlanden. Dit hoeft echter geen belemmering te zijn voor hun integratie. Deze netwerken kunnen ook ingezet worden om net aan lokale integratie te werken. Laagdrempelige initiatieven (lage kostprijs, geen inschrijving vooraf, geen vastgelegd startmoment, ) trekken meer Europese nieuwkomers aan. Voor andere initiatieven ligt dit veel moeilijker. Uitzondering zijn de Nederlanders uit de midden- of hogere sociale klassen. Zij nemen wel makkelijk deel aan het georganiseerde aanbod. Voor de informele contacten en vriendschappen trekken de Europese migranten makkelijk naar elkaar. De medewerkers van het Onthaalbureau Inburgering wijzen daarbij nadrukkelijk op de moeilijkheden voor een nieuwkomer om vriendschapsrelaties uit te bouwen met Belgen. SAMENLEVEN EN BEELDVORMING: ONBEKEND, SOMS OOK ONBEMIND In geen van de drie bevraagde gemeenten is er sprake van overlast of problemen veroorzaakt door de Europese nieuwkomers. De gemeenten benadrukken dit expliciet. Wel is het zo dat de Europese migranten en de autochtone Belgen niet samen leven. Er is weinig contact tussen beide groepen. In Hoogstraten en Herenthout levert dit geen noemenswaardige problemen in verband met beeldvorming op. De lange ervaring met seizoenarbeiders kan hierin een rol spelen. In Essen is dit echter anders. Daar hebben de Belgiërouters een negatief imago. Dit is, samen met de lage participatiegraad van deze nieuwkomers, een bezorgdheid voor het lokaal bestuur. VAN SEIZOENARBEID NAAR INTRA-EUROPESE MOBILITEIT OF TOCH MIGRATIE? Een interessante vaststelling uit het onderzoek is dat kleine lokale dynamieken en grote maatschappelijke evoluties elkaar vinden. Economische verschillen tussen lidstaten kruisen informele netwerken wat in elke gemeente een ander resultaat geeft. In die zin sluit intra-europese migratie aan bij het fenomeen superdiversiteit. 11

12 Lange discussies kunnen gewijd worden aan de vraag of het gaat om intra-europese mobiliteit dan wel migratie. Voor wat lokale integratie betreft, lijkt ons de definitie van de nieuwkomer over zichzelf het belangrijkst, met dien verstande dat dit doorheen de tijd kan veranderen. Welk verblijfsperspectief heeft hij/zij voor ogen? Welke investeringen zal hij/zij dus doen in het uitbouwen van een netwerk en het zich engageren in de lokale samenleving? Hoe het ook zij, duidelijk is dat het inburgerings- en integratiebeleid uitgedaagd wordt. EEN EUROPEES REGELGEVEND KADER MAAR GEEN EUROPEES INTEGRATIEBELEID Bij de Europese interne markt hoort een eengemaakte arbeidsmarkt die door de recente migratiestromen steeds meer vorm krijgt. Toch is er geen sprake van een eengemaakt arbeids- en socialezekerheidsrecht. Dit leidt tot verschillen in verloning en arbeidsomstandigheden over de verschillende lidstaten heen, wat migratie stimuleert. Op niveau van de lidstaten blijft het legaal mogelijk dat een Europese arbeidskracht goedkoper werkt dan een binnenlandse. De controle op de naleving van het arbeidsrecht is erg moeilijk. Voor Europese nieuwkomers is het bovendien niet mogelijk om een verplichte inburgering of ander maatschappelijk engagement op te leggen. INBURGERING EN INTEGRATIE: HOE DAN WEL? De Europese nieuwkomers verschillen in de eerste plaats van andere nieuwkomers doordat zij over veel vrijheid beschikken. Meer bewegingsvrijheid, maar ook de vrijheid om al dan niet deel te nemen aan een inburgeringsproces, in tegenstelling tot verplichte inburgeraars. In de tweede plaats zijn de Europese nieuwkomers erg gericht op werk en hebben zij, indien zij een langer verblijfsperspectief voor ogen hebben, voornamelijk contacten binnen de eigen netwerken. In de derde plaats staan zij als werknemers zwak ten opzichte van hun werkgevers. Ze zijn immers makkelijk vervangbaar. Dit pleit voor een toegankelijke rechtsbescherming. De Europese nieuwkomers zijn niet verplicht tot inburgering. De Onthaalbureaus Inburgering zetten sterk in op werving van deze doelgroep. Toch is dit niet voldoende. Het is duidelijk dat we buiten de bestaande kaders van Inburgering moeten durven denken. Een laagdrempelig en flexibel aanbod in samenwerking met het lokaal bestuur lijkt alvast een piste die het overdenken waard is. Het is belangrijk dat lokale besturen proactief inspelen op de nieuwe evoluties, ook al zorgen die niet voor noemenswaardige problemen. Lokale besturen kunnen inspelen op actieve participatie aan het maatschappelijk leven. Voor OCMW s wacht onder andere de uitdaging van het huisvestingsbeleid, maar ook van een correct beleid inzake aanvragen naar steun door de Unieburgers. Elke lokale context is anders. Toch denken we dat er voldoende inhoudelijke ondersteuning en bovenlokaal overleg noodzakelijk blijft, evenals investeren in mensen en middelen. 12

13 ONDERZOEKSOPZET 13

14 We selecteerden drie gemeenten aan de hand van het beschikbare cijfermateriaal. De gemeente Herenthout viel op. Zowel bij de etnisch-culturele minderheden als bij de nieuwkomers vonden we er erg veel mensen uit Zuid-Europa. Zo ontving de gemeente 2,06 Zuid-Europese nieuwkomers per 1000 inwoners 3. Dat is 14 keer meer dan het gemiddelde in de provincie Antwerpen. Ook Hoogstraten ontving 3,07 Oost-Europese nieuwkomers per 1000 inwoners. Dat is 5,6 keer het provinciale gemiddelde. Bij een aparte analyse voor de gemeente Essen vermoedden we dat in deze gemeente de nieuwkomers vrij vaak gebruik maken van de Belgiëroute. In de gemeente zijn er veel Nederlandse nieuwkomers, maar ook veel nieuwkomers uit niet-eulanden. Toch zijn er slechts weinig etnisch-culturele minderheden met een herkomst in niet-eu-landen. We kozen voor gesprekken met vertegenwoordigers van het lokaal bestuur en de OCMW s in de gemeenten. Waar mogelijk ook met sleutelfiguren en de vakbonden. Op deze manier wilden we te weten komen hoe de intra-europese migratie gepercipieerd wordt. We bevroegen ook medewerkers van het Onthaalbureau Inburgering en kregen feedback van andere medewerkers van Prisma vzw die ervaring hebben met het thema. Het was niet mogelijk de Europese nieuwkomers zelf te bevragen. Dat betekent dat we slechts een gedeeltelijk beeld van de intra-europese migratie kunnen schetsen. Dit compenseren we door zoveel mogelijk naar onderzoek over deze doelgroep te verwijzen. In Hoogstraten hadden we een gesprek met ambtenaren van het stadsbestuur (Diensten Samenleven, Dienst Bevolking en Burgerzaken) en met de schepen van Inburgering. Daarnaast interviewden we er een vakbondssecretaris van het ACV die lang actief was in de tuinbouwsector. In Essen spraken we met de burgemeester, de schepen van Burgerzaken, de gemeentesecretaris, ambtenaren van het gemeentebestuur (Diensten Burgerzaken en Welzijn) en met een medewerkster van het OCMW (Dienst Sociale Zaken). In Herenthout spraken we met een ambtenaar van de dienst Burgerzaken, een medewerkster van de Sociale Dienst van het OCMW en met een sleutelfiguur van de Portugese gemeenschap. In het Onthaalbureau Inburgering bevroegen we de Roemeens-Belgische en de Russisch-Belgische trajectbegeleider die actief zijn in de regio Hoogstraten en Herenthout. Ook de medewerker doelgroepencommunicatie, een consulent lokale besturen met onderzoekservaring en de teamverantwoordelijke van het Diversiteits- en Integratiecentrum voor de regio Kempen gaven feedback. Het Steunpunt Sociale Planning van de provincie Antwerpen tot slot heeft voor ons specifiek cijfermateriaal gepuurd uit het Rijksregister, opdat we de Belgiëroute ook cijfermatig in kaart konden brengen. Onze centrale onderzoeksvragen betroffen de migratie en de migratienetwerken naar de gemeenten in kwestie. Om welke redenen migreren de Europese nieuwkomers? Waarom komen zij precies in deze gemeente terecht? Vervolgens vroegen we ons af hoe deze nieuwkomers werken, wonen en participeren aan het maatschappelijk leven. Tot slot vroegen we de respondenten wat zij nodig achtten om met deze doelgroep aan integratie te werken. De resultaten vindt u in dit onderzoeksrapport. 3 Concreet onderzochten we de Europese nieuwkomers die een EU-verblijfsstatuut hadden. Zij zijn gemigreerd op basis van het vrij verkeer voor werknemers, zelfstandigen of voor personen met voldoende bestaansmiddelen. 14

