Developmental Disorders and Substance Use Disorder
|
|
- Regina Sasbrink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Developmental Disorders and Substance Use Disorder a phenotypical, endophenotypical and genetic exploration Bram B. Sizoo, psychiater Centrum voor Ontwikkelingsstoornissen, Dimence, Deventer Promotores: Prof.dr. R.J. van der Gaag, St. Radboud Universiteit Nijmegen Prof.dr. W. van den Brink, Universiteit van Amsterdam Co-promotores: Dr. M.E.E. Gorissen van Eenige, Temple University Tokyo Dr. M.W. Koeter, Universiteit van Amsterdam
2 Ontwikkelingsstoornissen en verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning
3 Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning Ontwikkelingsstoornissen - ADHD Impulsief, overactief, aandacht en concentratieproblemen 4 procent bevolking Meer dan de helft houdt last als volwassene Ontwikkelingsstoornissen Autisme Spectrum Stoornissen Problemen op drie gebieden: Sociale omgang Begrijpen en hanteren van taal Stereotiep gedrag en beperkte interesses Veel variatie in voorkomen: autistisch spectrum 0,6 tot 1 procent bevolking Pas recent aandacht voor volwassenen 3
4 Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning Verslaving (Substance Use Disorder = SUD) Afhankelijkheid of misbruik van alcohol, drugs, gokken Verslaving = controleverlies Meer gebruik dan gepland Ongepast gebruik Stoppen of minderen lukt niet Neurobiologisch mechanisme (double trouble) Overwaardering beloning (Salience Attribution) Onvermogen gebruik te remmen (Response Inhibition) Goldstein & Volkow, AJP,
5 Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning Achtergrond van het onderzoek Verslaafden die ASS bleken te hebben Intensief behandeld zonder succes: Arthur 38 jaar, gemiddeld IQ, alleenstaand, 15 jaar drugs Uitbehandeld, angstig, vreemd in contact Betekenis diagnose ASS, abstinent via heroïne Nooit behandeld, wel succes: Joyce : 20 jaar, alleenstaand, hoog IQ, 8 e jaar: PDDNOS Multiplex systeem, cannabis vanaf 14 e, misbruik Mislukte banen, sociale angst, zelf drugs gestopt 5
6 Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning Comorbiditeit met SUD in de klinische praktijk Bij ADHD veel onderzocht Bij autisme nog nooit onderzocht Onderzoeksvragen: 1. Frequentie verslaving bij autisme en risicofactoren 2. Hoe verschilt autisme van ADHD? 3. Maakt het uit of er ook nog verslaving is? Exploratieve studie (SUDAA) 130 volwassenen met ASS of ADHD met of zonder SUD SUD - (nooit), SUD ^ (ooit), SUD + (huidig) 3 niveau s van onderzoek 6
7 Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving een fenotypische, endofenotypische en genetische verkenning waarneembare gedrag en bewuste beleving fenotype Invloed omgeving onderliggende mechanismen endofenotype Invloed omgeving erfelijke aanleg genotype 7
8 1a. Prevalentie, Risico en Functioneren (WHODAS II en EuropASI) Fenotoype ASS ADHD SUD Prevalentie cohort Meer SUD in ADHD dan in ASS P <.001 Risicofactoren Roken voor 16 e jaar (OR 5.7 [ ] p=.000) Negatieve ervaringen stamgezin (OR 2.7 [ ] p=.019) Verslaafde ouders (OR 5.4 [ ] p=.001) Problematisch functioneren ASS ADHD (diagnose x SUD is niet significant) Paradox: functioneren van groep SUD ^ is beter dan groep SUD 8 Sizoo et al, J.Ment.Nerv.Dis, 2009
9 Onderzoeksvraag Kan de AQ-NL, ADHD en ASS onderscheiden, met/zonder SUD AQ-NL 1b. Autistische kenmerken (AQ-NL) Fentoype ASS ADHD SUD 50 items, 4 punts Likert schaal, 5 subschalen, 2 factoren: Sociale Interactie en Aandacht voor Details Resultaat - Diagnose effect: Sociale Interactie factor: ASS > ADHD (F 1,123 =25.4,p=0.000) Aandacht voor details factor: ASS = ADHD Resultaat - SUD effect: voor subschaal Social Skill in ASS ASS met SUD ervaart minder sociale problemen Geen SUD effect in ADHD Sizoo et al, JADD