15 Een slotbemerking is dat een grote groep Europese migranten in dit onderzoek grotendeels onder de radar blijft. De circulaire migranten, zoals gedetacheerde arbeidskrachten en seizoenarbeiders, zijn ook voor onze respondenten een eerder onbekende groep. Het spreekt echter voor zich dat deze groep kwetsbaarder is, net door de mindere contacten maar ook door de afhankelijkheid van de werkgever voor huisvesting en arbeidswetgeving. Het vereist terreinwerk van onderzoekers én van lokale besturen om te vatten wat er werkelijk in de gemeente gebeurt. 15

16 1. EEN SOEPELE VERBLIJFSREGELING VOOR UNIEBURGERS 16

17 1.1. Vrij verkeer van personen binnen de Europese Unie EU-burgers hebben onder bepaalde voorwaarden een verblijfsrecht van meer dan drie maanden 4 in alle lidstaten van de Europese Unie. Die voorwaarden werden vastgelegd in de Europese Richtlijn 2004/38/EG en in België overgenomen in de Vreemdelingenwet 5. Het gaat om volgende categorieën personen: - Werknemers en zelfstandigen: de EU-burger moet als werknemer of als zelfstandige een economische activiteit uitoefenen. Ook een werkzoekende kan migreren naar een EU-land indien hij een reële kans maakt op het vinden van werk 6. - Beschikker van voldoende bestaansmiddelen: de EU-burger heeft voldoende inkomsten opdat wordt vermeden dat hij ten laste komt van de sociale bijstand (OCMW). Er bestaat geen officieel referentiebedrag hiervoor. Het moet niet gaan om eigen inkomsten. Inkomsten van een partner kunnen volstaan, maar ook inkomsten uit een ander land zijn mogelijk. De migrant moet ten slotte een ziektekostenverzekering afsluiten die kosten van eventuele ziekte in België dekt. - Studenten: de EU-studenten moeten een opleiding volgen in België en eveneens over voldoende bestaansmiddelen en een ziektekostenverzekering beschikken. Al deze personen moeten een nationaliteit hebben van één van de lidstaten van de Europese Unie. Ze moeten zich inschrijven bij het gemeentebestuur van hun woonplaats en een bewijs voorleggen dat aan de voorwaarden voldaan is. Ook familieleden van de EU-migranten hebben het recht om zich bij hun partner te vervoegen. Hun verblijfsrecht is gekoppeld aan dat van de EU-migrant. Binnen het recht van de Europese Unie is het begrip familie erg ruim. Zowel een partner als (klein)kinderen en (schoon)ouders van de EU-migrant kunnen gezinshereniging bekomen met de EU-migrant. Er zijn wel enkele specifieke voorwaarden 7. Het maakt echter niet uit of de gezinshereniger een EU-burger of een derdelander 8 is. De regels voor gezinshereniging met een Belg of met een derdelander die in België woont, zijn veel strikter. Het statuut van langdurig ingezetene 9 is zeer specifiek. Het gaat om mensen met een buitenlandse nationaliteit die in een ander Europees land het Europese verblijfsstatuut van langdurig ingezetene aanvragen. Het wordt doorgaans gebruikt door derdelanders, maar ook EU-burgers kunnen er gebruik van maken. Met het statuut van langdurig ingezetene kunnen mensen een (tijdelijk) verblijfsrecht bekomen in alle EU-lidstaten. Ze moeten 4 Voor een verblijf van minder dan drie maanden is alleen een geldig identiteitsbewijs nodig: 5 Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen. 6 Kruispunt Migratie-Integratie: 7 Zo moeten (schoon)ouders ten laste zijn van de EU-migrant, en moet de partner van een EU-migrant beschikker over voldoende bestaansmiddelen 21 jaar oud zijn. Kruispunt Migratie-Integratie: 8 Een vreemdeling die een nationaliteit van buiten de EU, Noorwegen, IJsland en Liechtenstein heeft. 9 Kruispunt Migratie-Integratie: 17

18 dan wel aantonen dat ze werknemer, zelfstandige of student zijn, of dat ze over voldoende inkomsten beschikken om niet terug te vallen op de sociale bijstand. In de periode hadden slechts 16 nieuwkomers dit verblijfsstatuut. We laten hen daarom verder buiten beschouwing. EU-burgers die voor minder dan drie maanden in België verblijven, moeten zich doorgaans niet inschrijven bij de gemeente. Maar bijvoorbeeld seizoenarbeiders moeten zich wel aanmelden bij de gemeente 10 zonder evenwel ingeschreven te worden in het Rijksregister Detachering Binnen de Europese Unie bestaat ook een vrij verkeer van diensten. Een bedrijf uit de ene lidstaat kan zonder problemen een dienst leveren of een werk uitvoeren in een andere lidstaat. Als dat bedrijf hiervoor zijn eigen werknemers inzet, mag de andere lidstaat deze werknemers de toegang niet weigeren. Detachering is mogelijk voor werknemers met een EU-nationaliteit, maar ook voor derdelanders. De voorwaarde is dan dat die derdelander legaal in het andere EU-land woont (bijvoorbeeld Angolese werknemers voor een Portugees bedrijf) 11. Deze werknemers zijn vrijgesteld van een arbeidskaart, maar hun werkgever moet hen wel aanmelden in het Limosa-systeem 12. Voor deze werknemers geldt in grote mate het Belgische arbeidsrecht. Hun sociale zekerheidsbijdragen betalen zij echter in het land van hun gewoonlijke tewerkstelling, althans voor detacheringen die maximaal 24 maanden duren 13. De praktijk van detachering komt veel voor in de bouwsector. Een aannemer schakelt bijvoorbeeld een onderaannemer uit een andere lidstaat in. De Europese werknemers volgen de gewone regels inzake verblijf. Zij zijn beschikker van voldoende bestaansmiddelen. Bij een verblijf van minder dan drie maanden moeten zij zich aanmelden bij de gemeente. Voor een verblijf van langer dan drie maanden moeten zij zich inschrijven in het Rijksregister. Ook zelfstandigen kunnen zichzelf detacheren. Dit is voornamelijk van belang in het kader van de beperkingen op het vrij verkeer voor werknemers uit de nieuwe EU-lidstaten (tot 31/12/2013 geldig voor Roemenië en Bulgarije, momenteel nog voor Kroatië). Een detachering als zelfstandige was nooit aan die beperkingen onderworpen. Ook gedetacheerde zelfstandigen betalen hun sociale zekerheidsbijdragen in hun land van herkomst. Dit kan werkgevers er toe verleiden om schijnzelfstandigen in te zetten. Het gaat om werknemers die een statuut als zelfstandige hebben. Als zelfstandige kunnen deze werknemers aan een lagere verloning 10 Zij krijgen dan een zogenaamde bijlage 3ter, een melding van aanwezigheid 11 Kruispunt Migratie-Integratie: 12 Kruispunt Migratie-Integratie: 13 Zie de Detacheringsrichtlijn van de EU: Richtlijn 96/71/EG van het Europees Parlement en de Raad van 16 december 1996 betreffende de terbeschikkingstelling van werknemers met het oog op het verrichten van diensten. Zie de Verordening 883/2004 van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende de coördinatie van de socialezekerheidsstelsels 18

19 werken. Bovendien hoeft de werkgever geen sociale zekerheidsbijdragen te betalen. De praktijk is niet legaal en er zijn sancties voorzien zoals een betaling van sociale bijdragen voor een periode van drie jaar Beperkingen op het verblijfsrecht van Unieburgers Het verblijfsrecht van Unieburgers die aan de voorwaarden voldoen, kan alleen geweigerd worden omwille van redenen van openbare orde, van openbare veiligheid of van volksgezondheid 15. Het verblijfsrecht van Unieburgers kan beëindigd worden als zij niet meer aan de voorwaarden voldoen (werknemer zelfstandige student voldoende bestaansmiddelen). De Dienst Vreemdelingenzaken kan het verblijfsrecht beëindigen als het oordeelt dat de Unieburger een onredelijke belasting van de sociale bijstand vormt 16. Toch betekent dit niet dat elke OCMW-steun automatisch leidt tot het verlies van verblijfsrecht 17. Alles hangt af van de concrete situatie van de Unieburger in kwestie. De Dienst Vreemdelingenzaken heeft onlangs erkend dat een artikel-60 tewerkstelling via het OCMW geen reden is om het verblijfsrecht van een EU-werknemer te weigeren of in te trekken 18. Het is ons onduidelijk hoe de controle op deze voorwaarden verloopt. Eveneens is het ons nog een vraagstuk hoe OCMW s omgaan met vragen naar steun door een EU-migrant. Weigeren zij steun of geven zij deze wel? Zijn er verschillen tussen de gemeenten of hanteren zij hetzelfde beleid? Een Unieburger die niet aan de voorwaarden voldoet en toch langer dan drie maanden in België woont, verblijft onwettig. Voor een Unieburger is het doorgaans echter makkelijker dan voor andere vreemdelingen om zijn verblijf opnieuw te wettigen, bijvoorbeeld door aan te tonen dat hij werkzoekende is 19. Bij de toetreding van nieuwe lidstaten tot de Unie werden een tijdlang beperkingen opgelegd voor werknemers. De oude lidstaten vreesden immers dat hun arbeidsmarkt zou overspoeld worden door werknemers uit de nieuwe lidstaten. Voor de tien lidstaten die in 2004 toetraden, o.a. Polen en Hongarije, vielen deze beperkingen weg medio Voor Roemenië en Bulgarije werden de beperkingen opgeheven op 31 december 2013, voor Kroatië zijn de beperkingen vooralsnog geldig tot medio Werknemers uit de nieuwe lidstaten hadden in deze periode een arbeidskaart B nodig indien zij tewerkgesteld wilden worden in België. Die arbeidskaart wordt makkelijker geleverd voor een aantal categorieën werknemers, zoals hoogopgeleiden, maar ook voor knelpuntberoepen. De werkgever van de betrokken 14 Het grote verschil tussen werken als zelfstandige en een werknemer is het feit dat een werknemer onder gezag staat van een werkgever, terwijl er tussen de zelfstandige en zijn opdrachtgever geen band van gezag bestaat. 15 Art. 1, sub c) Richtlijn 2004/38/EG, website Kruispunt Migratie-Integratie: 16 Art. 42bis 1 Verblijfswet 15 december 1980, zoals aangevuld door de wet van 19 maart 2014, zie ook de website van het Kruispunt Migratie-Integratie: 17 Kruispunt Migratie-Integratie: 18 Kruispunt Migratie-Integratie: met- verblijfsrecht?utm_campaign=diagonaal%20nr.%20288&utm_medium= &utm_source=newsletter&utm_content=10727&utm_term= 19 Kruispunt Migratie-Integratie: 19

20 werknemer moet een arbeidsvergunning aanvragen, de werknemer krijgt na toekenning automatisch een arbeidskaart B. De arbeidskaart B is dus steeds gekoppeld aan een tewerkstelling bij een bepaalde werkgever Dit in tegenstelling tot de arbeidskaarten A en C die toegekend worden aan de individuele werknemer die daarmee terecht kan bij alle werkgevers op het Belgische grondgebied. 20

21 SAMENVATTING Het vrij verkeer van personen binnen de Europese Unie schept het kader waarbinnen de intra-europese migratie plaatsvindt. Unieburgers kunnen migreren naar andere lidstaten zolang er geen risico bestaat dat zij ten laste komen van de sociale bijstand. Dat betekent in de praktijk dat voornamelijk werknemers, zelfstandigen en personen met voldoende bestaansmiddelen uit een ander inkomen gebruik maken van dit recht. Ook hun familieleden, ongeacht welke nationaliteit zij hebben, kunnen met hen mee migreren over de grenzen van de lidstaten heen. Behalve het vrij verkeer van personen bestaat er ook het vrij verkeer van diensten. Een onderneming kan haar diensten aanbieden in andere lidstaten en kan daarvoor haar eigen werknemers uitzenden (detachering). Ook zelfstandigen kunnen zichzelf detacheren. Het verblijfsrecht van de Unieburgers kan worden beëindigd wanneer de Dienst Vreemdelingenzaken oordeelt dat de Unieburger een onredelijke belasting vormt voor de sociale bijstand. In de praktijk zou het echter niet moeilijk zijn om zich opnieuw in regel te stellen. 21

22 2. OVER WIE GAAT HET? EEN OVERZICHT. 22

23 Wie zijn de intra-europese migranten? Welke nationaliteiten hebben zij? Wat zijn hun verblijfsstatuten en hun motieven voor migratie? We beschrijven de intra-europese migratie eerst in cijfers. We gaan in op nationaliteit en verblijfsstatuut, vervolgens op de arbeidskaarten toegekend aan werknemers uit de nieuwe EU-lidstaten. Tot slot vullen we aan met de opmerkingen uit het Onthaalbureau Inburgering. Al ons cijfermateriaal heeft betrekking op de provincie Antwerpen uitgezonderd de stad Antwerpen Intra-Europese migratie in de provincie Antwerpen in cijfers In de periode had van de nieuwkomers in de provincie Antwerpen een nationaliteit van één van de EU-landen. Dat is 51% van het totaal aantal nieuwkomers in deze periode. De belangrijkste van deze nationaliteiten waren Nederland, Polen, Roemenië en Portugal. De Europese nieuwkomers hadden volgende verblijfsstatuten 21 : Figuur 1. Nieuwkomers uit de EU-landen naar verblijfsstatuut Data voor 1/1/ personen BRON: Kruispuntbank Inburgering, verwerking Prisma vzw Bijna drie kwart van de Europese nieuwkomers migreert via het vrij verkeer binnen de Europese Unie. Bijna een kwart is gezinshereniger. 21 We gebruiken het eerst geregistreerde verblijfsstatuut. Dat vertelt het meeste over de officiële reden van migratie. 23

24 8.232 personen zijn in deze periode naar de provincie Antwerpen gemigreerd op basis van het vrij verkeer binnen de Europese Unie. Van deze personen had 40% de Nederlandse nationaliteit, 17% de Poolse, 16% de Roemeense en 5% de Portugese. Figuur 2. EU-migranten naar nationaliteit Data voor 1/1/ personen BRON: Kruispuntbank Inburgering, verwerking Prisma vzw Van deze EU-migranten was iets meer dan de helft werknemer (52%), 16% was beschikker van voldoende bestaansmiddelen en 8% was zelfstandige. Voor 24% was (nog) geen specificering geregistreerd. Dat betekent dat deze migranten bij de gemeente aangeven zich te beroepen op het vrij verkeer, maar nog niet bepaalden op welke van de categorieën zich beroepen. Er zijn opvallende verschillen tussen de nationaliteiten. Nederlanders zijn vaker beschikker van voldoende bestaansmiddelen (34% van de Nederlandse EU-migranten). Poolse, Roemeense en Portugese EU-migranten zijn dan weer vaker dan gemiddeld werknemer. Het gaat om respectievelijk 65%, 69% en 68% van hen. 24

25 De gezinsherenigers met een EU-nationaliteit komen uit dezelfde landen als de Unieburgers die migreren op basis van het vrij verkeer in de EU: Figuur 3. Europese gezinsherenigers naar nationaliteit Data voor 1/1/ personen BRON: Kruispuntbank Inburgering, verwerking Prisma vzw We kunnen uit bovenstaande cijfers niet opmaken of de gezinsherenigers zich vestigen bij de EU-migranten. Toch is het opvallend dat er bij de gezinsherenigers veel meer vrouwen zijn dan mannen (63% versus 37%). Omgekeerd zijn er bij de EU-migranten meer mannen dan vrouwen (61% versus 39%). Dit hoeft echter niet te betekenen dat we te maken hebben met een klassiek patroon van migratie waarbij de man arbeidsmigrant is en de vrouw volgt. De EU-migranten zijn immers een grotere groep in absolute aantallen en tellen veel vrouwen. Er zijn in onze database vrouwelijke migranten die zich in België vestigden als werknemer, zelfstandige of beschikker van voldoende bestaansmiddelen. Dat is bijna het dubbele van de vrouwelijke gezinsherenigers Arbeidskaarten B toegekend aan werknemers uit de nieuwe EU-lidstaten Een arbeidskaart B moet aangevraagd worden door de werkgever. Indien de werkgever een arbeidsvergunning krijgt, wordt aan de buitenlandse werknemer automatisch een arbeidskaart toegekend. Dat betekent dat er geografisch twee soorten gegevens zijn. De eerste betreffen de woonplaats 22 van de buitenlandse werknemer. De tweede zijn gegevens over de plaats van tewerkstelling die meegedeeld wordt door de werkgever bij zijn 22 Een seizoenarbeider moet zich niet per definitie inschrijven in het Rijksregister, maar zijn/haar woonplaats is wel bekend bij de gemeente. 25