10 1b. Autistische kenmerken (AQ-NL) Fentoype ASS ADHD SUD ADHD 1. Mean AQ score: ASD > ADHD (F(1,123) =23.15, p=0.000) 2. Onafhankelijk van SUD status ASS 3. Beperkte klinische toepasbaarheid 10
11 1c. Persoonlijkheidskenmerken - VTCI Fentoype ASS ADHD SUD Onderzoeksvraag: Is het persoonlijkheid profiel bij ASS anders dan bij ADHD? Heeft SUD invloed op de persoonlijkheid profielen? VTCI (verkorte Temperament & Character Inventory) 4 temperament factoren 3 karakterfactoren NS novelty seeking SD self directedness HA harm avoidance CO cooperativeness RD reward dependence ST self transcendence P persistence 11
12 1c. Persoonlijkheidskenmerken - VTCI Fentoype ASS ADHD SUD Persoonlijkheid ongeacht de SUD status Temperamentfactoren: ASS versus de normpopulatie Hogere leedvermijding (HA) Lagere sociaal gerichtheid (RD) ADHD versus de normpopulatie Hogere prikkelzoekendheid (NS) Hogere leedvermijding (HA)
13 Mean T-scores on VTCI c. Persoonlijkheidskenmerken - VTCI figure 2. T-values for VTCI scores of subjects with ASD or ADHD stratified according to Substance Use Disorder Fentoype ASS ADHD SUD * * * Persoonlijkheid # # # # in relatie tot SUD status # ASS ADHD ASS ADHD ASS ADHD * NS HA ASD/SUD - ASD/SUD ^ ASD/SUD + ADHD/SUD- ADHD/SUD^ ADHD/SUD+ # RD Prikkelzoekendheid (NS) en * sociaal gerichtheid (RD) zijn alleen lager dan de norm bij ASS zonder SUD Betekenis: is er betere sociale oriëntatie bij ASS met comorbide SUD? Sizoo et al, J.Nerv.Ment.Dis # # # * * * #
14 2. Neuropsychologische kenmerken Endofentoype ASS ADHD - SUD Taken: Baseline speed (ANT) Volgehouden aandacht (ANT) Wisselende aandacht (ANT) Mentale flexibiliteit (WCST) Stroop Intelligentie profiel (WAIS III) Participanten: negltsu D posltsu D ASS ADH D ASS/negLTSUD vs ADHD/negLTSUD: gelijk in aandacht en EF taken lagere indexfactor verwerkingssnelheid 2. ASS/negLTSUD vs ASS/posLTSUD lagere reactie snelheid grotere variabiliteit reactie snelheid lagere respons inhibitie lagere indexfactor werkgeheugen 3. ADHD/negLTSUD vs ADHD/pos LTSUD Gelijk in aandacht, EF, intelligentie 14
15 3. Genotype ASS ADHD SUD verkenning van 5 kandidaatgenen Achtergrond ASS en ADHD overlappen in verschillende domeinen Verwarring in de diagnostiek Heritabiliteit ASS 90%, ADHD 70%, SUD 60 80% Enig bewijs voor genetische overlap (Ronald et al, 2008) Onderzoeksvragen: Kunnen kandidaatgenen ASS van ADHD differentiëren hoe beïnvloed lifetime SUD de genetische overlap 15
16 3. Genotype ASS ADHD SUD verkenning van 5 kandidaatgenen Taq1A (T en C allel) dopamine D2 receptor gen [ ADHD ] CNTNAP2 (T en A allel) contactine geassocieerd neuronaal cel adhesie gen, [ ASS ] CDH13 (T en G allel) neuronaal cel adhesie gen [ ADHD en SUD ] TPH2 (T en G allel) snelheidbepalend gen in de serotonine synthese [ ADHD ] 5HTTLPR (short en long arm) serotonine transporter gen [ ASS, ADHD, SUD ] 16
17 3. Genotype ASS ADHD SUD verkenning van 5 kandidaatgenen genotypen T A T T T A A A T allelgroepen A 17
18 3. Genotype ASS ADHD SUD verkenning van 5 kandidaatgenen Genotype groepen geen LTSUD ASS (n=61) ADHD (n=49) RR ADHD versus ASD wel LTSUD geen LTSUD wel LTSUD adjusted b OR (95%CI) [p-value] n=110 n=43 n=18 n=21 n=28 TaqIA-C 43 (100) 17 (94) 21 (100) 27 (96) n.s. TaqIA-T 15 (35) 6 (33) 7 (33) 6 (21) n.s. CNTNAP2-A 38 (88) 17 (94) 15 (71) 27 (96) n.s. CNTNAP2-T 21 (49) 9 (50) 15 (71) 20 (71) 2.67 p ( ) [.025] CDH13-T 37 (86) 14 (78) 20 (95) 24 (86) n.s. CDH13-G 28 (65) 14 (78) 13 (62) 17 (61) n.s. TPH2-T 43 (100) 18 (100) 21 (100) 27 (96) n.s. TPH2-G 10 (23) 7 (39) 2 (10) 5 (18) 3.00 a ( ) [.041] 5HTTLPR-S 31 (72) 11 (61) 17 (81) 20 (71) n.s. 5HTTLPR-L 40 (93) 16 (89) 15 (71) 17 (61) 5.49 a ( ) [.004] Sizoo et al, World J.Biol.Psych,
19 3. Genotype ASS ADHD SUD verkenning van 5 kandidaatgenen Mogelijke differentiatie tussen ASS en ADHD: Aanwezigheid serotonerge allel groepen TPH-G en 5HTTLPR voorspelde ASS in het cohort Aanwezigheid neuronaal cell adhesie allel groep CNTNAP2-T voorspelde ADHD in het cohort Resultaten waren onafhankelijk van LTSUD Resultaten gebaseerd op kleine aantallen; follow-up onderzoek noodzakelijk 19