26 aanvraag. We hebben het hier steeds over de arbeidskaarten B die tussen 2010 en 2012 toegekend werden aan burgers uit de nieuwe EU-lidstaten (in casu Roemenië en Bulgarije). Deze burgers ontvingen de arbeidskaarten voor een knelpuntberoep. Andere toegekende arbeidskaarten laten we buiten beschouwing. Als we kijken naar de woonplaats van deze tijdelijke arbeiders zien we dat er in de provincie Antwerpen in de periode in totaal arbeidskaarten B voor knelpuntberoepen uitgereikt werden. Waar het in 2010 om arbeidskaarten B van deze categorie ging, steeg dit in 2011 tot arbeidskaarten en in 2012 tot De stad Hoogstraten is koploper. Er werden arbeidskaarten B van dit type toegekend in de periode aan inwoners van de stad. Turnhout (1.229), Wuustwezel (581), Merksplas (337) en Sint-Katelijne-Waver (337) vervolledigen de top-5. Indien we echter kijken naar de plaats van tewerkstelling zien we dat er voor de provincie Antwerpen in de periode arbeidskaarten B voor knelpuntberoepen toegekend werden aan burgers uit nieuwe EU-lidstaten. Een aantal daarvan kunnen we niet toekennen aan één gemeente 24. Maar voor werknemers vinden we wel één gemeente terug als plaats van tewerkstelling. Dat lijkt te betekenen dat er veel werknemers niet in de provincie Antwerpen wonen, maar er wel tewerkgesteld worden. Het is echter niet helemaal duidelijk of er slechts één gemeente opgenomen is per toegekende arbeidskaart. Indien de werknemers in meerdere gemeenten in de provincie tewerkgesteld worden, kan het zijn dat er dubbeltellingen ontstaan zijn. In elk geval geeft dit cijfer ons wel inzicht in de regionale verdeling van de plaatsen van tewerkstelling. Opnieuw is de stad Hoogstraten de koploper met toegekende arbeidskaarten in de periode Merksplas volgt met toegekende arbeidskaarten voor tewerkstelling in de gemeente, op de derde plaats staat Rijkevorsel (1.156). Sint-Katelijne-Waver (1.058) en Wuustwezel (943) vullen de top-vijf aan Profiel van de intra-europese migranten Het Onthaalbureau Inburgering merkt dat haar doelpubliek verandert. Het Onthaalbureau levert extra inspanningen om deze doelgroep te bereiken. Inburgering is immers niet verplicht voor Europese nieuwkomers. De wervingsacties worden vertaald in de talen van de Europese nieuwkomers. De Europese nieuwkomers zijn arbeidsmigranten, maar er is eveneens vrij veel gezinshereniging. Een specifiek profiel is dat van de Nederlandse nieuwkomers met een buitenlandse partner. Zij hebben arbeid niet als motief. 23 BRON: Vlaamse overheid, Dienst Economische Migratie Antwerpen, verwerking Prisma vzw 24 Werknemers kunnen immers op meerdere plaatsen tewerkgesteld worden. 26

27 De intra-europese migratie is niet louter eenrichtingsverkeer, noch gebeurt de migratie telkens in één beweging. G. ENGBERSEN onderscheidt vier groepen arbeidsmigranten binnen de Europese migratie 25 : (1) de ooievaars, ofwel de circulaire migranten. Het gaat om seizoensgebonden migratie van mensen die telkens in bepaalde periodes opnieuw migreren en terugkeren. (2) de transnationale migranten: dit zijn migranten die zowel in het gastland als in het land van herkomst zeer sterke banden onderhouden. Interessant is dat dit de integratie in het gastland niet hoeft tegen te gaan. Het zijn vaak net de migranten die een goede positie hebben uitgebouwd in het gastland, die ook de financiële middelen hebben om transnationaal actief te zijn. (3) de vestigingsmigratie: de vestigers hebben in het gastland een stabiele arbeids- en huisvestigingspositie verworven. (3) de footloose migranten zijn individuele migranten die geen verantwoordelijkheden hebben in het herkomstland en die zoekende zijn. Zij kunnen zich vestigen, maar evenzeer verder migreren. Het gaat gedeeltelijk om hoogopgeleiden, maar eveneens om mensen uit de lage sociale klassen die net heel moeilijk werk vinden. Hun toekomst hangt af van de mate waarin zij succesvol zijn op de arbeidsmarkt in het gastland. Uit de gesprekken met de respondenten bleek dat de Europese nieuwkomers ook van de ene groep naar de andere groep kunnen overgaan. Een aantal migranten werkt een eerste periode telkens op tijdelijke basis, als seizoenarbeider of op basis van detachering. Zij keren dus regelmatig terug naar het land van herkomst. Eenmaal zij echter een betere tewerkstellingssituatie hebben, nemen zij zich voor langer te blijven. Het is ons niet duidelijk hoe groot deze groep is in het totaal aantal Europese migranten. Verschillende migranten brengen immers ook hun gezin over of krijgen kinderen in België en zij leren Nederlands, wat een ingesteldheid veronderstelt op een langdurig verblijf. De Poolse en Roemeense cliënten van het Onthaalbureau Inburgering hebben vaak interesse in de Belgische nationaliteit. Dat duidt op een intentie zich in België te vestigen. Het Onthaalbureau Inburgering schat in dat de Europese migranten in België willen blijven zo lang zij er een goed leven kunnen leiden. Indien de economische omstandigheden verslechteren, zouden zij bereid zijn opnieuw te migreren. Een gezin en een uitgebouwd netwerk in België zorgen er echter voor dat dit minder plausibel wordt. Het begint als mobiliteit, maar het wordt migratie, aldus de medewerkers van het Onthaalbureau. Het tijdelijke wordt permanent. Vele Europese nieuwkomers hebben een heel traject hebben afgelegd vooraleer zij in België aankomen. Verschillende Roemenen hebben eerst in Spanje of Italië gewoond, maar zijn omwille van de economische crisis daar naar België gemigreerd. In Roemenië is er ook migratie van buiten de Europese Unie, bijvoorbeeld vanuit Moldavië of Turkije. Deze migranten bouwen relaties op met Roemeense staatsburgers en/of verkrijgen de Roemeense nationaliteit, maar migreren later ook naar België. In het Onthaalbureau is verder bekend dat 25 G. ENGBERSEN, Arbeidsmigratie in meervoud: naar een gedifferentieerd integratiebeleid voor migranten uit Midden en Oost-Europa, in Christen Democratische Verkenningen, 2011, nummer 3, Boom Tijdschriften Amsterdam, p

28 vele Spaanse nieuwkomers in de regio rond Mechelen van Marokkaanse origine zijn. Soms gaat het om mensen die zelf tweemaal gemigreerd zijn, soms gaat het om nakomelingen van Marokkaanse migranten in Spanje. Belangrijk is de link te maken met de Europese eengemaakte markt. Die interne markt gecombineerd met het vrij verkeer leidt er in steeds hogere mate toe dat er één Europese arbeidsmarkt is. De vraag naar goedkope arbeidskrachten in de Europese bedrijven brengt migraties op gang. G. ENGBERSEN argumenteert dat in landen die een bepaald welvaartsniveau bereikt hebben de eigen bevolking weinig geïnteresseerd is om de zware en/of onregelmatige arbeidsplaatsen in te vullen. Daardoor worden deze plaatsen ingevuld door buitenlandse arbeidskrachten 26. Dit heeft ook gevolgen in de regio s waar de arbeidskrachten vandaan komen. Er ontstaat een braindrain, niet alleen voor hooggeschoolde maar ook voor laaggeschoolde arbeidskrachten. 26 G. Engbersen, o.c., p

29 SAMENVATTING In de periode waren er in de provincie nieuwkomers met een nationaliteit van één van de EU-landen. Dat is 51% van het totaal aantal nieuwkomers in deze periode. Drie kwart van hen is gemigreerd op basis van het vrij verkeer van personen, één vierde was gezinshereniger. Nederlanders, Roemenen, Polen en Portugezen vertegenwoordigen samen meer dan drie kwart van alle Europese nieuwkomers. In dezelfde periode werden er in de provincie Antwerpen arbeidskaarten B voor knelpuntberoepen toegekend aan werknemers uit Roemenië en Bulgarije. Deze werknemers hadden het vaakst Hoogstraten, Turnhout, Wuustwezel, Merksplas en Sint-Katelijne-Waver als woonplaats. Europese arbeidsmigranten hebben uiteenlopende profielen die verbonden zijn aan hun perspectieven op de arbeidsmarkt in het gastland. De Europese nieuwkomers kunnen echter van het ene naar het andere profiel overgaan indien hun arbeidssituatie in België verandert. Een deel van de arbeidsmigranten werkt eerst tijdelijk of als seizoenarbeider en vestigt zich daarna op permanente wijze. Opvallend is ook dat vele Europese migranten eerder in andere Europese lidstaten hebben gewoond vooraleer zij zich in België vestigen. De Europese arbeidsmigratie kadert in een Europese eengemaakte arbeidsmarkt, waarbij zware of onregelmatige jobs worden ingevuld door werknemers uit de lidstaten waar de lonen lager zijn. 29