20 Autisme en ADHD op drie niveaus: samenvatting X Zonder verslaving Met verslaving Moeite met functioneren Aantal autistische kenmerken Persoonlijkheidsprofiel Autisme lijkt op ADHD Autisme meer dan ADHD Autisme en ADHD anders Beide meer moeite Autisme socialer Autisme socialer Neuropsychologische maten Intelligentie Autisme lijkt op ADHD Autisme lijkt op ADHD Autisme meer moeite Beide lager IQ Patronen in 5 genen Autisme verschilt van ADHD Geen effect 20
21 Betekenis resultaten inhoudelijk niveau Verslaving bij autisme minder vaak dan bij ADHD maar de gevolgen van verslaving bij autisme minstens net zo erg Gevaar voor vergissing over het beeld door te eenzijdig onderzoek 2 vragen voor vervolgonderzoek: Is er echt betere sociale gerichtheid? Hoe hangen de drie niveaus samen? 21
22 Betekenis resultaten conceptueel niveau ASS en ADHD zijn overlappende constructen Duidelijk genetische factor Endofenotypisch moeilijk te onderscheiden Fenotypisch bepaald op symptoom niveau Rol van comorbide stoornis in het begrijpen van geassocieerde stoornis (Angold, Costello, & Erkanli, 1999) 22
23 Comorbiditeit studies SUD als comorbiditeit bij ASS en ADHD kan als reagens werken SUD Zonder SUD: weinig verschil ASS ADHD 23
24 Comorbiditeit studies SUD als comorbiditeit bij ASS en ADHD kan als reagens werken Zonder SUD: weinig verschil Met SUD: wel verschil ASS SUD ADHD 24
25 Vignetten revisited Arthur, Joyce beide slachtoffer van huiselijk geweld, bij Joyce was sprake van SUD bij gezinsleden en vroeg roken Joyce werd pas 12 jaar na de diagnose PDD NOS en nadat ze zelf was afgekicked verwezen voor hulp Arthur kreeg pas de diagnose PDD NOS na een lang traject mislukte behandelingen in de psychiatrie en verslavingszorg Beide zijn nu nog abstinent maar ondervinden nog steeds ASS gerelateerde problemen in de sociale interactie 25
26 Conclusies 1. Verslaving bij autisme Voorkomen vergelijkbaar met andere stoornissen Risicofactoren vergelijkbaar met ADHD 2. Zonder verslaving: autisme lijkt vaak op ADHD 3. Met verslaving: verschil afhankelijk van niveau 1 e : Betere sociale gerichtheid bij autisme 2 e : Meer moeite met onderliggend functioneren 3 e : Genetisch geen effect van verslaving gevonden 4. Voor goed begrip: onderzoek op meer niveaus 26
27 27 Met dank aan alle patiënten die hun tijd hebben gegeven om dit onderzoek mogelijk te maken
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/128610
Nadere informatieGENDER, COMORBIDITY & AUTISM Inleiding INHOUD Opzet en Bevindingen per onderzoek Algemene Discussie Aanbevelingen Patricia J.M. van Wijngaarden-Cremers Classifications & Gender Patient cohort 2004 Clusters
Nadere informatieADHD & ASD - probleem ADHD & ASD ADHD & ASD. ADHD & ASD gedeelde genen? Onderzoeksvragen. Classificatie issues:
ASD symptoms in children with ADHD ADHD & ASD - probleem Familial and genetic underpinnings Judith Nijmeijer Promotores: Ruud Minderaa, Jan Buitelaar Co-promotores: Catharina Hartman, Pieter Hoekstra Classificatie
Nadere informatieIndividuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief
N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan
Nadere informatieDiagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG
Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen en Angst. Ellen Willemsen
Persoonlijkheidsstoornissen en Angst Ellen Willemsen Overzicht Relevantie Persoonlijkheidsstoornissen Comorbiditeit in getallen PG cijfers comorbiditeit Relatie tussen angststoornissen en PS Aanbevelingen
Nadere informatieIndividuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie. Anja Huizink
Individuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie Anja Huizink Adolescentie = grenzen verkennen Op zoek naar prikkels Brein in ontwikkeling Nucleus accumbens (basale ganglia): -
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over de oorzaken van het vóórkomen van symptomen van autisme spectrum stoornissen (ASD) bij kinderen met een aandachtstekort stoornis
Nadere informatieDia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)
Dia 1 Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen Een reactie van Bibi Huskens Dia 2 Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Problemen in: Planning Inhibitie Schakelvaardigheid
Nadere informatieHet resultaat telt; de weg ernaartoe nog meer
Het resultaat telt; de weg ernaartoe nog meer Symposium Ontwikkelingsstoornissen GGNet Bram Sizoo, psychiater Centrum Ontwikkelingsstoornissen b.sizoo@dimence.nl Indeling Diagnose of classificatie? Ontwikkelingsstoornissen:
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatie20 man 15 vrouw. depressie paranoia psychose
Dubbele Diagnose Patricia v.wijngaarden-cremers, psychiater Circuitmanager Verslavingspsychiatrie Dimence Inhoud - Inleiding - Gebruik onder Nederlandse Jongeren - Psychiatrische Comorbiditeit - Wat is
Nadere informatieASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk
ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties
Nadere informatieStudie type Populatie Patiënten kenmerken Interventie Controle Dataverzameling
Evidence tabel bij ADHD in kinderen en adolescenten (studies naar adolescenten met ADHD en ) Auteurs, Gray et al., 2011 Thurstone et al., 2010 Mate van bewijs A2 A2 Studie type Populatie Patiënten kenmerken
Nadere informatieBeheersen of behandelen
Wilma van Langen 1 Beheersen of behandelen Klinische jongvolwassenen met ass en (verborgen) middelengebruik Opinie Tom 1 komt 2.00 uur s nachts terug op de afdeling, veel later dan afgesproken. Als hij
Nadere informatieKwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS. Een reflectie Linda Cuppen
Kwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS Een reflectie Linda Cuppen Reflectie - Asperger/autistische stoornis en DSM-V - DSM-V: diagnostische niveaus - Diagnostische niveaus: neuropsychologische
Nadere informatieHersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen
Hersenstichting Nederland Autismespectrumstoornissen 1 Autismespectrumstoornissen Een autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord
Nadere informatieCongres 01-04-2009. lex pull 23-03-2009 1
ADHD EN VERSLAVING Congres 01-04-2009 lex pull 23-03-2009 1 ADHD EN VERSLAVING PREVALENTIE VERKLARINGSMODELLEN DIAGNOSTIEK BEHANDELING lex pull 23-03-2009 2 prevalentie 8-Tal studies SUD bij ADHD: Life-time
Nadere informatieScreening van cognitieve stoornissen in de verslavingszorg
Screening van cognitieve stoornissen in de verslavingszorg aan de hand van de Montreal Cognitive Assessment (MoCA-D) Carolien J. W. H. Bruijnen, MSc Promovendus Vincent van Gogh cbruijnen@vvgi.nl www.nispa.nl
Nadere informatieJ.J. Schijf, GZ psycholoog Brijder Verslavingszorg jaap. schijf@brijder.nl
J.J. Schijf, GZ psycholoog Brijder Verslavingszorg jaap. schijf@brijder.nl Waar gaan we het over hebben? Samen gaan Mechanismen misbruik Consequenties voor bejegening Schadelijke Gevolgen Middelen Kalant,
Nadere informatieTemperamentsprofielen bij verslaving
17 februari 2017 Temperamentsprofielen bij verslaving Dr Els Santens Psychiater Team Verslavingszorg Inhoud Kader doctoraatsonderzoek Verslaving Gray s Reinforcement Sensitivity Theory (RST) Temperamentsprofielen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatiePesten (op school) bij kinderen met een autismespectrum stoornis 6/12/2017
Pesten (op school) bij kinderen met een autismespectrum stoornis KATRIEN HERMANS 6/12/2017 Overzicht Wie ben ik? Voorstelling artikel Autismespectrumstoornis en pesten Methode Resultaten Aanbevelingen