30 3. MIGRATIENETWERKEN IN HOOGSTRATEN, HERENTHOUT EN ESSEN 30

31 Hoogstraten, Herenthout en Essen zijn gemeenten die veel Europese nieuwkomers ontvangen. In onze cijferanalyse 27 viel op dat het in elke gemeente om andere groepen ging. In Hoogstraten gaat het om Oost- Europese nieuwkomers, in Herenthout om nieuwkomers uit Portugal en in Essen om Nederlanders met een partner uit een niet-eu-land. Waarom komen deze groepen precies in de respectievelijke gemeenten terecht? Welke migratiekanalen gebruiken de nieuwkomers? Welke netwerken spelen een rol? Onderstaande paragrafen vatten de antwoorden van de respondenten in elke gemeente samen Hoogstraten De stad Hoogstraten kent al jaren een traditie van seizoenarbeid. Het seizoen voor de fruitpluk liep vroeger van mei tot en met oktober, maar door de nieuwe technologieën zijn er nu het hele jaar door arbeiders nodig. De stad kende een toename van het aantal seizoenarbeiders: van zo n per jaar naar per jaar. De eerste generatie seizoenarbeiders kwam uit Polen, maar daar zijn niet zo veel mensen van in Hoogstraten blijven wonen. Er zijn zo n 100 à 150 mensen met de Poolse nationaliteit ingeschreven. Daarnaast is er een grote bevolking met herkomst in de EU-landen die permanent in Hoogstraten verblijft, maar niet gelinkt is aan de seizoenarbeid. Zo is er een kleine maar vaste Portugese gemeenschap. Zij werken onder andere in de bouwsector. Relatief nieuw is de migratie uit Roemenië. De Roemenen zijn de sterkst groeiende bevolkingsgroep in Hoogstraten. Vóór 1 januari 2014 waren zij aan de slag met een arbeidskaart in de knelpuntberoepen. Sinds 1 januari 2014 zijn er geen beperkingen meer voor Roemeense arbeidskrachten. Opvallend is dat vele Roemeense nieuwkomers uit dezelfde regio komen, met name Falticeni in het noordoosten van Roemenië bij de grens met Oekraïne en Moldavië. De Roemeens-Belgische trajectbegeleidster van het Onthaalbureau Inburgering merkte op dat er in deze regio erg veel armoede is. Tegelijk is er de laagste werkloosheidsgraad van het land, net omdat mensen er niet blijven. Bovendien is de bevolking in de regio er traditioneel christelijk en staat zij bekend voor het hebben van grote gezinnen en sterke familiebanden. Vaak zou één lid van de familie komen waarop broers en zussen volgen. De enkele nieuwkomers uit de hoofdstad Boekarest hebben een ander profiel dan deze uit Falticena. Zij zijn hoogopgeleid. De stad Hoogstraten merkte bij het wegvallen van de beperkingen op het vrij verkeer voor werknemers (in 2009 voor Polen en in januari 2014 voor Roemenië) geen plotse toename van het aantal intra-europese migranten. Het aantal nieuwkomers uit de (Oost-)Europese landen is jaar na jaar langzaam gestegen. Het gaat telkens om arbeidsmigranten. Het is niet zeker of deze migranten een langdurig verblijf voor ogen hebben wanneer zij aankomen in Hoogstraten. In de praktijk merkt de stad echter dat de arbeidsmigranten in Hoogstraten blijven wonen. Eén koppel heeft zelfs een huis gekocht. Bijkomend is er in Hoogstraten traditioneel grensmigratie uit Nederland. Ook dit is geen nieuw verschijnsel. Toch is het profiel van de Nederlandse nieuwkomer in Hoogstraten veranderd. Waar het vroeger eerder om 27 Niet opgenomen in dit rapport, beschikbaar op aanvraag 31

32 rijke Nederlanders ging, zijn er nu veel vaker middenklassers enerzijds en mensen uit een sociaal achtergesteld milieu anderzijds. De middenklassers vestigen zich in Hoogstraten omdat ze in België ruimer kunnen wonen. Ook de Belgische mentaliteit zou hen aantrekken. De Nederlandse nieuwkomers uit lagere sociale klassen zouden naar Hoogstraten komen omwille van verschillende redenen, aldus de respondenten uit Hoogstraten. Het toezicht op uitkeringen is streng in Nederland en initiatieven om steuntrekkers aan het werk te helpen, zijn teruggeschroefd. Een nieuw fenomeen is dat ook Nederlanders van boven de Moerdijk 28 naar Hoogstraten en de Belgische grensgemeenten verhuizen. Zij zouden daarna de lange afstand tussen woon- en werkplaats als argument gebruiken om hun arbeidsovereenkomst te laten ontbinden en zo recht te krijgen op een uitkering. Een derde type Nederlandse nieuwkomers zijn Nederlanders met een partner uit een niet-eu-land die gebruik maken van de zogenaamde Belgiëroute. Het gaat dan om Nederlanders met een Turkse, Marokkaanse of Surinaamse achtergrond, met een partner uit respectievelijke landen, maar ook om autochtone Nederlanders met een partner uit een derdeland. Meestal zijn deze personen voor hun aankomst in Hoogstraten gehuwd. De Belgiërouters zouden in principe na een aantal maanden al naar Nederland kunnen verhuizen, maar veelal blijven deze migranten in Hoogstraten wonen Herenthout Herenthout is een kleine gemeente in de Midden-Kempen, maar viel in elke cijferanalyse die we maakten op door de grote Portugese gemeenschap. De migratie vanuit Portugal naar Herenthout is een tiental jaar aan de gang. Voordien was er ook reeds migratie van seizoenarbeiders die werkzaam waren in de tuinbouw. Die seizoenarbeiders hadden uiteenlopende nationaliteiten, maar er waren ook toen reeds veel Portugezen bij. Het ging voornamelijk om korte verblijven. Dat veranderde met de komst van één dame in Zij werd de spilfiguur in de migratie vanuit Portugal. Haar ouders werkten voordien reeds in de serres. Ze kon aan de slag in de sector van de dienstencheques die toen net werden ingevoerd. Zij werd aangesproken door familie en kennissen die ook interesse hadden in werk in België. Deze dame bemiddelde en zo kwamen er steeds meer Portugese arbeidskrachten naar Herenthout en de omliggende gemeenten. In 2010 startte ze met haar eigen dienstenchequebedrijf waar anno 2014 een 120- tal personen werken. 100 van hen zijn Portugezen, voornamelijk vrouwen. 20 werknemers zijn Belgen. De sleutelfiguur schat zelf in dat 99% van alle Portugezen in Herenthout via haar gemigreerd zijn. De Portugese migranten komen ook allen uit dezelfde streek rond Guimarães in Noord-Portugal. De Portugese sleutelfiguur is erg betrokken bij de migranten. Zij verzorgt alle omkadering van de Portugese nieuwkomers gaande van huisvesting over inschrijving in de Nederlandse les tot de school voor de kinderen. Voor de Portugese migranten is de belangrijkste motivatie om te migreren de tewerkstelling in België. De economische crisis heeft, zeker in het noorden van het land, hard toegeslagen. Werkloosheidsuitkeringen zijn 28 Personen afkomstig van midden- en Noord-Nederland 32

33 er laag en beperkt in de tijd. Daarnaast maakt de goede levenskwaliteit in België het aantrekkelijk om te migreren. Vele mensen nemen zich voor om een vijftal jaar te blijven en dan terug te keren, maar vaak beslissen zij al na één jaar om zich definitief in Herenthout te vestigen. Doorgaans migreert eerst de werknemer, meestal een vrouw (het werk in het dienstenchequebedrijf wordt gepercipieerd als een vrouwenberoep), later komt de rest van de familie na. Anno 2014 wonen in Herenthout 207 Portugezen, zowel volwassenen als kinderen. Sommige gezinnen, waarvan de vrouw werknemer is bij het dienstenchequebedrijf, wonen in de omliggende gemeenten Essen Ook Essen is een grensgemeente. Er is traditioneel migratie uit Nederland naar de gemeente. De laatste tien jaar is die migratie echter sterk veranderd. Waar het voorheen ging om fiscale vluchtelingen, kapitaalkrachtige Nederlanders die zich België vestigden om zo minder belastingen te hoeven betalen, heeft de Belgiëroute nu de overhand. Nederlanders met een partner uit een niet-eu-land vestigen zich in Essen en omzeilen zo de strenge regelgeving inzake inburgering in Nederland (zie ook deel vier). In Essen is het straatbeeld zo op enkele jaren tijd erg veranderd. Daarnaast blijven er een aantal autochtone Nederlanders naar Essen migreren evenals kleine groepen uit Polen en Roemenië. Waarom de betrokken migranten dan Essen uitkiezen als nieuwe woonplaats in België is niet helemaal duidelijk. Wanneer de dienst burgerzaken vraagt naar de motivatie voor de verhuis naar Essen geven de Nederlandse migranten aan dat ze eens wat anders willen zien. Voor het bestuur is dit een belangrijke vraag. Hoe komt het dat deze nieuwkomers voor Essen kiezen en niet bijvoorbeeld voor het nabijgelegen Wuustwezel? Mogelijk heeft de gunstige ligging van Essen hier mee te maken. De Nederlandse stad Roosendaal is slechts tien kilometer verwijderd van Essen. Roosendaal is een belangrijke centrumstad voor de regio. Ook Belgische Essenaars gaan er heen om bijvoorbeeld boodschappen te doen. Roosendaal heeft een grote bevolking van buitenlandse herkomst. In 2013 was 9% van de bevolking een Westerse allochtoon en 13% een niet-westerse allochtoon. Samen is 22% van de totale bevolking er dus van allochtone herkomst wat vergelijkbaar is met bijvoorbeeld Willebroek of Turnhout 29. Maar ook voor omliggende gemeenten als Wuustwezel en Kalmthout geldt dat Roosendaal erg nabij gelegen is. Toch is daar de Belgiëroute veel minder belangrijk (zie ook deel 4). Bovendien komen de Nederlandse migranten vanuit heel Nederland naar Essen en niet alleen uit de regio Noord-Brabant. 29 Noot: In Nederland gebruikt men niet dezelfde definitie van allochtoon als in het Vlaamse integratiedecreet. Nederland: minstens één ouder geboren in het buitenland. Vlaanderen: minstens één ouder een buitenlandse nationaliteit bij geboorte). In de praktijk is het verschil waarschijnlijk niet erg groot, aangezien veel personen die in het buitenland geboren werden, ook een buitenlandse nationaliteit hebben bij geboorte. BRON: 33

34 De goede treinverbinding van Essen met Rotterdam en Antwerpen kan dan ook van belang zijn in de keuze voor Essen. Verder profileert Essen zich als een goede woongemeente en kan de inschrijving in een kleine gemeente heel wat vlotter verlopen dan in een grotere stad als Antwerpen. De website (zie ook deel 4) zou over Essen berichten dat de inschrijvingsprocedure er vlot verloopt. De gemeente geeft aan dat zij de procedure toepast zoals het hoort. Het lijken daarom voornamelijk de informele netwerken te zijn die een grote rol spelen, samen met de website die, omwille van het forum-karakter ervan, ook als een informeel netwerk kan worden gezien. De arbeidsmarkt lijkt dan weer veel minder een rol te spelen in de voorkeur voor Essen. Er zijn geen specifieke economische sectoren of bedrijven die een pull-factor kunnen uitmaken. Dit staat in tegenstelling tot de vaststellingen in Hoogstraten of Herenthout (zie supra). De buitenlandse partners van de Nederlandse nieuwkomers zijn vaak afkomstig uit Marokko, Turkije, Suriname en Guinée. De Nederlandse partner heeft vermoedelijk een herkomst in het respectievelijk zelfde land. De dienst burgerzaken leidt dit af uit o.a. de namen van de Nederlandse partners. Er zijn eveneens een aantal autochtone Nederlandse partners met een partner uit een derdeland. De gemeente merkt op dat de instroom van Nederlanders en hun buitenlandse partner telkens uit een aantal golven bestaat. Zo waren er een tijdlang autochtone Nederlanders met een Braziliaanse vrouw of waren er verschillende mensen uit Groningen die elkaar opvolgden. Dit versterkt het vermoeden dat voornamelijk informele netwerken de migratie naar Essen stimuleren. Die stimulans houdt na een tijd echter telkens op. De migratie van de nieuwkomers uit Nederland en hun buitenlandse partner fluctueert. Zo zou een aantal nieuwkomers alleen op papier in Essen wonen, maar er niet werkelijk verblijven. Essen telt eveneens een hoog aantal ambtshalve schrappingen. Het gaat dan om mensen die uit Essen verhuizen, maar dat niet melden bij de gemeente. Het lijkt er dus op dat Essen fungeert als transit-gemeente voor migratie van derdelanders naar Nederland 30. Toch een niet onbelangrijke opmerking in de rand. Wanneer de nieuwkomers werk vinden in Essen of omgeving blijven ze wel in de gemeente wonen. 30 In theorie kan het Nederlands-buitenlandse koppel reeds na 3 maanden verblijf in België naar Nederland verhuizen. 34

35 SAMENVATTING In Hoogstraten was de seizoenarbeid, samen met de traditionele grensmigratie, de motor voor de migratie. Maar intussen is de migratie gediversifieerd. Seizoenarbeid werd intra-europese arbeidsmigratie met migranten uit Polen, Portugal en Roemenië. De grensmigranten uit Nederland hebben uiteenlopende profielen. In Herenthout vonden twee evoluties elkaar door middel van één sleutelfiguur. Enerzijds de economische crisis in Portugal als push-factor, anderzijds de vraag naar arbeidskrachten in de dienstenchequesector als pullfactor. Interessant is dat beide evoluties elkaar gevonden hebben door het informele netwerk rond de Portugese sleutelfiguur en dat de tuinbouw en bijbehorende seizoenarbeid de reden is dat Herenthout de gemeente is waar deze evoluties elkaar vonden en niet andere gemeentes. In Essen zijn er bijzonder veel nieuwkomers die de Belgiëroute toepassen. Merkwaardig is dat er in Essen geen specifieke pull-factor is voor de migratie van Nederlanders met een buitenlandse partner. Het enige verschil met de omliggende gemeenten is de treinverbinding met Nederland. 35

36 4. DE BELGIËROUTE 36

37 Een bijzonder fenomeen binnen de intra-europese migratie is de zogenaamde Belgiëroute. Met de term Belgiëroute doelen we op het feit dat Nederlanders met een buitenlandse partner zich (al dan niet tijdelijk) in België vestigen om zo de strenge Nederlandse immigratiewetgeving te omzeilen. De partner heeft vaak een niet-eu nationaliteit en dus geen verblijfsrecht op basis van het vrij verkeer binnen de Europese Unie. In wat volgt, schetsen we eerst de context: strenge inburgeringsvereisten in Nederland hebben als gevolg dat Nederlanders met een buitenlandse partner een uitweg zoeken via het Unierecht. Vervolgens vatten we het fenomeen Belgiëroute in cijfers. We maakten een analyse voor het jaar Dit geeft uiteraard slechts een gedeeltelijk beeld, maar sluit wel aan bij wat we opvingen uit de interviews Situering Strengere inburgeringsvereisten in Nederland Nederland heeft in 2010 de regelgeving voor gezinshereniging verstrengd 31. De partner die naar Nederland wil komen, moet in het buitenland een Machtiging tot voorlopig verblijf aanvragen 32. Is de partner al in Nederland dan moet hij/zij vaak toch terugkeren naar het land van herkomst om de aanvraag te vervolmaken. Om de machtiging te kunnen krijgen, zijn er verschillende voorwaarden: - De buitenlandse partner moet in het buitenland bij een Nederlandse ambassade of consulaat een inburgeringsexamen afleggen. De basiskennis van de Nederlandse taal en de Nederlandse samenleving wordt getoetst. Dit is inclusief een test leesvaardigheid, de test spreekvaardigheid op niveau A1 van het Europees referentiekader. Dat komt overeen met de richtgraad 1.1. dat in het Vlaamse volwassenenonderwijs gehanteerd wordt. Het examen werd tot nog toe per telefoon afgenomen. Vanaf 1 november 2014 zal dat via de computer zijn. Het examen afleggen kost Er zijn zelfstudiepakketten in verschillende talen ter waarde van 99,50, inclusief e-learning Beide partners moeten minimum 21 jaar oud zijn. - Alle officiële documenten moeten opgesteld zijn in het Nederlands, Frans, Engels of Duits. Voor andere talen is een gelegaliseerde vertaling nodig. - De partners moeten gehuwd zijn, een erkend geregistreerd partnerschap hebben afgesloten in Nederland of een duurzame en exclusieve relatie kunnen aantonen. 31 Wet Modern Migratiebeleid van 7 juli 2010, zie ook 32 Zie ook de gespecialiseerde website van advocatenkantoor Delissen Martens: en de brochure Een familie- of gezinslid naar Nederland laten komen van de Immigratie- en Naturalisatiedienst van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, 33 Zie ook de website van het Ministerie van Buitenlandse Zaken betreffende het Basisexamen inburgering in het buitenland: 34 Zie ook de website 37