Nadere informatieDe erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving. Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute
De erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute Vragen/onderwerpen 1. Speelt erfelijke aanleg een rol bij cannabis
Nadere informatieLezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence
Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme
Nadere informatieCannabis. Van frequent naar afhankelijk gebruik
Improving Mental Health by Sharing Knowledge Cannabis Van frequent naar afhankelijk gebruik CanDepgroep Peggy van der Pol Margriet van Laar Ron de Graaf Nienke Liebregts Wim van den Brink Dirk Korf Frequent
Nadere informatieEenzaamheid. Genetisch bepaald? Eeske van Roekel, MSc PhD candidate Orthopedagogiek. Behavioural Science Institute Radboud University Nijmegen
Eenzaamheid Genetisch bepaald? Eeske van Roekel, MSc PhD candidate Orthopedagogiek Behavioural Science Institute Radboud University Nijmegen Stellingen Eenzaamheid staat gelijk aan veel alleen zijn Waar:
Nadere informatieSociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS
Sociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS C.C. Kan, B. Hochstenbach, C. Tesink, J. Pijnacker, J.K. Buitelaar SIT en LdO bij hoog functionerende volwassenen
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieExecutive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-
Nadere informatieVerslaving en comorbiditeit
Verslaving en comorbiditeit Wat is de evidentie? Dr. E. Vedel, Jellinek, Arkin 18 november 2014 Comobiditeitis hot 1 Jellinek onderzoek comorbiditeit Verslaving & persoonlijkheid, 1997 Verslaving & ADHD,
Nadere informatieOp naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog
Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in
Nadere informatieDe plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 SAMENVATTING
139 Nederlandse samenvatting Het doel van dit proefschrift is om bij te dragen tot een beter begrip en verbetering van onze kennis over het 22q11.2 deletie syndroom (22q11DS). We onderzochten een specifieke
Nadere informatieThe influence of parental and offspring ASD and ADHD symptoms on family functioning. Daphne J. Vinke- van Steijn
The influence of parental and offspring ASD and ADHD symptoms on family functioning Autisme Spectrum Stoornissen (autisme) 1. Sociale interactie 2. Communicatie 3. Starheid en stereotypieën Attention Deficit
Nadere informatieCognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met
Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Autismespectrumstoornissen: ADASS Achtergrond ADASS Veelvuldig voorkomen van
Nadere informatieSociale uitsluiting bij autisme spectrum stoornis (ASS) Gegevens bij aanmelding. Gegevens bij aanmelding. Inhoud
Gegevens bij aanmelding Gegevens bij aanmelding Ervaring Bijna iedereen Waarom/bij wie? Langdurige overvraging Stress en puberteit Drugs Geen grip op leven; zeer onveilig gevoel Bij jongeren ( als ouder
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Achtergrond Het risico op het ontwikkelen van een psychiatrische ziekte, zoals attention deficit hyperactivity disorder (ADHD), schizofrenie of verslaving, wordt voor een aanzienlijk deel bepaald door
Nadere informatieOnderzoek naar zorgvragen en behoeften van patiënten met een verslaving en ADHD of Autisme
Onderzoek naar zorgvragen en behoeften van patiënten met een verslaving en ADHD of Autisme dr. L.M. Kronenberg Prof. dr. van Achterberg Prof. dr. W. van den Brink Prof. dr. P. Goossens K. Slager-Visscher,
Nadere informatieADHD en autisme Wat weten we, wat kunnen we?
ADHD en autisme Wat weten we, wat kunnen we? Nanda Lambregts-Rommelse UHD Psychiatrie Radboud UMC Coördinator wetenschappelijk onderzoek Karakter Karakter pagina 1 Tim Karakter pagina 2 Overzicht Comorbiditeit
Nadere informatieNeurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?
Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten
Nadere informatiePK Broeders Alexianen Tienen
PROGRAMMA 09u30 Ontvangst Koffie 10u00 Verwelkoming en inleiding Ivo Vanschooland Dr. H. Peuskens Getuigenis Pauze Getuigenis Herman Hacour 12u00 Aperitief en lunch 14u00 Werkgroepen begeleid door: Hacour
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 178 Nederlandse samenvatting Concentratieproblemen en hyperactiviteit zijn veelvoorkomende problemen op de kinderleeftijd; de diagnose ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informatieGenetische factoren bij eetstoornissen. Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is
Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is gebleken dat er niet één oorzaak is, maar dat verschillende factoren een rol spelen
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieEMDR effectief bij volwassenen met autisme
EMDR effectief bij volwassenen met autisme Ella Lobregt- van Buuren e.lobregt@dimence.nl 01-04-17, EMDR congres Cliënten, bedankt! En ook: Therapeuten Dimence: Angst & Stemming Deventer: Barbara Kemps
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae
Chapter 9 Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae Nederlandse samenvatting Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen
Nadere informatieKajak Congres Psychiatrie en LVB
WERKEN AAN SAMENSPEL Kajak Congres Psychiatrie en LVB Sammy Roording, Klinisch neuropsycholoog Karakter, Zorglijn LVB Ede/Apeldoorn s.roording@karakter.com Muntgebouw Utrecht, 17 mei 2018 pagina 1 INVENTARISATIE
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatieAutismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief. Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016
Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016 Doelen presentatie 1. Kader: maatschappelijke perspectieven en ontwikkelingen
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieOntwikkelingsstoornissen en Verslaving
Ontwikkelingsstoornissen en Verslaving Dr. Patricia J.M. van Wijngaarden-Cremers Hendrikje Bloemert SCOS Dimence Inhoud Inleiding Ontwikkeling een interactief proces Impact en belang omgeving ADHD en Autisme:
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatieDe ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD
De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD Samenvatting 10 tot 40% van de kinderen en adolescenten met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ontwikkelen symptomen van
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43602 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Fenema, E.M. van Title: Treatment quality in times of ROM Issue Date: 2016-09-15
Nadere informatieDe medicamenteuze behandeling van ADHD en verslaving bij adolescenten.
De medicamenteuze behandeling van ADHD en verslaving bij adolescenten. Joanneke van der Nagel, psychiater, Tactus Verslavingszorg, Enschede Pieter-Jan Carpentier, psychiater, Reinier van Arkel groep, s-hertogenbosch
Nadere informatieOnderzoek naar fysiologische stress (re)activiteit als een endofenotype voor middelengebruik in de adolescentie
Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Onderzoek naar fysiologische stress (re)activiteit als een endofenotype voor middelengebruik in de adolescentie Stoornissen in het gebruik van middelen
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33187 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hidding, Elske Title: Neurocognitive mechanisms and vulnerability to autism and
Nadere informatieJeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar
Kinder- en jeugdpsychiatrie Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar Lucres Nauta-Jansen Tom, 14 jaar 14 jaar Verdacht van plegen van ontuchtige handelingen met 6 jarig buurjongetje
Nadere informatieSPEEDPRESENTATIES Deel 1
Dia 1 SPEEDPRESENTATIES Deel 1 Dia 2 Disclosure belangen sprekers van de speedpresentatie (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld
Nadere informatieGeluks factoren bij autisme
Geluks factoren bij autisme Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Conclusies 1. De kwaliteit van leven (KvL) is bij mensen met autisme gedurende de levensloop relatief laag. 2.
Nadere informatieAutisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek
Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme
Nadere informatieNeurobiologie, behandeling en nieuw onderzoek
Psychose en verslaving Neurobiologie, behandeling en nieuw onderzoek Nascholing te Oegstgeest 9 oktober 2008 Bas van der Hoorn b.van.der.hoorn@palier.nl Opbouw Inleiding, dubbele diagnose zorgprogramma
Nadere informatieADHD bij volwassenen met een angststoornis
ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag
Nadere informatieNeurocognitieve ontwikkeling van kinderen en jongeren met 22q11.2 deletie syndroom
Neurocognitieve ontwikkeling van kinderen en jongeren met 22q11.2 deletie syndroom Dr. Sasja N. Duijff, GZ-psycholoog io tot IMH specialist Divisie Kinderen: Medische psychologie & Maatschappelijk Werk
Nadere informatierecidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst
Nederlandse samenvatting Patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS) hebben last van recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst veroorzaken. Om deze angst
Nadere informatieAutisme Spectrum Stoornissen Van DSM IV naar DSM 5
Autisme Spectrum Stoornissen Van DSM IV naar DSM 5 Britt Hoogenboom, kinder,- en jeugdpsychiater Dr. Sanne Hogendoorn, psycholoog Zorgprogrammaleiders Centrum voor Autisme en Psychose, de Bascule Referatencyclus
Nadere informatieAutisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016
Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland
Nadere informatieAANDACHT (VOOR) WETENSCHAP EN PRAKTIJK
AANDACHT (VOOR) WETENSCHAP EN PRAKTIJK NEUROPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK VAN AANDACHTSPROBLEMEN drs. Marleen van der Wees, KNP Libra revalidatie & Audiologie dr. Marsh Königs Emma Kinderziekenhuis, AMC INHOUD
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen bij adolescenten met ASS Living apart together?... Bouke Strikwerda, 17 maart 2014
Persoonlijkheidsstoornissen bij adolescenten met ASS Living apart together?... Bouke Strikwerda, 17 maart 2014 Agenda Inleiding Casus Overeenkomsten/verschillen PD/ASS bij adolescenten Comorbiditeit Kwaliteit
Nadere informatieGeïntegreerde behandeling voor patiënten met Autisme spectrum stoornisen (ASS) en comorbide verslavingsproblematiek
Geïntegreerde behandeling voor patiënten met Autisme spectrum stoornisen (ASS) en comorbide verslavingsproblematiek Een innovatieve behandeling met TOPGGZ erkenning Linda Kronenberg & Hendrikje Bloemert
Nadere informatieLECTORAAT ZORG & INNOVATIE IN PSYCHIATRIE. Risicofactoren, leefstijl en de mondzorg bij jong volwassenen na vroege psychose
LECTORAAT ZORG & INNOVATIE IN PSYCHIATRIE Risicofactoren, leefstijl en de mondzorg bij jong volwassenen na vroege psychose Symposium onderzoeksresultaten 2017 Sonja Kuipers, MSc MSW RN PhD-Student Zonder
Nadere informatieDiscussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae
chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie
Nadere informatieAutisme spectrum stoornissen en delinquentie
Autisme spectrum stoornissen en delinquentie Lucres Nauta-Jansen onderzoeker kinder- en jeugdpsychiatrie VUmc Casus Ronnie jongen van 14, goed en wel in de puberteit onzedelijke handelingen bij 5-jarig
Nadere informatiePrevalentie en behandeling van ADHD bij patiënten met een verslaving
Prevalentie en behandeling van ADHD bij patiënten met een verslaving Katelijne van Emmerik van Oortmerssen Ellen Vedel Wim van den Brink Robert A. Schoevers overzicht Achtergrond IASP prevalentie studie
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De adolescentie is lang beschouwd als een periode met veelvuldige en extreme stemmingswisselingen, waarin jongeren moeten leren om grip te krijgen op hun emoties. Ondanks het feit
Nadere informatieWoord vooraf Opbouw van deze studie
Woord vooraf Opbouw van deze studie XIII XVI DEEL I: PROBLEEMSTELLING 1 HOOFDSTUK I ONTWIKKELING EN STAGNATIE IN DE PSYCHIATRIE 2 Inleiding 2 1. 1 Psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg - stand van
Nadere informatieNederlands Autisme Register, rapportage
Nederlands Register, rapportage 20 18 Auteurs: Sander Begeer, Marlies van Wijngaarden, Kawita Mataw en Bernadette Wijnker-Holmes Een initiatief van: Deelrapport 3: Wettelijk vertegenwoordigers over (jong)volwassenen
Nadere informatieVroege Signalen en Herkenning van Autisme Spectrum Stoornissen
Vroege Signalen en Herkenning van Autisme Spectrum Stoornissen Rutger Jan van der Gaag & Iris Oosterling, gz-psycholoog 2006 Karakter pagina 1 Inhoud Autisme Vroege herkenning van autisme DIANE-project,
Nadere informatieKlinische behandelingen voor volwassenen met ASS
Klinische behandelingen voor volwassenen met ASS Bram Sizoo psychiater Jasper Wagteveld ervaringsdeskundige Centrum voor ontwikkelingsstoornissen Dimence cos@dimence.nl Disclosure belangen spreker (potentiële)
Nadere informatie7 Nederlandstalige Samenvatting
7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig
Nadere informatieExecutieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom?
Executieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom? Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychologie, Universiteit Utrecht Wie? - overzicht - Agressie & Disruptieve Gedragsstoornissen
Nadere informatieIntegrated treatment for Substance abuse and Partner violence (I-StoP)
Integrated treatment for Substance abuse and Partner violence (I-StoP) De effectiviteit van een gecombineerde behandeling gericht op problematisch middelengebruik en partnergeweld bij plegers van partnergeweld
Nadere informatieBestaat enkelvoudige dyslexie? Frank Wijnen & Elise de Bree Universiteit Utrecht SDN congres, Dyslexie 2.0
Bestaat enkelvoudige dyslexie? Frank Wijnen & Elise de Bree Universiteit Utrecht SDN congres, Dyslexie 2.0 Situatieschets PDDB: vergoeding van behandeling enkelvoudige dyslexie Enkelvoudig: bij het kind
Nadere informatieAutismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit?
gevalsbeschrijving Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit? s.k.b. singh, h. hellemans, g. dom samenvatting Bij een patiënt in de verslavingszorg liep de behandeling vast omdat
Nadere informatieAngststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol
Angststoornissen Verzekeringsgeneeskundig protocol Epidemiologie I De jaarprevalentie voor psychische stoornissen onder de beroepsbevolking in Nederland wordt geschat op: 1. 5-10% 2. 10-15% 15% 3. 15-20%
Nadere informatieNeurobiologie van verslaving. R. Schipper Arts in opleiding tot psychiater GGNet
Neurobiologie van verslaving R. Schipper Arts in opleiding tot psychiater GGNet Inhoud Inleiding Neuropsychologische concepten Neurobiologische concepten Genen en verslaving EPA en verslaving Inleiding
Nadere informatiePRENATALE BLOOTSTELLING AAN ALCOHOL
Foetale Alcohol Spectrum Stoornissen Effecten van prenatale blootstelling aan alcohol Drs. Sandra Knuiman Onderwerpen presentatie Universiteit Utrecht Child and Adolescent Studies s.knuiman@uu.nl PRENATALE
Nadere informatieOverschatting en overvraging van patiënten in de psychiatrie. Maartje Brink Verpleegkundige in opleiding tot specialist GGZ Parnassia Groep
Overschatting en overvraging van patiënten in de psychiatrie Maartje Brink Verpleegkundige in opleiding tot specialist GGZ Parnassia Groep Inhoud Casusbeschrijving Disharmonisch intelligentieprofiel Emotionele
Nadere informatieLinking Depression. Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder. Esther Opmeer
Linking Depression Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder Esther Opmeer Nederlandse Samenvatting Depressie staat in de top 3 van ziekten die de meeste ziektelast geven
Nadere informatieAnna van der Miesen
Anna van der Miesen ai.vandermiesen@vumc.nl Definities. Wetenschappelijk onderzoek. Klinische aanpak. Take home. Persoonlijke beleving van gender. Man versus vrouw (binair). Gender als een spectrum. Genderfluide.
Nadere informatieNormaalbegaafde vrouwen met een autismespectrumstoornis
Normaalbegaafde vrouwen met een autismespectrumstoornis Van een onderbelichte subgroep Naar een subgroep in de spotlight Dr Audrey Mol, Gz-psycholoog i.o. tot Klinisch psycholoog Volwassenenteam Centrum
Nadere informatieAfhankelijkheid binnen het therapeutische contact: Ongewenst of cruciaal ingrediënt van een succesvolle behandeling?
Afhankelijkheid binnen het therapeutische contact: Ongewenst of cruciaal ingrediënt van een succesvolle behandeling? Naline Geurtzen PhD-student Radboud Universiteit Behavioural Science Institute Nijmegen
Nadere informatieYvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen
Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen De autismespectrumstoornissen - Kwalitatieve stoornissen in de sociale interactie - Kwalitatieve stoornissen in de communicatie - Kwalitatieve stoornissen in het verbeeldingsvermogen
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de
Nadere informatieDag van intelligentie 2018
Dag van intelligentie Design 2018 Dr. Marc P.H. Hendriks, Klinisch neuropsycholoog Het Brein achter Intelligentie; Van localisatie naar netwerktheorieën Structuur en Functie De hersenen van boven Structuur
Nadere informatieAutisme in de levensloop. Conclusies. Overzicht. Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis
in de levensloop Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Conclusies 1. Het is! om in verschillende levensfases diagnostisch onderzoek te herhalen.. Het is! om comorbiditeit goed in
Nadere informatie