38 - Er is een inkomenseis voor de partner in Nederland. Het inkomen moet voldoende zelfstandig zijn. Dat wil zeggen dat een sociale bijstandsuitkering niet in aanmerking komt. Het inkomen moet minimaal even hoog zijn als het wettelijk minimumloon. Tot slot moet het inkomen voldoende duurzaam zijn: het inkomen moet minstens één jaar beschikbaar zijn. De procedure kost 228 indien de partner in Nederland de Nederlandse nationaliteit heeft. Indien de partner een derdelander is die de status heeft van langdurig ingezetene (zie ook deel 1) kost de procedure 152. Voor verleningen geldt hetzelfde tarief. Eenmaal de Machtiging tot voorlopig verblijf verkregen is, volgt automatisch een verblijfsvergunning. Die kan echter worden ingetrokken als de buitenlandse partner sociale bijstand aanvraagt. De buitenlandse partner kan ook na aankomst in Nederland nog inburgeringsplichtig worden. Indien de buitenlandse partner na drie jaar het examen niet met een gunstig resultaat heeft afgelegd, kan hij/zij zijn/haar verblijfsvergunning verliezen. Ook voor 2010 was de regelgeving inzake inburgering in Nederland al geldig 35. De procedure is over het algemeen vergelijkbaar met die in België 36. Het grootste verschil is echter dat de buitenlandse partner verplicht is het inburgeringsexamen in het buitenland af te leggen. Het inburgeringsprogramma is duur. Buiten de officiële kanalen zijn er eveneens meerdere private aanbieders van inburgeringscursussen 37. De inburgeraar kan geld lenen voor het betalen van de cursus. Hij/zij kan eveneens een vergoeding krijgen eens hij/zij geslaagd is voor het inburgeringsexamen 38. Dit kan een behoorlijke drempel vormen voor het koppel dat aan gezinshereniging wil doen Een uitweg via het Unierecht Indien de Nederlander en zijn/haar partner echter naar België uitwijken, geldt voor hen beiden echter het EU-recht. Een Unieburger heeft het recht vrij te verblijven in alle andere EU-lidstaten, op voorwaarde dat er geen risico bestaat dat hij/zij ten laste komt van het systeem van de sociale bijstand (zie ook supra). De partner van deze Unieburger heeft het recht zich bij de Unieburger te voegen ongeacht zijn/haar nationaliteit. Met andere woorden, een Nederlander kan zich met zijn/haar partner in België vestigen, op voorwaarde dat hij/zij over voldoende inkomsten beschikt om niet ten laste te vallen van het OCMW (leefloon, maar ook financiële of materiële steun). Deze inkomstendrempel ligt gevoelig lager dan die van het wettelijke minimumloon in Nederland en is bovendien niet gedefinieerd in een bepaald bedrag. Bovendien is de buitenlandse partner in Vlaanderen niet verplicht tot inburgering. Merkwaardig aan dit Unierecht is dat een Lidstaat zijn eigen burgers strenger mag behandelen. Het Unierecht geldt pas wanneer een Unieburger een grens overschrijdt. Zo komt het dat de regelgeving voor Belgen die aan gezinshereniging doen strenger is dan voor Nederlanders (of andere EU-burgers) die een partner uit het buitenland willen laten overkomen 39. Dit 35 Er bestaat in Nederland een wet op inburgering in het buitenland (taalniveau A1 vereist) en een wet op inburgering voor nieuwkomers (taalniveau A2 vereist). 36 Voor Belgen, maar ook voor derdelanders met een permanente verblijfsvergunning die een partner willen laten overkomen. 37 Zie Voor private aanbieders zie bijvoorbeeld en Voor deze laatste school kan de prijs voor een inburgeringscursus oplopen tot Zie ook 39 In theorie kan een Belg dus ook gebruik maken van de EU-route voor gezinshereniging met een partner uit een derdeland: hij/zij kan dan uitwijken naar een ander EU-land en later terugkeren naar België. België kent echter nog niet zo n strenge vereisten ivm inburgering voor gezinsherenigers, dus in de praktijk zal dit nog minder vaak voorkomen. 38

39 alles vloeit voort uit Richtlijn 2004/38/EG en de uitgebreide rechtspraak van het Hof van Justitie daarover 40. Belangrijk is om op te merken dat de buitenlandse partner over een afgeleid verblijfsrecht beschikt. De Belgiërouter mag in België verblijven op basis van zijn/haar relatie met de Nederlandse partner, maar heeft geen zelfstandig verblijfsrecht 41. De term Belgiëroute werd echter geïntroduceerd door de website Op dat forum wisselen Nederlanders met een buitenlandse partner informatie uit over gezinshereniging met hun partner, maar ook over nationaliteitsverwerving e.d. Op het forum vindt men ook een handboek Belgiëroute terug dat in maart 2014 de laatste keer werd geüpdatet 42. Bij een doorlichting van het forum valt op dat de Antwerpse gemeenten vaak vernoemd worden. Hoe kan men een huis vinden in Essen? Wat moet men doen om zich in te schrijven in Turnhout? Kortstondig verblijf in België, grote mobiliteit? Kunnen de buitenlandse partners ook naar Nederland immigreren na hun verblijf in België? Hoe lang moet het koppel in België wonen vooraleer zij naar Nederland verhuizen? Met andere woorden, hoe dynamisch en volatiel is deze migratie? De buitenlandse partner kan na zijn verblijf in België legaal naar Nederland verhuizen en in Nederland verblijven. De Nederlandse partner die terugkeert, maakt dan immers ook gebruik van zijn recht op vrij verkeer en verblijf. Indien je niet kan terugkeren, is er immers geen sprake van verkeer noch verblijf. Deze vrijheid mag niet belemmerd worden door het feit dat de Unieburger zijn gezin, dat hij heeft opgebouwd in de andere lidstaat, niet zou mogen laten overkomen. Anders zou er in de feiten geen sprake zijn van vrij verkeer en verblijf 43. In Nederland moet de buitenlandse partner dan de procedure Toetsing aan het EU-recht doorlopen 44. De partners moeten o. a. bewijzen dat zij samen hebben gewoond in een andere EU-lidstaat. Het is onduidelijk hoe lang het verblijf in België moet zijn opdat het koppel gebruik kan maken van het EU-recht. Het Hof van Justitie van de Europese Unie heeft hierover geoordeeld dat het verblijf van die aard moet zijn dat het de Unieburger in staat heeft gesteld om een gezinsleven op te bouwen of te bestendigen 45. Belangrijk is dat het Hof het heeft over verblijf van de Nederlandse partner en niet over vrij verkeer. Dat veronderstelt een verblijf van minstens drie maanden in de andere lidstaat. Regelmatige korte bezoeken van de 40 Richtlijn 2004/38/EG betreffende het recht van vrij verkeer en verblijf op het grondgebied van de lidstaten voor de burgers van de Unie en hun familieleden van 29 april 2004, Publicatieblad van de Europese Unie L 158 van 30 april Hof van Justitie, 7 maart 2014, zaak C-456/12, O. tegen Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel en Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel tegen B., nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie van het Hof, overweging 36, 39 en 40. Te raadplegen via en via 42 Zie bijvoorbeeld en voor het forum. Overigens bestaat er ook een Duitslandroute volgens deze website en wordt er ook informatie gegeven voor omwegen via Frankrijk, Spanje, Italië en het Verenigd Koninkrijk. De websites en richten zich op hetzelfde doelpubliek. 43 Hof van Justitie, 7 maart 2014, zaak C-456/12, o.c;,, overweging 45, 46, 47, 48 en Zie ook voor de aanvraag en uitleg daarbij. 45 Hof van Justitie, 7 maart 2014, zaak C-456/12, o.c., overweging 51 t/m

40 Nederlandse partner aan de buitenlandse partner in België volstaan niet 46. Fora en websites van en voor deze koppels spreken over een verblijf van minimaal drie maanden. Zij raden de partners aan om het verblijf zo veel mogelijk te kunnen staven bijvoorbeeld door een huurcontract, rekeningen, 47. Het arrest betrof een toetsing aan het Nederlandse recht waarbij één van de casussen handelde over een koppel dat gebruik maakte van de Belgiëroute. Tot slot is het zo dat het Hof van Justitie benadrukt dat de Europese regelgeving niet mag misbruikt worden. Men mag niet kunstmatig de voorwaarden creëren om een voordeel uit het Unierecht, zoals het recht om een partner te vervoegen, te verkrijgen 48. In de praktijk is het echter erg moeilijk om misbruik te bewijzen Profiel van de Belgiërouters 49 Zowel de gemeente Essen als de trajectbegeleiders van het Onthaalbureau Inburgering spreken over schrijnende situaties bij de koppels die de Belgiëroute gebruikten. Vaak gaat het om mensen die al jaren (al dan niet legaal) samenwonen in Nederland, soms met kinderen. Hun emigratie naar België is dan een laatste uitweg om samen een leven op te bouwen. In Essen heeft de gemeente de indruk dat de koppels dezelfde herkomst delen. Het gaat dan bijvoorbeeld om een Surinaamse Nederlander met een partner uit Suriname. Het Onthaalbureau Inburgering stelt echter meer diversiteit vast in de herkomst van de Belgiërouters. Zo is er sprake van een Nederlands-Indonesisch, een Marokkaans-Surinaams en een Surinaams-Thaïs koppel De Belgiëroute in cijfers Het cijfermateriaal toegelicht Door de nabijheid van de Nederlandse grens is de provincie Antwerpen een graag gekozen woonplaats voor de personen die gebruik maken van de Belgiëroute. In ons rapport Couleur Locale 2013 vermoedden we reeds dat de Belgiëroute impact had op sommige gemeenten. We vonden dat er in de grensgemeenten zowel veel Nederlandse nieuwkomers als nieuwkomers uit niet-eu-landen waren, dit terwijl deze bevolkingsgroep er traditioneel weinig aanwezig was 50. Voor het eerst is het ons echter gelukt om de Belgiëroute in kaart te brengen, al blijft dit beperkt voor nieuwkomers in het jaar Volgens ons is het de eerste maal in Vlaanderen dat deze oefening werd gemaakt. 46 Hof van Justitie, 7 maart 2014, zaak C-456/12, o.c., overweging Zie bijvoorbeeld het interview van Radio Nederland Wereldomroep met Nederlands advocaat Gars Adang: 48 Hof van Justitie, 7 maart 2014, zaak C-456/12, o.c., overweging Om makkelijker te kunnen schrijven, gebruiken we deze term. Die houdt geen waardeoordeel in. 50 R. MARYNISSEN EN M. STUBBE, Couleur Locale 2013: etnisch-culturele diversiteit in de provincie Antwerpen in feiten en cijfers, een uitgave van Prisma vzw en het provinciebestuur van de provincie Antwerpen (Dienst Welzijn en Gezondheid), 2014, Mechelen, p. 13. Downloaden kan op 40

41 We definieerden een Belgiërouter als volgt: - Het gaat om een nieuwkomer die zich tussen 1/1/2012 en 31/12/2012 vanuit het buitenland in een Antwerpse gemeente heeft gevestigd. - De nieuwkomer had niet de Belgische, noch de Nederlandse nationaliteit. - De nieuwkomer had op 31/12/2012 een Nederlandse partner (partners hoeven immers niet tegelijkertijd te migreren). We hebben gegevens over deze Belgiërouters, maar eveneens over de Nederlandse partner. Het gaat dan om nationaliteit, nationaliteit bij geboorte, geslacht, leeftijdscategorie en het jaar van eerste inschrijving in een Belgische gemeente. We kijken niet naar het verblijfsstatuut van deze personen. Hoewel dit erg interessant is, staan we nog niet ver genoeg met de dataverwerking om dit voldoende te onderzoeken. Het is aannemelijk dat de partners zich voornamelijk zullen beroepen op gezinshereniging. Verder onderzoek zal dit al dan niet moeten bevestigen. We gebruiken het Rijksregister als gegevensbron. Het Steunpunt Sociale Planning provincie Antwerpen zocht voor ons de relevante data op, waarvoor dank. We bespreken de gegevens telkens voor de provincie Antwerpen zonder de stad Antwerpen Wie maakt gebruik van de Belgiëroute? Een profielschets in cijfers Welke nationaliteiten hebben de personen die gebruik maken van de Belgiëroute? Zijn hun partners autochtone Nederlanders of hebben de partners zelf een niet-nederlandse herkomst? Zijn er verschillen in leeftijd of geslacht naargelang de nationaliteiten die samengaan? Wanneer is de Nederlandse partner naar België verhuisd? NATIONALITEIT In 2012 waren er in de provincie Antwerpen (zonder stad Antwerpen) 404 nieuwkomers Belgiërouter. Zij verhuisden voor het eerst naar België en hadden op het einde van 2012 een partner met een Nederlandse nationaliteit. In 2012 waren er migraties vanuit het buitenland naar de provincie Antwerpen. De Belgiërouters maakten daar 2,6% van uit. In figuur 4 zien we dat 21% van deze nieuwkomers uit Zuid- en Centraal-Amerika kwam, 20% uit de Maghreblanden. De Aziatische landen vertegenwoordigen 17% van de Belgiërouters, de Afrikaanse landen 15%. 41

42 Figuur 4. Belgiërouters in de provincie Antwerpen naar nationaliteit (landengroepen) Data voor 31/12/ personen BRON: Rijksregister, verwerking Steunpunt Sociale Planning provincie Antwerpen en Prisma vzw Figuur 5. Belgiërouters in de provincie Antwerpen naar nationaliteit Data voor 31/12/ personen BRON: Rijksregister, verwerking Steunpunt Sociale Planning provincie Antwerpen en Prisma vzw 42

43 In figuur 5 bekijken we de nationaliteiten apart. Dan springen Marokko, Suriname en Turkije er duidelijk bovenuit. 53% van de Belgiërouters heeft echter een andere nationaliteit. Het gaat om 216 personen die samen 76 verschillende nationaliteiten hebben. Elke nationaliteit vertegenwoordigt minder dan 10 personen. De diversiteit is dus erg groot. Zijn de partners van de Belgiërouters allochtone of autochtone Nederlanders? Met andere woorden, hebben de Nederlandse partners ook een migratiegeschiedenis? We kunnen dit slechts in beperkte mate meten aan de hand van de nationaliteit die de partners bij geboorte hadden 51. Het gaat eveneens om 404 personen die op 31/12/2012 de Nederlandse nationaliteit hadden (dit volgt logischerwijs uit het selectiecriterium). De meerderheid van deze personen had ook de Nederlandse nationaliteit bij zijn/haar geboorte (83%). 4% van deze Nederlandse partners had bij geboorte een nationaliteit uit de Maghreblanden, 3% in de Oost-Europese niet-eu-landen en nog eens 3% in de Afrikaanse landen. Het gaat over lage cijfers, telkens tussen 10 en 15 personen. In de meerderheid van de gevallen gaat het dus om autochtone Nederlanders, althans in de zin dat deze Nederlanders ook de Nederlandse nationaliteit hadden bij geboorte. LEEFTIJD EN GESLACHT De Belgiërouters waren allen meerderjarig, maar vormen een jonge bevolking. 85% van hen bevond zich op 31/12/2012 in de leeftijdscategorie jaar. 11% was tussen 18 en 24 jaar oud en slechts 4% was ouder dan 50 jaar. De overgrote meerderheid van de koppels was heterogeen samengesteld 52. Gemiddeld is 62% van de Belgiërouters vrouw. We kunnen veronderstellen dat hun Nederlandse partner een man is. Omgekeerd is slechts 38% van de Belgiërouters man. 51 Noot: om vreemde herkomst te meten, maakten we in Couleur Locale 2013 gebruik van de definitie in het Integratiedecreet Daar wordt per individu gekeken naar de nationaliteit bij geboorte, maar ook naar de nationaliteit die de ouders hadden op het moment dat deze geboren werden. In de huidige studie is het onmogelijk om ook dat laatste criterium te betrekken. 52 We vonden slechts vijf koppels van het zelfde geslacht. Dat betekent dat, indien we het geslacht van de Belgiërouter weten, we kunnen veronderstellen dat zijn/haar partner een ander geslacht zal hebben. 43

44 Er zijn echter grote verschillen naargelang de nationaliteit van de Belgiërouter: Figuur 6. Belgiërouters naar nationaliteit (landengroep) en geslacht Data voor 31/12/ personen; niet opgenomen (aantal <20): Noord- en West-Europa, Oost-Europa EU, Zuid-Europa, rijke OESO-landen, onbekende nationaliteit BRON: Rijksregister, verwerking Steunpunt Sociale Planning provincie Antwerpen en Prisma vzw Bij de Belgiërouters met een nationaliteit uit de Aziatische landen (82%) en de Oost-Europese niet-eu-landen (71%) zijn er opvallend meer vrouwen. Hun partner is een Nederlandse man. Het omgekeerde is waar voor de Belgiërouters met de Turkse nationaliteit: 63% van hen is man, hun partner is een Nederlandse vrouw. Als we de belangrijkste nationaliteiten apart nemen, zien we dat er bij de Marokkaanse Belgiërouters meer vrouwen (57%) zijn dan mannen (43%). Bij de Surinaamse Belgiërouters daarentegen is 63% man en slechts 37% vrouw Waar vandaan en waarheen? Geografische analyse De Belgiërouters kunnen rechtstreeks van hun land van herkomst naar België migreren. Uit informatie van het Onthaalbureau Inburgering weten we echter dat sommige koppels eerst al dan niet legaal in Nederland woonden. In onze data zien we dat 29% van de Belgiërouters vanuit Nederland naar België gemigreerd is 53. Dat doet vermoeden dat zij daar eerst met hun partner gewoond hebben en later zijn uitgeweken naar België. 61% migreert rechtstreeks vanuit het buitenland (niet Nederland) naar België. 53 Het gaat steeds over personen met een nationaliteit die niet Belgisch noch Nederlands is. 44

45 In totaal was in ,6% van de migranten in de provincie Antwerpen Belgiërouter. Er zijn echter verschillen tussen de gemeenten zoals onderstaande kaart aantoont: Kaart 1. Het percentage Belgiërouters binnen de totale buitenlandse migratie in de gemeente Data voor 31/12/2012 BRON: Rijksregister, verwerking Steunpunt Sociale Planning provincie Antwerpen en Prisma vzw Het gaat hier telkens alleen om de buitenlandse partner. Deze personen worden steeds vergezeld door een Nederlandse partner en eventuele kinderen die in dezelfde gemeente wonen. De gegevens geven geen algemeen beeld van de buitenlandse migratie. Alle andere nieuwkomers worden buiten beschouwing gelaten. De kaart kan dus dienen om gemeenten te vergelijken, maar niet om de situatie binnen de gemeente volledig in te schatten. Het valt op dat voornamelijk de grensgemeenten hoge cijfers vertonen. In Essen was 7% van de migranten in 2012 een Belgiërouter, in Oud-Turnhout 6,1%. Turnhout, Arendonk en Ravels scoren boven 5%, in Baarle- Hertog gaat het om 4,9% van alle externe migranten. Opvallend is ook de gemeente Malle, niet meteen aan de grens maar wel gelegen op de route tussen Antwerpen en Turnhout. In Malle is 6,1% van de nieuwkomers een Belgiërouter. 45